قدمت زبان‌های هندواروپایی به ۸ هزار سال پیش بازمی‌گردد

تجزیه‌و‌تحلیل کلمات مرتبط در زبان‌های هندواروپایی نشان می‌دهد ساکنان شرق دریای مدیترانه تبار مشترک این زبان‌ها را که درحال‌حاضر زبان زنده‌ی نیمی‌ از جمعیت جهان است، حدود هشت‌هزار سال پیش به‌کار می‌‌برده‌اند.

این تصور که زبان‌های هندواروپایی از انگلیسی گرفته تا زبان سانسکریت ریشه‌ی مشترکی دارند، عمری بسیار طولانی دارد. در سال ۱۷۸۶، ویلیام جونز اولین زبان‌شناسی که به ایده‌ی این پیوند اشاره کرد. وی در یکی از سخنرانی‌ها بیان کرد که هیچ زبان‌شناسی نمی‌تواند زبان‌های یونانی و لاتین و سانسکریت را به‌همراه هم بررسی کند؛ بدون اینکه باور داشته باشد تمام این زبان‌ها از یک ریشه‌ی مشترک سرچشمه گرفته‌‌اند.

پل هگارتی از دانشگاه کاتولیک پاپی پرو به‌نقل‌ از نیوساینتیست بیان کرده است که تیمی‌ از محققان در حال تلاش برای رسیدن‌ به توافق بر سر منشأ این زبان به‌اصطلاح پیش‌هندواروپایی هستند. او می‌گوید دو فرضیه‌ی اصلی وجود دارد:

• فرضیه‌ی اول با نام فرضیه‌ی استپ بزرگ، حاکی از آن است که پیش‌هندواروپایی از منطقه‌ی استپ اوراسیا (شامل کرانه‌های شمالی دریای سیاه تا شرق دور دریای خزر)، در زمانی حدود ۶۵۰۰ سال پیش سرچشمه گرفته و سپس، با اهلی‌شدن اسب‌ها در سرتاسر قاره‌ی اروپا و بخش‌هایی از قاره‌ی آسیا گسترش یافته است.

• فرضیه‌ی دوم که به‌عنوان نظریه‌ی کشاورزی شناخته می‌شود، استدلال می‌کند که این زبان خیلی زودتر از ۶۵۰۰ سال پیش وجود داشته است و از ۹۵۰۰ سال پیش در مناطق شمالی هلال حاصلخیز، یعنی بخش‌های شرقی دریای مدیترانه و جنوب‌شرقی ترکیه و شمال‌غربی ایران، ریشه گرفته و پس‌ از ترقی کشاورزی به باقی مناطق دنیا گسترش یافته است.

هگارتی و همکارانش برای سنجیدن این دو فرضیه، پایگاه داده‌ای متشکل از ۱۷۰ کلمه، مثلاً کلمه‌هایی مانند «شب» و «آتش» و ترجمه‌ی این کلمات به ۱۶۱ زبان هندواروپایی، ازجمله ۵۲ زبان غیرمدرن و ازرده‌خارج‌شده مانند یونانی باستان را جمع‌آوری کردند.

براساس تجزیه‌و‌تحلیل الگوهای مشترک بین این کلمات، محققان می‌توانند تخمین بزنند که این زبان‌ها چقدر با یکدیگر ارتباط دارند. همچنین، وقتی یک زبان به دو زبان جدیدتر تقسیم می‌شود، می‌توانند آن‌ها را بازسازی و باهم بررسی کنند. هگارتی می‌گوید: «زبان‌ها تاریخ تولد ندارند؛ اما مشاهده‌شدنی است که شکاف کجا به‌وجود می‌آید. زبان انگلیسی به آلمانی مرتبط است؛ اما این دو دودمان حدود دو‌هزار سال پیش از هم جدا شدند.»

پس‌ از تجزیه‌وتحلیل زبان‌ها، تیم تخمین می‌زند که ریشه‌ی تمام زبان‌های هندواروپایی به‌ زمانی حدود ۸۱۰۰ سال پیش بازمی‌گردد. همچنین، محققان گزارش می‌دهند که به‌احتمال خیلی زیاد استدلال نظریه‌ی کشاورزی صحیح است و تبار مشترک این زبان‌ها از هلال حاصل‌خیز سرچشمه گرفته است. درمقابل، نظریه‌ی کشاورزی پیوند نزدیکی را بین زبان‌های خانواده‌ی هندوایرانی مانند زبان هندی و زبان‌های خانواده‌ی بالتواسلاوی مانند زبان لتونیایی نشان می‌دهد؛ ولی این پژوهش هیچ گواهی برای اثبات این موضوع نیافته است.

درعوض، محققان این نظریه را مطرح می‌کنند که زبان‌های هندواروپایی همگی از هلال حاصل‌خیز برخاستند و در مسیرهای گوناگونی پخش شدند. هگارتی می‌گوید: «یکی از همان مسیرها، این زبان را به استپ اوراسیا رساند و پس‌از‌آن، در مرحله‌ی دوم در قاره‌ی اروپا گسترش داد.»

محققان احتمال می‌دهند که گسترش ریشه‌ی زبان‌های هندواروپایی در قاره‌ی اروپا در زمانی حدود پنج‌هزار سال پیش اتفاق افتاد؛ درست شبیه‌ همان ایده‌ای که فرضیه‌ی استپ ارائه می‌کند. این ایده را داده‌های دی‌ان‌ای باستانی پشتیبانی می‌کنند که نشان می‌دهد در آن بازه‌ی زمانی مهاجرت به‌‌طور گسترده‌ای از منطقه‌ی استپ اوراسیا به اروپا صورت گرفته است. تیم احتمال می‌دهد که شاخه‌ی هندو‌ایرانی این زبان، حدود هفت‌هزار سال قبل از بین رفته است.

بنابراین، فرضیه‌ی جدید به‌صورت «پیوندی» جنبه‌هایی از هر دو فرضیه‌ی استپ بزرگ و فرضیه‌ی کشاورزی را پوشش می‌دهد. هگارتی می‌گوید: «اکنون این طرح کلی بهترین الگویی است که می‌توان براساس آن کار کرد؛ زیرا تحقیقات بیشتر به‌خصوص برمبنای دی‌ان‌ای باستانی همچنان در حال انجام است.»

یافته‌های پژوهش در نشریه ساینس منتشر شده است.