قدیمی‌ترین سکونتگاه دنیا را چه کسانی ساخته‌اند؟
هزاران سال پیش‌از اینکه انسان‌های باستانی ساکن در اوراسیای مرکزی، کشاورزی را پایه‌گذاری کنند، جوامع شکارچی گردآورنده در منطقه‌ی جنب‌شمالگان درحال ساختن برخی از اولین سکونتگاه‌های دائمی و مستحکم بودند و این تصور را که کشاورزی پیش‌نیاز جوامع برای «سکنی‌گزینی» است، به چالش کشیدند.
محققان اکنون گمان می‌کنند که قدیمی‌ترین استحکامات شناخته‌شده‌ی دنیا را در شمالگان، در نزدیکی دماغه‌ی رودخانه‌ی آمنیا در سیبری غربی تاریخ‌گذاری کرده‌اند. محوطه‌های باستان‌شناسی آمنیا از سال ۱۹۸۷ به‌طور رسمی کشف شدند، اما تاریخ‌گذاری اخیر رادیوکربن نشان داده است که قدمت خان‌چال اصلی در محوطه‌ی آمنیای اول و استحکامات آن به بیش از ۸هزار سال یا بیشتر بازمی‌گردد.
سازه‌ی باستانی (دایره‌ی قرمز در تصویر زیر) اکنون فقط یک فرورفتگی وسیع در زمین است، اما زمانی توسط یک خندق و احتمالاً خان‌چالی دیگر محافظت می‌شد. تاریخ‌گذاری رادیوکربن نشان می‌دهد که این سازه در آخرین قرن از هزاره‌ی هفتم پیش‌از میلاد ساخته شده است.
در هزاره‌ی ششم پیش‌از میلاد، چندین ساختمان، خاکریز و حصار، همراه با دو خندق دیگر در پشت محوطه ساخته شد. این عوارض مصنوعی نشان می‌دهد که در این دوره، محوطه به‌طور اساسی مسکونی شده بود. در همین دوره، محوطه‌ی آمنیای دوم (دایره‌های سبز در تصویر بالا) نیز در ۵۰ متری شرق آمنیای اول ساخته شد.
تیمی بین‌المللی از باستان‌شناسان به رهبری محققان دانشگاه آزاد برلین می‌گوید کشف هر دوی این محوطه‌ها، تصور سنتی از توانایی‌های جوامع شکارچی گردآورنده را به چالش می‌کشد. تاریخ‌گذاری این دو محوطه اثبات می‌کند که جوامع کشاورز در عصر سنگ تنها کسانی نبودند که سکونتگاه‌های مستحکم و دائمی ساختند.
تانیا شرایبر، باستان‌شناس از موسسه باستان‌شناسی ماقبل تاریخ در برلین می‌گوید: «بررسی‌های دیرین‌گیاه‌شناسی و چینه‌شناسی منطقه نشان می‌دهد که ساکنان سیبری غربی به دلیل فراوانی منابع محیطی تایگا، سبک زندگی پیچیده‌ای داشتند.»
فراوانی منابع در محیط تایگا به هجوم مهاجران انسانی و نیاز به محافظت از ذخایر منجر شد
محیط تایگای سیبری غربی یک زیستگاه سابقاً باتلاقی، جنگلی و مخروطی در مناطق جنب‌شمالگانی است. حدود شش هزار سال پیش‌از میلاد، رودخانه‌ی تایگا محل سکونت ماهی‌هایی مانند اردک‌ماهی‌ها و خانواده‌ی آزادماهیان بود و در محیط تایگای اطراف رودخانه‌ی آمنیا، گله‌هایی از گوزن‌های شمالی زندگی می‌کردند. حتی جوامع مهاجر و خوراکجو نیز در چنین مکان‌های حاصلخیزی باید از ذخایر خود در برابر مهاجمان فرصت‌طلب و همسایگان گرسنه محافظت می‌کردند.
دلیل ساخت استحکامات آمنیا مشخص نیست؛ اما محققان گمان می‌کنند که این مکان‌ها محل نگهداری از مواد غذایی مازاد بوده و برای محافظت از ذخایر ساخته شده است. بدین صورت ساکنان منطقه نیازی به کاشت یا تولید منابع غذایی نداشتند؛ زیرا محیط اطراف به‌صورت فصلی منابع مورد نیازشان را فراهم می‌کرد. بقایای ظروف سفالی با تزئینات پیچیده که در این مکان کشف شده، احتمالاً ظروف مخصوص نگهداری مواد غذایی است.
