فاجعه‌بارترین حوادث هسته‌ای تاریخ؛ از چرنوبیل تا سن لورن

بشر همیشه تلاش کرده با فراهم کردن امکانات و استفاده از نیروهای طبیعی و غیرطبیعی، زندگی را برای خود آسان‌تر کند؛ اما گاهی همه چیز آن‌طور که باید پیش نمی‌رود و نتیجه، فاجعه‌ای خواهد بود که هزاران و حتی میلیون‌ها نفر را قربانی می‌کند.

با گذشت هر روز، تغییرات اقلیمی به تهدید جدی‌تری تبدیل می‌شود. از این‌رو دنیا به دنبال منابع انرژی پاک و بهینه‌تری است. این روزها برق تولیدشده از نیروگاه‌های هسته‌ای به بحثی جنجالی تبدیل شده است. بااینکه مدافعان انرژی هسته‌ای معتقدند این نیرو منبع انرژی پایدار و فاقد نشر کربنی است، مخالفان به خرابی‌های ناشی از حوادث هسته‌ای در گذشته اشاره می‌کنند. بدترین بخش ماجرا، آثار بلندمدت فاجعه‌های هسته‌ای است که تا هزاران سال و حتی میلیون‌ها سال باقی می‌مانند.

به باور دانشمندان، قرار گرفتن در معرض حوادث هسته‌ای می‌تواند به پیامدهایی مثل سرطان و جهش ژنتیکی انسان‌ها بینجامد. همچنین می‌تواند بر رشد گیاهان و چرخه‌ی زندگی جانوری و در نهایت بر اکوسیستم تأثیر بگذارد. مقیاس بین‌المللی حادثه‌ی هسته‌ای (INES) در سال ۱۹۹۰ برای اندازه‌گیری امنیت تمام رویدادهای رادیولوژیکی و هسته‌ای ایجاد شد. INES تمام رویدادهای هسته‌ای را از سطح ۰ تا ۷ دسته‌بندی می‌کند، به‌طوری‌که سطح صفر به معنی انحراف و سطح ۷ به معنی حادثه‌ای بزرگ است.

در این مقاله به بررسی ده نمونه از بدترین فاجعه‌های هسته‌ای تمام دوران‌ها می‌پردازیم که همگی بر اساس مقیاس INES، دارای سطح ۴ و بالاتر هستند.

• محل وقوع: اوکراین کنونی
• سطح: ۷
• سال وقوع: ۱۹۸۶

بدترین فاجعه‌ی هسته‌ای تاریخ، حادثه‌ی نیروگاه هسته‌ای چرنوبیل بود که در اوکراین کنونی قرار دارد. اشتباه در طراحی رآکتور هسته‌ای و خطای کارکنان برای پیروی از پروتکل‌های امنیتی به انفجار این رآکتور در آوریل ۱۹۸۶ انجامید. بر اساس تخمین دانشمندان، غبار اتمی ناشی از این انفجار، ۴۰۰ برابر بزرگ‌تر از بارش اتمی بمب‌های هیروشیما ناگاساکی بود؛ به‌طوری‌که حتی کشورهای دوردست مثل سوئد هم تحت تأثیر آلودگی‌های جوی این انفجار قرار گرفتند.

در جریان حادثه‌ی چرنوبیل، دو مرد در محل حادثه مردند و سی نفر دیگر که مبتلابه سندرم پرتویی حاد (ARS) تشخیص داده‌ شدند، در فاصله‌ی کمی جان خود را از دست دادند. تخلیه‌ی شهر ۳۰ هزارنفری پریپیات در تاریخ ۲۷ آوریل آغاز شد. تعداد زیادی از مردم بر اثر مسمومیت پرتویی بیمار شدند و برخی از آن‌ها جانشان را از دست دادند. از پیامدهای دیگر این حادثه می‌توان به تولد حیواناتی با ناهنجاری ژنتیکی، آسیب دیدن میلیون‌های هکتار جنگل و همچنین گسترش شیوع سرطان و بیماری‌های ناشی از تشعشعات رادیویی در طولانی‌مدت اشاره کرد.

