ارغوانی شاهی: رنگدانه باستانی گمشده‌ای که از طلا ارزشمندتر بود

در ابتدا مانند لکه‌های رنگ به‌نظر می‌رسیدند. سال ۲۰۰۲ بود؛ در محوطه باستان‌شناسی قطنا، قصری ویران‌شده در حاشیه‌ی صحرای سوریه در ساحل دریاچه‌ای که مدت‌ها پیش ناپدید شده بود. بیش از سه هزار سال پس از رها شدن آن، گروهی از باستان‌شناسان در جستجوی مقبره سلطنتی، مجوز کاوش محوطه را به دست آوردند. آن‌ها پس از عبور از راهروهای بزرگ و باریک، پایین پله‌های درحال فروریختن، دو مجسمه یکسان را دیدند از دری مهر و موم‌شده محافظت می‌کردند: آن‌ها مقبره را پیدا کرده بودند.

درون مقبره گنجینه‌ای از شگفتی‌های باستانی وجود داشت: ۲۰۰۰ شیء ازجمله جواهرات و دست طلایی بزرگ. اما در آن‌جا لکه‌های تیره‌ای نیز روی زمین دیده می‌شد. باستان‌شناسان نمونه‌ای از لایه رنگی را برای آزمایش فرستادند و درنهایت لایه ارغوانی روشنی را از گردوغبار و گل‌ولای جدا کردند. پژوهشگران یکی از افسانه‌ای‌ترین کالاهای جهان باستان را کشف کرده بودند: ارغوانی صوری (ارغوانی شاهی یا ارغوانی امپراتوری). این محصول گران‌بها به امپراتوری‌ها شکل داد، پادشاهان را سرنگون کرد و قدرت نسل‌ها حاکمان جهانی را تثبیت کرد.

کلئوپاترا، ملکه مصر آن‌قدر به ارغوانی شاهی علاقمند بود که حتی از آن برای بادبان‌های قایق خود استفاده کرد. برخی از امپراتوران روم حکم می‌کردند هر کسی غیر از آن‌ها از رنگ ارغوانی شاهی استفاده کند، به اعدام محکوم می‌شود.

اگرچه این رنگدانه اشرافی گران‌ترین کالا در دوران باستان بود، (طبق فرمان رومی که در سال ۳۰۱ پس از میلاد صادر شد، سه برابر طلا ارزش داشت)، امروزه کسی روش ساخت آن را نمی‌داند. در قرن پانزدهم، دستورالعمل پیچیده استخراج و فرآوری رنگ از بین رفته بود.

اما چرا این رنگ جذاب ناپدید شد و آیا می‌توان دوباره آن را زنده کرد؟ در کلبه باغی کوچکی در شمال شرقی تونس، در فاصله کوتاهی از محلی که زمانی شهر فینیقی کارتاژ قرار داشت، مردی بیش از ۱۶ سال به شکستن حلزون‌های دریایی مشغول بوده و تلاش کرده است مواد درونی آن‌ها را به چیزی شبیه ارغوانی شاهی تبدیل کند.

ارغوانی شاهی هزاران سال نمادی از قدرت، حاکمیت و پول بود. نویسندگان باستان درباره رنگ دقیقی که شایسته این نام بود، سخت‌گیر بوده‌اند: ارغوانی قرمز رنگی مانند رنگ خون منعقدشده که کمی به سیاهی می‌زند.

در سال ۴۰ پس از میلاد، پادشاه موریتانی در ترور غافلگیرانه‌ای در رم به دستور امپراطور کشته شد. با وجود دوستی با رومیان، شاه‌ نگون‌بخت زمانی که با ردای بنفش رنگ خود برای تماشای مسابقه گلادیاتوری وارد سالن شد، مورد تهاجم قرار گرفت.

عجیب اینکه مشهورترین رنگدانه‌ای که جهان می‌شناسد، زندگی خود را به‌عنوان سنگ قیمتی لاجوردی آغاز نکرده است. درعوض، این رنگ به‌ عنوان مایع شفاف یا مخاط تولید شده توسط حلزون‌های دریایی آغاز شد.

ارغوانی شاهی را می‌توان از ترشحات سه گونه حلزون دریایی به دست آورد: هگزاپلکس ترانکولوس (ارغوانی مایل به آبی)، بلینوس برندریس (ارغوانی قرمز) و استرامونیتا هماستوم (قرمز).

پس از جمع‌آوری حلزون‌ها با دست در امتداد خطوط ساحلی سنگی یا به کمک تله‌هایی که حلزون‌های دیگر طعمه آن هستند (حلزون‌های دریایی ارغوانی شکارچی هستند)، زمان برداشت لجن فرا می‌رسید. در برخی نقاط، غده مخاطی با استفاده از چاقوی خاص برش داده می‌شد. یکی از نویسندگان رومی توضیح داده است که چگونه ترشحات از زخم‌های حلزون مانند اشک جاری می‌شود و سپس در هاون جمع می‌شود تا آسیاب شود. روش دیگر این است که گونه‌های کوچک‌تر را می‌توان به‌طور کامل آسیاب کرد. بقیه ماجرا مبهم و نامشخص است.

