چرا ماهی‌های اعماق اقیانوس شبیه بیگانگان هستند؟

بسیاری از ماهی‌هایی که در اعماق اقیانوس شنا می‌کنند با دندان‌های عظیم، بدن‌های درخشان در تاریکی و تخم چشم‌های برجسته به شخصیت‌های منفی و فرازمینی فیلم‌های ترسناک شباهت دارند. تکامل این ماهی‌های عجیب، بازتابی از محیط خشنی است که در آن سکونت دارند.

بخش زیادی از محدوده‌ی عمیق اقیانوس که از عمق ۲۰۰ متری زیر سطح دریا شروع می‌شود، کم‌نور یا بدون نور است. فشار در این محیط بسیار بالا و دسترسی به غذا بسیار اندک است. همچنین آب در این عمق با دمای متوسط کمی بالاتر از سطح انجماد درحدود ۴ درجه‌ی سانتی‌گراد، بسیار سردتر از سایر نقاط اقیانوس است. مری مک‌کارتی، زیست‌شناس ماهی در آکواریوم مونتری بی کالیفرنیا در گفتگو با لایو‌ساینس گفت:

اعماق دریا محیطی خشن برای زندگی است، بنابراین بسیاری از حیوانات واقعا مجبور شده‌اند که برای بقا در این محیط، برخی سازگاری‌های خاص پیدا کنند.

از آنجا که ماهی‌های اعماق اقیانوس، شانس زیادی برای پیدا کردن غذا ندارند، با ویژگی‌هایی به تکامل رسیده‌اند که به آن‌ها در به دام‌انداختن طعمه کمک می‌کنند. یکی از ترسناک‌ترین ویژگی‌ها، آرواره‌های بزرگ و ترسناک است. برای مثال افعی‌ماهی اسلون (Chauliodus sloani)، دارای دندان‌های نیش بزرگ و شفاف است و می‌تواند از آن به عنوان سلاحی مخفی استفاده کند. دیگر ماهی‌های اعماق دریا مثل مارماهی پلیکانی (Eurypharynx pelecanoides) دارای دهانی هستند که وقتی کشیده می‌شود، بخش زیادی از بدنشان را اشغال می‌کند تا بتوانند ماهی‌های بزرگی را که در برهوت اعماق دریا پیدا کرده‌اند، بگیرند و ببلعند.

برخی شکارچیان اعماق دریا دارای سلاحی مخفی هستند که مانند آهنربایی برای طعمه‌ها عمل می‌کند: خاصیت شب‌تابی یا توانایی تولید نور. برای مثال می‌توان به شیطان‌ماهی سیاه اشاره کرد که در سال ۲۰۰۳ در انیمیشن در جستجوی نمو ظاهر شد. این موجودات کابوس‌آفرین، طعمه را با استفاده از نوری درخشان در تاریکی که به انتهای میله‌ای متصل به سرشان قرار دارد، به دام می‌اندازند. این قابلیت دقیقا به طعمه‌ی چسبیده به انتهای چوب ماهیگیری شباهت دارد. این نور می‌تواند موجودات دیگر را فریب دهد تا فکر کنند که در حال بلعیدن موجودی کوچک و درخشان هستند؛ درحالی که خودشان قرار است به وعده غذایی تبدیل شوند.

اما فریب طعمه تنها مزیت شب‌تابی نیست. براساس پژوهشی در مجله نیچر در سال ۲۰۱۷، بیشتر از ۷۵ درصد از ماهی‌های اعماق دریا این ویژگی را دارند. برخی ماهی‌های اعماق دریا مثل تبرماهی غول‌پیکر (Argyropelecus gigas)، می‌توانند برای تطبیق با نور محیط، کم‌نور و پرنور شوند و از قابلیت شب‌تابی برای مخفی شدن از دسترس دشمنان احتمالی استفاده کنند.

ماهی‌های دیگر از شب‌تابی برای یافتن غذا، جفت‌یابی یا دفاع از خود در برابر شکارچی‌ها استفاده می‌کنند. ادیت ویدر، زیست‌شناس دریایی، تاکنون صدها غواصی زیردریایی را برای پژوهش درباره‌ی شب‌تابی در اعماق دریا انجام داده و این پدیده‌ را با نقاشی شب‌پر ستاره‌ی ونگوگ مقایسه کرده است؛ با این تفاوت که پدیده‌ی شب‌تابی در سه بعد دیده می‌شود.

در اغلب مواقع، نور منتشرشده از ماهی‌ها، حاصل واکنش شیمیایی درون بدن‌ آن‌ها است. در این فرآیند، ترکیب منتشر‌کننده‌ی نور موسوم به لوسیفرین یا رخشانه با آنزیم لوسیفراز ترکیب می‌شود و فوتون نور تولید می‌کند.

یکی از ویژگی‌های رایج دیگر اعماق دریا، نرم بودن گونه‌ها است. لنگر ماهی حبابی (Psychrolutes marcidus)، در آب‌های خارج از استرالیا و تاسمانی در عمقی بین ۶۰۰ تا ۱۲۰۰ متر زندگی می‌کند؛ جایی که فشار در آن می‌تواند بیش از صد برابر فشار سطح باشد. برای بقا در این محیط پرفشار خردکننده، ماهی حبابی دارای بدن استثنایی نرمی است که آن را به موجودی ژلاتینی با چهره‌ای اخم‌آلود همیشگی تبدیل کرده است. این ماهی در سال ۲۰۱۳ در فهرست زشت‌ترین حیوانات دنیا قرار گرفت.

اقیانوس‌ها بیشتر از ۷۰ درصد از کره‌ی زمین را پوشانده‌اند؛ به همین دلیل، بخش عمیق اقیانوس‌ها یکی از بزرگ‌ترین زیستگاه‌های روی زمین است؛ بنابراین به جای اینکه بپرسیم چرا موجودات اعماق دریا تا این اندازه عجیب هستند، شاید ما ساکنان خشکی باید پرسش متفاوت‌تری را مطرح کنیم: آیا انسان‌ها هم ظاهری عجیب دارند؟

محیط سرد و تاریک اعماق اقیانوس، دقیقا خلاف آن چیزی است که به آن عادت داریم؛ اما وسعت آن از خشکی‌ها بیشتر است؛ پس شاید این ما هستیم که موجوداتی خاص و عجیب به شمار می‌رویم.