مشخص نیست که آیا سازه‌های محوطه‌های آمنیا در تمام طول سال مسکونی بوده یا فقط با اهداف دفاعی و حفاظتی استفاده می‌شدند. اما به نظر می‌رسد که حداقل در برخی‌از فصل‌ها، این مکان محل سکونت یکی‌از جوامع شکارچی گردآورنده‌ی غرب سیبری بوده است. چندین دژ و استحکامات عصر سنگی دیگر نیز در این منطقه یافت شده است، اما هیچ‌‌کدام به اندازه‌ی محوطه‌ی آمنیای اول قدمت ندارند. در اروپا تا قرن‌ها بعد، یعنی تا دوران پس‌از ابداع کشاورزی هیچ مکان مشابهی دیده نمی‌شود.
تیم باستان‌شناسان نوشته‌اند: «ساخت استحکامات به دست گروه‌های خوراکجو از دوران ماقبل تاریخ به بعد گهگاهی به‌طور پراکنده در نقاط مختلف جهان، عمدتاً در مناطق ساحلی مشاهده شده است، اما آغاز بسیار اولیه‌ی این پدیده‌ی در داخل سیبری غربی بی‌مانند است.»
باستان‌شناسان از گذشته این‌طور فرض می‌کردند که جوامع خوراکجو از نظر سیاسی و اجتماعی از پیچیدگی کافی برای ساخت بناهای ماندگار و دائمی که به دفاع و حفاظت نیاز دارند، برخوردار نبودند. با‌این حال، تحقیقات جاری در دماغه‌ی آمنیا و سایر مکان‌های باستان‌شناسی در سراسر جهان نشان می‌دهد که کشت محصولات زراعی و پرورش حیوانات به‌تنهایی انگیزه‌ی چنین فعالیت‌هایی نیست.
- باستان‌شناسان می‌گویند هرم ۲۵هزار ساله اندونزی ساخت دست انسان نیست11 آذر 02مطالعه '3
- قدیمی‌ترین گورستان جهان احتمالا توسط گونه ما ساخته نشده است18 خرداد 02مطالعه '5
- انسان‌ها احتمالاً تنها سازنده ابوالهول بزرگ جیزه نبودند17 آبان 02مطالعه '3
به عنوان مثال، گوبکلی تپه در ترکیه‌ی امروزی یک مجموعه‌ی سنگی عظیم است که قدمتش به حدود ۱۱ هزار سال پیش بازمی‌گردد. این بنا پیش‌از ظهور کشاورزی ساخته شده و عنوان قدیمی‌ترین سازه‌ی خرسنگی شناخته‌شده در جهان را به خود اختصاص داده است. به نظر می‌رسد که یک گروه شکارچی گردآورنده برای وداع با مردگان یا برگزاری مراسمات خاص مذهبی در این مکان جمع می‌شد. باستان‌شناسان در محوطه‌ی آمنیا نیز خرپشته‌های مشابهی به نام «خولمی» را یافته‌اند که به‌عنوان «ساختمان‌های آیینی بزرگ‌مقیاس در چشم‌انداز» توصیف می‌شود.
محققان گمان می‌کنند که تغییرات اقلیمی در زمانی حدود هشت هزار سال پیش، زمینه را برای فراوانی منابع فصلی در سیبری غربی مساعد کرد و باعث هجوم مهاجران انسانی شد. سپس، پیشرفت شگردهای ماهیگیری، شکار و روش‌های ذخیره‌سازی مواد غذایی احتمالاً به مازاد منابع و نیاز به دفاع از ذخایر منجر شد. همچنین، ممکن است ازدحام جوامع مختلف شکارچی گردآورنده در یک منطقه به ترویج فرهنگ حمله و دستبرد ختم شده باشد.
محققان می‌گویند: «مدیریت مازادها به ایجاد تغییراتی در ساختارهای سیاسی اجتماعی این جوامع و ظهور نابرابری در ثروت، مالکیت انحصاری و افزایش انسجام جامعه از طریق فعالیت‌های دسته‌جمعی و استفاده از سازه‌های ماندگار منجر شد.»
نتایج مطالعه در مجله Antiquity منتشر شده است.
نظرات