• محل وقوع: ژاپن
• سطح: ۷
• سال وقوع: ۲۰۱۱

حادثه‌ی نیروگاه فوکوشیما در شمال ژاپن، دومین فاجعه‌ی هسته‌ای مهلک در ساخت نیروگاه هسته‌ای است. در مارس ۲۰۱۱، شمال شرق ژاپن شاهد زلزله‌ای مهیب با شدت ۹٫۱ ریشتر بود که به امواج سونامی با ارتفاع ۴۰ متر انجامید؛ اما دولت ژاپن متوجه نشد که این سونامی تأمین نیروی سه رآکتور هسته‌ای نیروگاه هسته‌ای فوکوشیما دایچی را از کار انداخته است. این حادثه به فروگداخت منجر شد و دو نفر به صورت مستقیم جان خود را از دست دادند.

نزدیک به ۱۶۰ هزار نفر هم می‌بایست خانه‌ و کسب‌وکار خود را در آن منطقه رها می‌کردند، زیرا نمی‌خواستند در معرض پرتوها قرار بگیرند. با اینکه دولت برای آلودگی‌زدایی این منطقه تلاش کرد و به تعداد مشخصی از افراد امکان بازگشت داد، تا ژوئیه ۲۰۲۰ نزدیک به ۴۱ هزار نفر این منطقه را ترک کردند. خوشبختانه گزارشی از آمار سرطان بر اثر پرتوها منتشر نشد. ژاپن بلافاصله تمام نیروگاه‌های هسته‌ای را تعطیل کرد، اما فعالیت‌ آن‌ها مجددا در سال ۲۰۱۵ با بررسی مقیاس‌های امنیتی از سر گرفته شد.

• محل وقوع: روسیه
• سطح: ۶
• سال وقوع: ۱۹۵۷

سومین فاجعه‌ی هسته‌ای کشنده‌ی تاریخ در منطقه‌ای موسوم به کیشتیم رخ داد که در گذشته بخشی از اتحاد جماهیر شوروری بود. روس‌ها پس از جنگ جهانی دوم، نیروگاه مایاک را در کیشتیم برای تولید سلاح ساختند. در سال ۱۹۵۷، سیستم سرمایشی رآکتور خراب شد و به انفجار و آزادسازی مقدار چشمگیری ماده‌ی رادیواکتیو در هوا انجامید. از آنجا که کل برنامه فوق محرمانه بود، مسئولان آن را مسکوت نگه داشتند و دستور تخلیه‌ی بی‌سر و صدا دادند. اتحاد جماهیر شوروی تا سال ۱۹۸۹ این حادثه را تکذیب کرد. درنتیجه هیچ کس از آمار واقعی مرگ و میر و پیامدهای ناشی از فاجعه‌ی کیشتیم چیزی نمی‌داند.

البته حتی پیش از حادثه هم نیروگاه کیشتیم مهلک بود. رودخانه‌ی تکا به عنوان منبع ضایعات رادیواکتیوی به کار می‌رفت. کارکنان نیروگاه تجهیزات محافظتی بسیار کمی داشتند و از زندانیان به عنوان نیروی کار استفاده می‌شد. در نتیجه نزدیک به ۵۰۰۰ نفر از اهالی یک روستا بر اثر بیماری‌های ناشی از پرتوها در دوره‌ی کوتاهی جان خود را از دست دادند.

• محل وقوع: بریتانیا
• سطح: ۵
• سال وقوع: ۱۹۵۷

در سال ۱۹۵۷، بریتانیا هم شاهد بدترین فاجعه‌ی هسته‌ای در کل تاریخ خود بود. این کشور دو رآکتور هسته‌ای را در اواخر دهه‌ی ۱۹۴۰ در ویندسکیل ساخته بود (که حالا قسمتی از کامبریا است). در سال ۱۹۵۷، حرارت بالای یکی از رآکتورها، باعث جدا شدن کارتریج‌های اورانیومی شد. نتیجه، آتش‌سوزی بود که به مدت شانزده ساعت به طول انجامید و مواد سمی رادیواکتیو را وارد هوا کرد.

مسئولان تمایلی به ارائه‌ی اطلاعات درباره‌ی وسعت خرابی‌ها نداشتند، اما فروش شیر را تا شعاع ۳۲۰ کیلومتری اطراف نیروگاه به مدت چند هفته ممنوع کردند. به گفته‌ی کارشناسان این اقدام مانع از پیامدهای بعدی سلامتی شده است. با توجه به مقدار پرتوهایی که در طول آتش‌سوزی آزاد شدند، دانشمندان ۲۴۰ مرگ و میر ناشی از سرطان را در بریتانیا تخمین زدند. این حادثه گاهی با عنوان چرنوبیل بریتانیا شناخته می‌شود.