گزارش‌های مربوط به اینکه چگونه لجن بی‌رنگ حلزون به رنگ افسانه‌ای تبدیل می‌شود، مبهم، متناقض و گاهی به‌طور آشکار اشتباه است. ارسطو می‌گوید غدد مخاطی از گلوی ماهی‌های ارغوانی می‌آیند. این موضوع کشف دستورالعمل رنگ را پیچیده‌تر می‌کند. در آن دوران، صنعت رنگرزی بسیار محرمانه بود و هر سازنده دستورالعمل مخصوص به خود را داشت و این فرمول‌های پیچیده و چند مرحله‌ای به دقت محافظت شده بود.

مفصل‌ترین گزارش درمورد نحوه تهیه رنگ ارغوانی شاهی مربوط به پلینی، نویسنده‌ی رومی است که این فرایند را در قرن اول پس از میلاد توضیح داده است: پس از جدا کردن غدد مخاطی، آن‌ها را نمک می‌زدند و به مدت سه روز می‌گذاشتند تا تخمیر شوند. بعد مرحله پخت فرا می‌رسید که در دیگ‌های حلبی یا احتمالا سربی، روی حرارت متوسط انجام می‌شد. این کار تا زمانی ادامه پیدا می‌کرد که مخلوط به کسری از حجم اولیه خود می‌رسید. در روز دهم، رنگ با فروبردن مقداری پارچه آزمایش می‌شد. چنانچه مطلوب ظاهر می‌شد، رنگ آماده بود.

تولید ارغوانی شاهی به‌عنوان اولین ماده شیمیایی صنعتی درنظر گرفته می‌شود. یوانیس کاراپاناجیوتیس، استاد شیمی حفاظت در دانشگاه ارسطو در تسالونیکی یونان می‌گوید: «به دست آوردن این رنگ آسان نیست. رنگ بنفش ارغوانی برخلاف رنگ‌های دیگر است که مواد خام مانند برگ‌ها از قبل حاوی رنگدانه هستند. درعوض، مخاط حلزون دریایی حاوی مواد شیمیایی است که فقط تحت شرایط مناسب می‌تواند به رنگ تبدیل شود.»

با‌این‌حال، ممکن است عامل دیگری نیز در نابودی ارغوانی شاهی دخیل بوده باشد.

در سال ۲۰۰۳، دانشمندان به‌طور تصادفی با انبوهی از صدف‌های حلزون‌های دریایی در بندر باستانی آندریاکه در جنوب ترکیه برخورد کردند. آن‌ها تخمین زدند این توده زباله که مربوط به قرن ششم پس از میلاد است، شامل حدود ۳۰۰ متر مکعب از بقایای آن‌ها یعنی معادل ۶۰ میلیون حلزون است. جالب اینکه اگرچه قسمت پایین توده (جایی که ابتدا حلزون‌های دور ریخته شده بودند) حاوی نمونه‌های قدیمی‌تر و چاق بود، نمونه‌هایی که اخیرا دور ریخته شدند، کوچک‌تر و جوان‌تر بودند. شاید حلزون‌های دریایی بیش‌ازحد مورد بهره‌برداری قرار گرفته بودند و درنهایت هیچ حلزون بالغی باقی نماند. این امر ممکن است به انقراض تولید رنگ در این منطقه منجر شده باشد.

اما تنها چند سال پس از این، کشف دیگری امید احیای این رنگ باستانی را افزایش داد.

یکی از روزهای ماه سپتامبر ۲۰۰۷، محمد قاسن نویرا درحال پیاده‌روی در ساحلی در نزدیکی حومه شهر تونس بود. شب قبل طوفان وحشتناکی رخ داده بود، بنابراین موجودات مرده زیادی ازقبیل عروس دریایی، جلبک‌های دریایی، خرچنگ های کوچک، نرم‌تنان روی شن‌های ساحل به چشم می‌خورد. او متوجه مایع ارغوانی مایل به قرمزی شد که از حلزون دریایی شکسته‌ای بیرون زده بود. نویرا فورا یاد داستان ارغوانی شاهی افتاد که در مدرسه یاد گرفته بود. او به سمت بندر محلی دوید و حلزون‌های بیشتری دقیقا مانند آنچه در ساحل دیده بود، پیدا کرد.

در ابتدا، آزمایش نویرا امیدوارکننده نبود. آن شب او حلزون‌ها را شکست و به دنبال اندام‌های درونی ارغوانی رنگی گشت که در ساحل دیده بود. اما چیزی جز گوشت و بافت رنگ‌پریده ندید. او حلزون‌ها را در کیسه‌ای گذاشت تا دور بریزد و به رختخواب رفت. روز بعد محتویات بسته تغییر پیدا کرده بود. او می‌گوید: «در آن زمان اصلا نمی‌دانستم ماده تولیدکننده رنگ ارغوانی در ابتدا شفاف و مانند آب است.»

