آیا گیاهان می‌توانند به خواب بروند؟

نوروبیولوژی گیاهی رشته‌ای رو‌به‌رشد است که در تلاش برای کشف مسیرهایی است که گیاهان ازطریق آن‌ها می‌توانند محیطشان را درک کنند و بر این اساس، مورفولوژی و فیزیولوژی خود را تغییر دهند. این علم واکنش‌های منفی زیادی را برانگیخته است؛ زیرا برخی پژوهشگران استدلال می‌کنند که چنین تغییراتی به‌معنای وجود شناخت یا خودآگاهی نیست؛ اما درباره‌ی ناخودآگاه چطور؟

گیاهان مانند انسان‌ها نمی‌خوابند؛ اما مانند انسان‌ها هنگام شب کمتر فعالیت می‌کنند. گیاهان ریتم شبانه‌روزی خود را دارند و ساعت درونی‌شان از نشانه‌های محیطی و شیمیایی برای تمایز شب از روز استفاده می‌کند. گیاهان حتی مانند برخی جانوران می‌توانند با طلوع خورشید بیدار می‌شوند.

بیدارشدن گیاهان به‌لطف رادیوسنج حرارتی اکوسیستم در ایستگاه فضایی (ECOSTRESS) از فضا دیده شد. این ابزار که در ایستگاه فضایی بین‌المللی (ISS) قرار دارد، با اندازه‌گیری دما و ردیابی فرایندهایی مثل تبخیر و تعرق، می‌تواند سلامت پوششی گیاهی روی زمین را بررسی کند.

تصاویر دریافتی از فضا در سال ۲۰۱۹ نشان دادند که چگونه گیاهان نزدیک دریاچه‌ی سوپریور در ایالات متحده، می‌توانند افزایش فعالیت را در وقت صبح‌ هنگام «بیدارشدن» افزایش دهند. همچنین بر‌اساس یافته‌های دانشمندان ISS، گیاهان نزدیک به مرز آبی صبح زود از خواب بیدار می‌شوند و علائم فعالیت را زودتر از گیاهان دور از آب نشان می‌دهند.

حال این سؤال مطرح می‌شود که اگر گیاهان بیدار می‌شوند، آیا می‌توانیم آن‌ها را به خواب ببریم؟ این هدفی است که استفانو مانکوزویِ گیاه‌شناس به‌دنبال آن است. مشاهده‌ی جالبی که مانکوزو را به جست‌وجوی شواهدی از هوش گیاه واداشت، ریشه‌ای در حال رشد حول محور مانع بود. مانکوزو با فیلم‌برداری از حرکت گیاه نشان داد که گیاه برای تشخیص مسیر رشد بهتر به لمس مانع نیازی ندارد، پس از کجا می‌دانست که باید حرکت کند؟

حرکت گیاه عجیب به‌نظر می‌رسد؛ اما رایج‌تر از چیزی است که مردم تصور می‌کنند. این حرکت با سرعتی کسل‌کننده برای مخاطب رخ می‌دهد؛ مگر اینکه گیاهی مثل ونوس‌ مگس‌خوار داشته باشید. مستند سیاره سبز دیوید اتنبرو با نمایش تصاویری از گیاهان که اغلب هرگز نمی‌توانیم ببینیم، نشان می‌دهد که چگونه گیاهان می‌توانند بر سر نور خورشید درگیر شوند و برای حذف رقیب از تاکتیک‌هایی استفاده کنند که از نگاه ما انسان‌ها کثیف محسوب می‌شوند. از این لینک می‌توانید بخشی از این مستند را ببینید.

چنین مشاهده‌هایی مانکوزو را بر آن داشت تا پرسش‌هایی را درباره‌ی احتمال وجود خودآگاهی در گیاهان مطرح کند. به‌باور وی، اثبات یا رد آگاهی در گیاهان بدون داشتن تعریف واضحی از معنای این پدیده دشوار است. مانکوزو می‌گوید: «به‌سختی می‌توان درباره‌ی آگاهی سخن گفت؛ زیرا حتی درباره‌ی خودمان واقعاً نمی‌دانیم خودآگاهی چیست. بااین‌حال، برای صحبت درباره‌ی آن به‌عنوان خصوصیتی بیولوژیکی، یک رویکرد وجود دارد. خودآگاهی پدیده‌ای است که همگی ما داریم؛ مگر زمانی‌که خیلی عمیق می‌خوابیم یا وقتی از هوش رفته‌ایم.»

مانکوزو کار خود را با بررسی حساسیت گیاهان به بیهوشی شروع کرد و متوجه شد که می‌توان گیاهان را با همان بی‌حس‌کننده‌هایی بیهوش کرد که روی انسان جواب می‌دهند. وی می‌افزاید: «این نتیجه بسیار شگفت‌آور است؛ زیرا همیشه تصور می‌شد که خودآگاهی پدیده‌ای مرتبط با مغز است؛ اما فکر می‌کنم خودآگاهی و هوش هر دو تجسم بیشتری دارند و به کل بدن مربوط می‌شوند.» درباره‌ی خواباندن گیاهان، تیم مانکوزو باور دارد که می‌تواند تا پایان سال ۲۰۲۳ به این هدف دست یابد.