زندگی سریع، خشن و کوتاه‌مدت شیر نر آفریقایی

مرگ شیرها در ساواناهای زیبای کنیا، کشوری که در آن گردشگری حیات وحش یکی از پایه‌های مهم اقتصاد ملی است، به ندرت دل مردم را می‌لرزاند. اما در ۲۴ جولای ۲۰۲۳ زمانی که یکی از ردیابی‌شده‌ترین شیرهای نر در علفزارهای گرمسیری معروف و زیبای ماسایی‌مارا در کنیا کشته شد، توجه عموم جلب شد و جهان اهمیت این مسئله را درک کرد. این شیر که با نام جسی شناخته می‌شود، درجریان نبرد با سه شیر نر تحت حاکمیت گروه دشمن کشته شد و توجه دنیا را به زندگی سریع و خشن و پرخطر شیرهای نر جلب کرد.

شیرها در گروه‌های خانوادگی با عنوان «گله» سازماندهی می‌شوند. هر گله از چند شیر ماده‌ی خویشاوند و یک یا چند شیر نر بالغ تشکیل شده است. در تصور عموم، شیرهای نر به «پادشاهان جنگل» معروف‌اند. شجاعت، قدرت و اندازه‌ی شیرهای نر(فقط ببرها از شیر بزرگ‌تر هستند) با این مشخصات مطابقت دارد. اما در واقعیت شیرهای نر زندگی بسیار آسیب‌پذیرتری دارند. از هر دو شیر نر یکی در سال اول زندگی می‌میرد. از لحظه‌ای که شیر نر متولد می‌شود، در معرض چالش‌هایی مانند نیش مار و حمله‌ی کفتارهای گرسنه و بچه‌کشی از سوی دیگر شیرهای نر قرار می‌گیرد.

به نظر می‌رسد که شیر نر هیچوقت از خطر مرگ در امان نیست. شواهد جمع‌آوری شده توسط سازمان حفاظت از حیات وحش کنیا، راهنمایان گردشگری بومی و گردشگران، نشان می‌دهد که جسی در طول زندگی خود در درگیری‌های بسیاری شرکت داشت و چندین بار مورد ضرب‌وشتم سایر شیرهای نر قرار گرفت. جسی که ۱۲ سال عمر کرد، در نهایت به دست سه شیر نر جوان‌تر و قوی‌تر کشته شد. زندگی چرخه‌ای بی‌پایان است: قاتلان در بیشتر مواقع خود نیز قربانی قتل می‌شوند، قتل توسط شیرهای جوان‌تر و خشمگین‌تر، یا شیرهایی که ائتلاف‌های بزرگ‌تر و قدرتمندتری دارند.

به‌گزارش کانورسیشن، سه محقق با بیش از ۵۰ سال تجربه‌ی مشترک در حوزه‌های زیست‌ بوم‌شناسی گربه‌های بزرگ، حفاظت از محیط زیست، و پیچیدگی‌های زندگی مشترک مردم و حیات‌ وحش، تفسیر خود را بر اساس داده‌های جمع‌آوری شده از اطلاعات گسترده‌ی سازمان‌های حفاظت از محیط زیست، دانشمندان مستقل و راهنمایان گردشگری در ماسایی‌مارا، ارائه داده‌اند. اطلاعات مربوط به جسی عمدتاً از طریق داده‌های مشاهده‌ای توسط این گروه‌ها در طولانی مدت جمع‌آوری شده است.

اغلب مواقع، بقای شیرهای نر بر اساس اندازه‌ و قدرت ائتلاف‌هایشان و آرایش محلی دیگر شیرها در سراسر منطقه تعیین می‌شود. این مسئله گاهی اوقات برای حفاظت از محیط زیست اهمیت بسیاری دارد، به ویژه هنگامی که شیرها از پارک‌های ملی خارج می‌شوند یا زمانی که شیرهای نر پس از ترک منطقه‌ی حفاظت شده شکار می‌شوند.

بزرگترین تهدید برای زندگی یک شیر نر جوان قرار گرفتن در معرض خطر حضور شیرهای نر دیگری است که پدر یا عمو یا خویشاوند نزدیک نیستند. مجموعه‌ای از مطالعات به دست‌آمده از دشت پهناور سرنگتی در تانزانیا و زیمبابوه نشان می‌دهد که مهم‌ترین علت مرگ‌ومیر شیرها در سال اول زندگی، کشته شدن در نوزادی توسط شیرهای نر دیگر است.