دانشمندان اکنون می‌دانند برای اینکه مواد شیمیایی حلزون‌های ارغوانی از حالت بی‌رنگ به حالت رنگین تبدیل شوند، باید درمعرض نور مرئی قرار گیرند. در ابتدا، ترشحات آن‌ها بسته به گونه حلزون، به زرد سپس به سبز آبی و در نهایت سایه‌ای از ارغوانی تبدیل می‌شود. کاراپاناجیوتیس می‌گوید: «اگر این کار را در روز آفتابی انجام دهید، تقریبا کمتر از پنج دقیقه طول می‌کشد تا این دگرگونی صورت بگیرد.»

اما رنگ مذکور از مولکول‌های رنگدانه مختلف تشکیل شده است که همه با هم عمل می‌کنند و بسته به روش فرآوری عصاره و رنگ، می‌توانید رنگ‌های بسیار متفاوتی به دست آورید. حتی زمانی که رنگ موردنظر به دست می‌آید، فرایندهای بیشتری برای تبدیل رنگدانه‌ها به رنگ باید انجام شود. یکی از این فرایندها تبدیل رنگدانه‌ها به فرمی است که به پارچه بچسبد.

برای نویرا، این سرآغاز تلاش ۱۶ ساله‌ای برای کشف روش گمشده برای ساخت ارغوانی شاهی بود. اگرچه، دیگران قبلا ترشحات حلزون‌های دریایی را بررسی کرده بودند. برای مثال، قبلا دانشمندی ۱۲ هزار حلزون را با استفاده از روش‌های صنعتی به رنگدانه پودری خالص تبدیل کرده بود. نویرا می‌خواست آن را به روش قدیمی بسازد و رنگی را که هزاران سال مورد احترام بود، دوباره کشف کند. زمانی که او در سال ۲۰۰۷ برای اولین بار حلزون‌های دریایی را به آپارتمانش برد، فقط یک هفته از ماه عسلش گذشته بود. او می‌گوید: «همسرم از این بو وحشت زده شد و نزدیک بود مرا از خانه بیرون کند، اما مجبور بودم ادامه دهم.»

سال‌ها طول کشید تا نویرا اولین رنگ پودری خود را بسازد و زمانی که این کار را انجام داد، رنگ نیلی رنگ‌پریده‌ای به دست آورد که به ارغوانی شاهی شباهتی نداشت و به شدت کدر بود.

ازطریق سال‌ها آزمایش و خطا، نوریا به‌تدریج ترفندهایی را کشف کرد که به گمان او ممکن است در دوران باستان استفاده شده باشد: ترکیب ترشحات هر سه گونه حلزون دریایی ذکر شده در گزارش پلینی، تنظیم اسیدیته مخلوط، تغییر میزان مواجهه با نور خورشید و تاریکی در طول آماده‌سازی و حرارت دادن مخلوط برای مدت زمان مختلف.

نویرا از موزاییک‌های بیزانسی که ژوستینین یکم و همسرش تئودورا به تصویر می‌کشیدند، به‌عنوان رنگ مرجع استفاده کرد. او بعدا نتایج خود را با تکه‌های پارچه باقیمانده که دارای رنگ ارغوانی شاهی بودند، مقایسه کرد. او سرانجام به رنگدانه‌ها و رنگ‌های خالصی دست پیدا کرد که فکر می‌کند به رنگ ارغوانی شاهی نزدیک‌تر هستند. نویرا می‌گوید: «این رنگ بسیار زنده و پویا است، بسته به نور محیط تغییر می‌کند و می‌درخشد. مدام تغییر می‌کند و چشمان شما را فریب می‌دهد.»

پس از دهه‌ها آزمایش در کلبه‌اش، سرانجام از نویرا دعوت شد رنگدانه‌ها و محصولات رنگ‌شده‌اش را در نمایشگاه‌هایی در سراسر جهان به نمایش بگذارد. او همچنین به آشپز متخصص در زمینه‌ی پخت حلزون‌های دریایی تبدیل شده است و غذاهای مختلفی را با این موجودات تهیه می‌کند.

اما ارغوانی شاهی دوباره درمعرض تهدید قرار گرفته است. چالش امروزی تهاجم یا پنهان‌کاری درمورد نحوه ساخت آن نیست (اگرچه نویرا هم مانند همتایان باستانی خود جزئیات دقیق روش‌های خود را فاش نمی‌کند)، بلکه خطر انقراض است.

حلزون‌های دریایی ارغوانی درمعرض خطر رگباری از تاثیرات انسانی ازقبیل آلودگی و تغییرات اقلیمی قرار دارند. حلزون‌هایی که رنگ قرمز رنگ را تولید می‌کنند، از شرق مدیترانه ناپدید شده‌اند. بنابراین، رنگ ارغوانی شاهی زنده شده باشد یا نه، مسلم است که به‌راحتی دوباره می‌تواند از دست برود.