کدام حیوانات می‌توانند چهره خود را در آینه تشخیص دهند؟

با اینکه انسان تنها گونه‌ای است که هر روز به چهره خود در آینه نگاه می‌کند، تنها کسی نیست که می‌تواند تصویر خود را در سطوح انعکاسی تشخیص دهد. دانشمندان در ابتدا پژوهش روی شامپانزه را در سال ۱۹۷۰ منتشر کردند و در ادامه، تشخیص چهره‌ی آینه را در مجموعه‌ای وسیعی از گونه‌ها بررسی کردند.

نشانه‌های خودآگاهی حیواناتی مثل مورچه‌ها تا سفره‌ماهی‌ها و طوطی‌های خاکستری آفریقایی (Psittacus erithacus) در مقابل آینه تاکنون بررسی شده‌اند. برخی حیوانات چهره‌ی خود را در آینه تشخیص دادند، تعداد زیادی متوجه خود نشدند و تعدادی هم رفتارهای بی‌نتیجه و مبهمی را از خود نشان دادند.

نتایج ترکیبی باعث شدند دانشمندان درباره‌ی سودمندی آزمایش‌های خود و تأثیر آن بر درک شناخت جانوران بازنگری کنند. فرانس دی وال، جانورشناس دانشگاه ایموری به‌نقل از لایوساینس گفت بسیاری از جانوران در این آزمایش قبول نمی‌شوند. آن‌ها باید بدون آموزش یا پاداش، نشانه‌ای بصری را در مقابل آینه شناسایی کنند این شناخت باید به‌صورت بی‌اختیار رخ دهد. اغلب ادعاهایی که در پژوهش‌ها مطرح می‌شوند منطبق با این تعریف نیست؛ بنابراین کدام حیوانات در این آزمایش قبول می‌شوند؟

در آزمایش ۱۹۷۰ شامپانزه‌ها، چهار شامپانزه بیهوش شده و با رنگ قرمز روی صورت نشانه‌گذاری شدند. سپس وقتی بیدار شدند توانستند مناطق نشانه‌گذاری‌شده را در آینه تشخیص دهند. درنتیجه می‌توان گفت شامپانزه‌ها خود را در آینه تشخیص می‌دهند. آزمایش نشانه‌گذاری تا امروز یکی از جامع‌ترین اثبات‌ها از خودآگاهی مقابل آینه است.

میمون‌های بزرگ دیگر هم در آزمایش آینه قبول شدند. بر اساس پژوهشی در سال ۱۹۷۳، اورانگوتان‌ها خود را در آینه می‌شناسند و حتی می‌توانند نشانه‌هایی را روی بدنشان تشخیص دهند. از طرفی در آزمایش ۱۹۹۴، ثابت شد که بونوبوها بخش‌های از بدن خود را در آینه تشخیص می‌دهند. نتایج این پژوهش برای گوریل‌ها نامشخص است.

بوزینه‌ها معمولاً تصور می‌کنند تصویرشان در آینه متعلق به جانوری دیگر است. گرچه مجموعه‌ای از پژوهش‌های بحث‌برانگیز دیگر نشان دادند برخی گونه‌ها می‌توانند با آموزش‌های وسیع خود را در آینه بشناسند. این مسئله برای جانوران دیگر هم صحت دارد؛ ازاین‌رو پرسش‌هایی درباره‌ی صحت و دقت آزمایش‌های گذشته و عدم سوگیری آن‌ها مطرح می‌شود؛ چرا که آموزش می‌تواند نتایج آزمایش را باطل کند.

دیگر پستاندار روی خشکی که در آزمون آینه قبول شده، فیل آسیایی Elephas maximus در باغ وحش برانکس است. همچنین پژوهش روی دلفین‌ها نشان می‌دهد که این جانوران نیز می‌توانند تصویر آینه‌ای خود را تشخیص دهند. پژوهشی در سال ۱۹۹۵ به‌جای آینه از ویدئو استفاده کرد و پژوهشی دیگر در سال ۲۰۰۱ به بررسی خودآگاهی دلفین‌ها در آینه پرداخت. بر اساس هر دو پژوهش، دلفین‌ها از تصاویر خود برای بررسی نشانه‌هایی که روی بدنشان ایجاد شده، استفاده می‌کنند.

پژوهشگرها در سال ۲۰۰۸ با بررسی زاغی اوراسیایی (pica pica) به شواهدی دست یافتند که نشان می‌داد غیرپستانداران هم می‌توانند تصویر خود را در آینه تشخیص دهند. کبوترها پس از طی مراحل سخت و دقیق در این آزمایش قبول شدند. در سال ۲۰۲۲ هم پنگوئن‌های آدلی (Pygoscelis adeliae) علائمی از خودآگاهی آینه‌ای را نشان دادند، اما نسبت به گردنبندهای رنگی که دور گردنشان برای نشانه‌گذاری قرار داده شده بودند، واکنشی نشان ندادند.

برخی بررسی‌ها نتایج جنجالی را به دنبال داشتند. بر اساس پژوهشی در سال ۲۰۱۵، مورچه‌ها احتمالاً دارای خودآگاهی هستند زیرا با نگاه کردن به انعکاس خود تلاش کردند رنگ آبی را از روی سرشان پاک کنند. بر اساس پژوهشی دیگر در سال ۲۰۱۶، به نظر می‌رسد سفره‌ ماهی‌ها در مقابل آینه حباب‌هایی را منتشر می‌کنند. بر اساس پژوهشی در سال ۲۰۱۹، ماهی‌های نظافت‌چی (Labroides dimidiatus) برای حذف علائم رنگی روی بدنشان بعد از نگاه کردن به آینه تلاش کردند.

بااین‌حال، این حقیقت که جانداران نخستی‌تر در آزمایش آینه قبول می‌شوند، درحالی‌که برخی از باهوش‌ترین جانوران غیرانسانی مثل طوطی خاکستری آفریقایی در آن مردود می‌شوند، کاربردی‌بودن آزمایش‌ها را زیر سؤال می‌برند. معلوم نیست آیا این تحقیقات، حس واقعی خود را به معنای انسانی نشان می‌دهند یا اینکه صرفاً نمایانگر آگاهی بدنی پیچیده هستند.