• محل وقوع: پنسیلوانیا، ایالات متحده
• سطح: ۵
• سال وقوع: ۱۹۷۹

در سال ۱۹۷۹، سوپاپ شکسته‌ی بخار در رآکتور هسته‌ای واقع در تری مایل آیلند در پنسیلوانیا، باعث رعب و وحشت کارکنان نیروگاه شد. خطا در ارزیابی، به فروگداخت نسبی رآکتور انجامید. آن‌ها همچنین نتوانستند تا ۲۴ ساعت نشت پرتوها را رصد کنند.

علت حادثه‌ی تری‌ مایل آیلند، خرابی‌های مکانیکی و همچنین خطای انسانی بود. حادثه با خرابی الکتریکی در ساعت ۴ صبح آغاز شد. این خرابی از سرمایش مناسب هسته‌ی رآکتور جلوگیری کرد. وقتی حرارت هسته‌ افزایش یافت، سوپاپ آزادسازی فشار به‌طور خودکار باز شد اما بسته شدن آن دچار مشکل شد. نه‌تنها بخار رادیواکتیو در هوا آزاد شد بلکه سردکننده‌ی کافی هم در سیستم وجود نداشت.

اخبار نشت‌شده از حادثه به مطبوعات راه پیدا کرد و فرماندار پنسیلوانیا از تمام زنان باردار و کودکان سن مدرسه خواست منطقه را در شعاع هشت کیلومتری تری مایل‌آیلند ترک کنند. ساکنان دچار وحشت شدند و بیش از ۱۰۰ هزار نفر گریختند. هیچ پیامد سلامتی شدیدی در رابطه با این حادثه گزارش نشد، اما به ترس گسترده و مخالفت شدید عمومی با برنامه‌ی هسته‌ای انجامید. ده‌ها گزارش و بررسی تأیید کردند که ساکنان نزدیک در معرض خطر جدید پرتوها قرار نداشتند.

• محل وقوع: کانادا
• سطح: ۵
• سال وقوع: ۱۹۵۲

کانادا تنها یک بار در تاریخ شاهد فاجعه‌ی هسته‌ای بود و آن هم در سال ۱۹۵۲ در اولین رآکتور پژوهشی آزمایش‌های چاک ریور رخ داد. هسته‌ی رآکتور به دلیل از بین رفتن سردکننده آسیب دید و دچار فروگداخت نسبی شد. خوشبختانه هیچ مرگ و میری در این حادثه گزارش نشد؛ اما پاکسازی، فرآیندی بسیار طولانی و طاقت‌فرسا بود و صدها نفر در این وظیفه نقش‌ داشتند. حتی جیمی کارتر که بعدها رئیس‌جمهور آمریکا شد، به‌عنوان مهندس هسته‌ای نیروی دریایی ایالات‌متحده در این پروژه همکاری کرد.

• محل وقوع: چکسلواکی
• سطح: ۴
• سال وقوع: ۱۹۷۷

متأسفانه حوادث زیادی در تأسیسات هسته‌ای بوهونیس رخ داد که جدی‌ترین آن به سال ۱۹۷۷ بازمی‌گردد. یکی از کارکنان به اشتباه، میله‌های سردکننده‌ را در طول فرآیند تعویض سوخت برداشت. این کار به نشت رادیواکتیو بالایی منجر شد، اما مسئولان شوروی، مانع از گسترش اخبار این حادثه شدند، بنابراین پیامدهای آن گزارش نشدند. همچنین دولت پس از حادثه این نیروگاه را تعطیل کرد.