نرهایی که از خارج گله می‌آیند، با کشتن توله‌های نر دیگر شیرهای نر و راندن نرهای جوان برای تصاحب قدرت در گله تلاش می‌کنند. کشتن توله‌ها شروع فحل در ماده‌های گله را تسریع می‌کند و بنابراین، احتمال موفقیت باروری نرهای جدید را افزایش می‌دهد. بیشتر شیرهایی که در سن پایین از گله رانده می‌شوند، زنده نمی‌مانند.

قدرت هر ائتلاف با بزرگ‌تر شدن گروه به طور شگرفی افزایش پیدا می‌کند. این قدرت را تعداد گله‌های مختلفی که ائتلاف می‌تواند تحت کنترل داشته باشد، تعداد فرزندانی که نرهای ائتلاف می‌توانند به وجود بیاورند و تعداد دفعاتی که می‌توانند با موفقیت از گله‌های خود در برابر تهاجم خشونت‌آمیز شیرهای نر همسایه و ائتلاف‌هایشان دفاع کنند، تعیین می‌کند. بهای داشتن ائتلاف‌های بزرگتر، کاهش فرصت‌های تولیدمثل برای شیرهای نر است.

جفت‌گیری، محفاظت، مبارزه: بیشتر نرها در قلمروی حیوانات با این سه اصل زندگی می‌کنند و می‌میرند؛ ولی این قوانین برای شیرهای نر صدق نمی‌کند. شیرهای نر در سنین بین ۵ تا ۹ سالگی در اوج دوران حیات خود هستند، و در این زمان سعی می‌کنند تا جایی که توانایی دارند توله داشته باشند. شیرها تا جایی که امکان داشته باشد تمام تلاش خود را برای محافظت و مراقبت از هر تعداد گله‌ای که می‌توانند، به کار خواهند برد.

اما مرز باریکی بین حق مسئولیت نگهداری از گله‌های مختلف و موفقیت در دفاع از این گله‌ها و شیرهای جوانشان وجود دارد. زمانی که بین شیرهای نر جنگی رخ می‌دهد، دعوا معمولاً بر سر حقوق حفظ قلمرو و تولیدمثل است.

به عنوان نمونه‌هایی از ائتلاف‌های قدرتمند، می‌توان به ائتلاف قدرتمند ششتایی ماپوگو، ائتلاف مجینگیلن تشکیل شده از پنج شیر قوی در آفریقای جنوبی و همچنین ائتلاف لیک کوئینتت از دهانه‌ی انگورونگورو در تانزانیا اشاره کرد.

برخلاف ائتلاف‌های یاد شده، جسی فقط یک همراه ائتلافی داشت: شیری به نام فرانک. این دو به قدری قوی بودند که در سال ۲۰۱۴ توانستند جفت دِره و بریکوی را از گله‌ی «آفبیت» بیرون کنند. جسی پس از ناپدید شدن رفیقش فرانک، گله‌ی آفبیت را ترک کرد و سبک زندگی عمدتاً کوچ‌نشینی را در پیش گرفت؛ به جز زمانی که تلاش کرد تا گله‌ی «راکرو» را تصاحب کند و ناموفق بود. جسی برای فتح گله حتی با پسر خودش جسی دوم نیز جنگید.

وقتی بحث حفاظت از گونه‌های شیر پیش می‌آید، نقش شیرهای ماده اهمیت بسیاری پیدا می‌کند. شیرهای ماده محافظان سلامت گروه هستند، به ویژه در تعیین تعداد حیوانات گروه و تعداد شیرهای ماده به نسبت شیرهای نر. جمعیت‌های سالم می‌توانند به ازای هر نر دو ماده داشته باشند، اما زمانی که در معرض شکار غیرقانونی توسط انسان، کشتار به دست دامداران و از دست‌دادن طعمه قرار می‌گیرند، این نسبت‌ها به سمت نرها تغییر می‌کند.

از طرف دیگر، پویایی شگفت‌انگیز گله‌ها و دردسرها و مصیبت‌های شیرهای منفرد می‌تواند توجه مردم را جلب کند، تصورات عموم را تغییر بدهد و عشق به گونه‌ها و حیات‌وحش را پرورش بدهد. با وجود فشار انسانی بسیار، کنیا جوامع بسیاری از شیرها و مجموعه‌ای از مناطق نمادین حیات وحش را حفظ کرده است.