قدیمی‌ترین زبان دنیا کدام است؟

دانشمندان از بیش از ۷۱۰۰ زبانی که امروزه توسط انسان‌ها استفاده می‌شود، آگاه هستند. به نوشته‌ی ساینتیفیک آمریکن، نزدیک ۴۰ درصد از آن‌ها درمعرض نابودی قرار دارند، یعنی تعداد افرادی که با آن زبان‌ها سخن می‌گویند، در حال کم شدن است. برخی از زبان‌ها توسط کمتر از هزار نفر صحبت می‌شوند، درحالی‌که بیش از نیمی از جمعیت جهان از یکی از ۲۳ زبان رایج استفاده می‌کنند. این زبان‌ها و زبان‌های مرده‌ای که دیگر صحبت نمی‌شوند، هزاران تعامل انسانی را به هم پیوند می‌زنند. بنابراین، وظیفه تعیین قدیمی‌ترین زبان جهان چیزی بیش از یک کنجکاوی در حوزه زبان تلقی می‌شود.

زبان‌شناسان برای رمزگشایی از نوشته‌های روی کتیبه‌های گلی یا ردیابی تکامل زبان‌های زنده، باید به سؤالاتی پاسخ دهند که فراتر از زبان است. با انجام این کار، پژوهش‌های آن‌ها برخی از اسرار تمدن‌های باستانی را آشکار می‌کند و موجب شروع بحث‌هایی می‌شود که علم و فرهنگ را به هم پیوند می‌زند.

کلر بوورن، استاد زبان‌شناسی در دانشگاه ییل می‌گوید: «زبان‌های باستانی درست مانند زبان‌های معاصر برای درک گذشته حیاتی هستند. می‌توانیم تاریخ مهاجرت‌ها و برخوردهای انسانی را ازطریق زبان دنبال کنیم. در برخی موارد، اطلاعات زبان تنها منبع اطلاعاتی قابل اعتماد ما درمورد گذشته است. کلماتی که می‌توانیم آن‌ها را در طول زمان ردیابی کنیم، تصویری از فرهنگ جوامع گذشته ارائه می‌دهند.»

زبان به اشکال مختلفی ازقبیل گفتار، حرکات و نوشتار ظاهر می‌شود که همه آن‌ها شواهد قطعی از خود برجای نمی‌گذارند. کارشناسان نیز از رویکردهای مختلفی برای تعیین قدمت یک زبان استفاده می‌کنند.

دنی هیبر، زبان‌شناسی که زبان‌های در خطر انقراض را مطالعه می‌کند، می‌گوید ردیابی قدیمی‌ترین زبان کار پیچیده‌ای محسوب می‌شود. یکی از راه‌های شناسایی منشأ یک زبان این است که نقطه‌ای را پیدا کنیم که در آن یک زبان واحد با گویش‌های مختلف به دو زبان کاملاً تمایز تبدیل می‌شود؛ به‌طوری‌که افرادی که به آن گویش‌ها حرف می‌زنند، دیگر حرف‌های یکدیگر را متوجه نمی‌شوند. به عنوان مثال، چقدر باید در تاریخ به عقب برگردید تا انگلیسی‌زبانان بتوانند حرف‌های آلمانی‌زبانان را متوجه شوند؟ آن نقطه از زمان نشانگر منشأ انگلیسی و آلمانی به عنوان زبان‌های متمایز است که از یک زبان مشترک منشعب می‌شود.

از طرف دیگر، اگر فرض کنیم بیشتر زبان‌ها را می‌توان تا یک زبان انسانی اصلی و جهانی ردیابی کرد، می‌توان گفت همه زبان‌ها به یک اندازه قدیمی هستند. هیبر می‌گوید: «می‌دانید که پدر و مادر شما به زبانی خاص صحبت می‌کردند و پدر و مادر آن‌ها و بقیه پیشینیان هم همین‌طور. بنابراین، می‌توانید تصور کنید همه زبان‌ها از یک منشأ متولد شده‌اند.»

اما اثبات وجود زبان اولیه انسانی، یعنی جد مستقیم فرضی همه زبان‌های جهان، غیرممکن است. براین‌اساس، برخی از زبان‌شناسان استدلال می‌کنند قدیمی‌ترین زبان، زبانی محسوب می‌شود که سابقه مکتوب آن از همه قدیمی‌تر باشد.

بسیاری از قدیمی‌ترین نمونه‌های مستند از نوشتار از زبان‌هایی می‌آیند که از خط میخی استفاده می‌کردند. خط میخی دارای علامت‌های گوه‌مانندی بود که روی لوح‌های گلی نقش زده می‌شد. ازجمله این زبان‌ها زبان سومری و زبان اَکَدی است که قدمت هرکدام حداقل به ۴۶۰۰ سال می‌رسد. باستان‌شناسان همچنین نمونه‌ای از هیروگلیف مصری را در مقبره فرعون پریبسن یافته‌اند که تقریباً به همان دوره تاریخی برمی‌گردد. ترجمه این کتیبه، اولین جمله شناخته‌شده در تاریخ بشر محسوب می‌شود : «او دو سرزمین را برای پسرش متحد کرده است.»