• محل وقوع: آیداهو، ایالات متحده
• سطح: ۴
• سال وقوع: ۱۹۶۱

انفجار SL-1، در رآکتور هسته‌ای آزمایشی آیداهو تنها فاجعه‌ی هسته‌ای کشنده در تاریخ آمریکا بود. رآکتور SL-1، یکی از ۵۲ رآکتور کوچکی بود که توسط ارتش به‌عنوان مبدل الکتریکی در بخش دورافتاده‌ای از آیداهو آزمایش شد. در روز سوم ژانویه، سه مهندس که در رآکتور SL-1 فعالیت می‌کردند پس از خاموشی ۱۱ روزه به محل کار خود بازگشتند. متخصصی ۲۲ ساله به نام جان ای برنز در حین تلاش برای راه‌اندازی رآکتور تصادفا میله‌ی کنترلی را تا فاصله‌ی زیادی بیرون کشید و باعث شد رآکتور به بیش از ۶۰۰۰ برابر سطح توان پایه‌اش برسد.

گرمای تولید شده بر اثر افزایش نیرو، به‌صورت آنی آب موجود در مبدل را تبخیر کرد و باعث انفجار بخار تا ارتفاع سه متر از زمین شد. متأسفانه، این انفجار به مرگ سه تن از کارکنان در حین انجام وظیفه انجامید. ۷۹۰ کارگر برای بازیابی اجساد قربانی‌ها و پاکسازی منطقه در معرض پرتوها قرار گرفتند، اما هیچ اثر سلامتی شدیدی گزارش نشد. با توجه به موقعیت دورافتاده‌ی نیروگاه عموم مردم از حادثه در امان بودند.

• محل وقوع: فرانسه
• سطح: ۴
• سال وقوع: ۱۹۸۰

فرانسه تاکنون ۴ حادثه‌ی سطح چهار را در تأسیسات سن لورن تجربه کرده است. اولین حادثه در سال ۱۹۶۹ رخ داد، زمانی که اورانیوم داخل رآکتور ذوب شد و به فروگداخت نسبی انجامید. کارکنان، نزدیک به یک سال را صرف‌ پاکسازی و تعمیر رآکتور در محیطی به‌شدت سمی کردند.

فرانسه، برنامه‌ی توسعه‌ی هسته‌ای خود را ادامه داد، اما متأسفانه در سال ۱۹۸۰ حادثه‌ی دیگری در سن لورن رخ داد. این بار سیستم سرمایشی رآکتور از کار افتاد و باعث ذوب سوخت در رآکتور شد. مسئولان هیچ اطلاعاتی را درباره‌ی حادثه ندارند و فقط اطمینان دادند که هیچ پرتویی وارد محیط نشده است.

• محل وقوع: ژاپن
• سطح : ۴
• سال وقوع: ۱۹۹۹

ژاپن در سال ۱۹۹۹ هم شاهد حادثه‌ی هسته‌ای دیگری بود. این فاجعه در نیروگاهی کوچک رخ داد که در آن سه کارگر در حال مخلوط کردن دو نوع سوخت برای تولید اورانیل نیترات برای رآکتور هسته‌ای بودند. متأسفانه مقدار مورد نیاز برای ترکیب را اشتباه تخمین زدند و درنهایت هفت برابر مقدار مجاز، اورانیوم مصرف کردند. این خطا به مسمومیت رادیویی و مردن دو مرد انجامید. بیش از ۷۰ نفر دیگر که اغلب از کارکنان نیروگاه بودند و همچنین چند شهروند در معرض سطح بالایی از پرتودهی قرار گرفتند. مقام‌ها از ساکنین نزدیک به نیروگاه خواستند خانه‌های خود را تخلیه کنند و در عین حال تضمین کردند این منطقه امن و خالی از آلودگی است.

بااینکه انرژی هسته‌ای، منبع انرژی پایداری است، نمی‌توان نگرانی‌های آن را انکار کرد. از زمان راه‌اندازی اولین نیروگاه‌ هسته‌ای در جهان تاکنون فاجعه‌ها و حوادث زیادی رخ داده‌اند که علت اصلی آن‌ها عمدتا خطاهای انسانی بودند. برخی از فاجعه‌های هسته‌ای به خسارت‌های جبران‌ناپذیری منجر شدند که تا میلیون‌ها سال اثرشان باقی خواهند ماند.

چرنوبیل، بزرگ‌ترین فاجعه‌ی هسته‌ای است که تاکنون در تاریخ بشر رخ داده است. این فاجعه به مرگ و معلولیت هزاران انسان و حیوان، از بین رفتن جنگل‌ها و غیرقابل سکونت‌شدن شهرهای نزدیک به حادثه منجر شد.