مورخان و زبان‌شناسان عموماً موافق هستند که سومری، اکدی و مصری قدیمی‌ترین زبان‌هایی هستند که پیشینه مکتوب واضحی دارند. هر سه زبان منقرض شده‌اند، یعنی دیگر استفاده نمی‌شوند.

اما برای عنوان «قدیمی‌ترین زبانی که هنوز مردم با آن صحبت می‌کنند»، چند رقیب وجود دارد. زبان عبری و عربی به خاطر داشتن جدول زمانی که زبان‌شناسان می‌توانند آن را ردیابی کنند، ازجمله این زبان‌ها هستند. اگرچه اولین شواهد مکتوب این زبان‌ها به حدود ۳۰۰۰ سال قبل بازمی‌گردد، هر دو به خانواده زبان‌های آفروآسیایی (زبان‌های آفریقایی-آسیایی) تعلق دارند که ریشه‌ی آن‌ها به ۲۰ هزار تا ۱۰ هزار سال پیش (۱۸۰۰۰ تا ۸۰۰۰ سال قبل از میلاد) برمی‌گردد.

زبان چینی نیز از قدیمی‌ترین زبان‌هایی محسوب می‌شود که مردم هنوز با آن صحبت می‌کنند. این زبان در حدود ۴۵۰۰ سال پیش پدید آمده است، اگرچه تاریخ دقیق پیدایش آن مورد بحث قرار دارد.

اولین شواهد مستند از سیستم نوشتار چینی از نوشته‌های روی پوسته لاک‌پشت و استخوان حیوانات می‌آید که قدمت آن‌ها به حدود ۳۳۰۰ سال پیش باز می‌گردد. البته، حروف چینی امروزی قرن‌ها بعد ایجاد شدند.

اگر یکی دو هزار سال به عقب‌تر برگردید، سوابق زبانی مبهم‌تر می‌شود. دون پاتل، استاد مطالعات جنوب آسیا در دانشگاه پنسیلوانیا می‌گوید قدیمی‌ترین سوابق نوشتار مربوط به زبان سانسکریت (زبان باستانی مردم هند) است که بین سال‌های ۱۵۰۰ تا ۱۲۰۰ پیش از میلاد نوشته شده است. پاتل می‌گوید: «ازنظر من، سانسکریت قدیمی‌ترین سنت زبانی مستمر به حساب می‌آید، به این معنا که هنوز هم ادبیات تولید می‌کند و مردم به آن صحبت می‌کنند.»

برخی از زبان‌شناسان استدلال می‌کنند سانسکریت قبل از زبان تامیلی ایجاد شده و زبان تامیل نوعی زبان دراویدی است که هنوز توسط حدود ۸۵ میلیون نفر در جنوب هند و سریلانکا صحبت می‌شود. دانشمندان زبان تامیل را برای حداقل ۲۰۰۰ سال مستند کرده‌اند.

تخمین سن قدیمی‌ترین اثر بازمانده از ادبیات تامیل یعنی کتاب گرامر تامیل (Tolkāppiyam) از ۷ هزار تا ۲۸۰۰ سال متغیر بوده است. پاتل می‌گوید: «درباره تاریخ دقیق متون باستانی منسوب به تامیل و اینکه آیا زبان مورد استفاده واقعا به اندازه کافی مشابه تامیل امروزی است که بتوان آن‌ها را یک زبان در نظر گرفت، اختلافاتی در بین پژوهشگران وجود دارد.»

اختلاف‌نظر درباره‌ی قدمت زبان‌های سانسکریت و تامیل منعکس‌کننده مسائل وسیع‌تر در تعیین قدیمی‌ترین زبان جهان است. پاتل می‌گوید مردم برای اینکه نشان دهند زبان آن‌ها قدیمی‌ترین زبان است، دست به ساختن تاریخ جدید می‌زنند، زیرا داشتن قدیمی‌ترین زبان یک افتخار در نظر گرفته می‌شود.

برخی از زبان‌ها منقرض شده‌اند، یعنی دیگر کسی برای صحبت کردن از آن‌ها استفاده نمی‌کند. برخی زبان‌ها نیز مورد استفاده قرار می‌گیرند و به زبان‌های زنده معروف هستند. تعیین قدیمی‌ترین زبان دنیا دشوار است و دانشمندان برای مشخص کردن قدیمی‌ترین زبان‌های دنیا از روش‌های مختلفی استفاده می‌کنند. برخی زبان‌شناسان زبانی را از همه قدیمی‌تر می‌دانند که سابقه نوشتاری آن از زبان‌های دیگر قدیمی‌تر باشد. به این ترتیب، سومری و اکدی که از خط میخی استفاده می‌کنند و همچنین هیروگلیف مصری قدیمی‌ترین زبان‌ها محسوب می‌شوند.

در رابطه با قدیمی‌ترین زبان زنده دنیا، زبان‌شناسان زبان‌های آفریقایی-آسیایی را به‌عنوان قدیمی‌ترین خانواده زبان قبول دارند که شامل زبان‌هایی مانند زبان عبری و عربی می‌شوند. برخی نیز سانسکریت، زبان تامیلی و زبان چینی را پیشنهاد می‌کنند.