دانا، خوش‌یمن و هولناک: تاریخ چهار هزارساله اژدهایان در دنیای واقعی

روز دهم فوریه به‌عنوان سال نو چینی یا سال نو قمری جشن گرفته می‌شود و امسال، سال اژدها نام‌گذاری شده است. کلمه‌ی چینی «lóng 龍» معمولاً به اژدها ترجمه می‌شود؛ اما آیا اژدهایان خوش‌یمن و فرازمینی چینی همان هیولاهای خشن و آتش‌افکن اساطیری هستند؟

اول از همه، اژدهایان چینی به جای آتش با باد شناخته می‌شوند. معادل چینی برای کلمه‌ی گردباد (lóng juǎn fēng) به‌صورت کلمه‌به‌کلمه «چرخش اژدها باد» ترجمه می‌شود. اژدهای چینی با «اوسوم‌گال» یا اژدهای عظیم افسانه‌ای سومری نیز متفاوت است؛ موجودی اساطیری با فک شیر و بدن مار که منشأ و قدمتش به خاورمیانه‌ی باستان و هزاره‌ی سوم پیش از میلاد بازمی‌گردد.

مردم در سرتاسر جهان و در بسیاری از زبان‌های مختلف کلماتی دارند که کم‌و‌بیش به معنای اژدها است. اما چگونگی به تصویر کشیدن این موجودات و اینکه آیا این موجودات را مقدس، دوستانه، کشنده یا فقط کمی ترسناک می‌بینند، در فرهنگ‌ها‌ی مختلف بسیار متفاوت است.

تمام این موجودات اژدها‌مانند در یک مورد با هم مشترک هستند: ویژگی‌های مشترکی با حیوانات واقعی دارند و تعامل و احساسات ما از جهان طبیعت را منعکس می‌کنند. اما اژدها چه نکاتی را از پیوند انسان با طبیعت به ما می‌آموزد؟ در ادامه، به تاریخ سفر می‌کنیم و به‌دنبال اسطوره‌های جهانی از اژدهایان و آثار آن‌ها در زندگی واقعی می‌گردیم.

بیش از چهار هزار سال پیش، کاتبی در بین‌النهرین باستان (منطقه‌ای در خاورمیانه که اکنون بخشی از عراق است) کلمه‌ی عجیبی را روی لوح گلی نوشت: «اوسوم‌گال ušum-gal» این کلمه به زبان سومری، قدیمی‌ترین زبان نوشتاری بشریت نوشته شده و اعتقاد بر این است که قدیمی‌ترین معادل شناخته‌شده برای اژدها است. این کلمه از گال به معنای بزرگ و اوسوم به معنای مار تشکیل می‌شود.

اما اوسوم‌گال واقعاً چه موجودی است و آیا همتای واقعی و زنده‌ای در خاورمیانه دارد؟ پروفسور سی جی کریسوستومو، استاد تمدن‌ها و زبان‌های خاورمیانه‌ی باستان در دانشگاه میشیگان که در زمینه‌ی رمزگشایی و ترجمه‌ی اسناد گلی سومری پژوهش می‌کند، می‌گوید بر اساس متون سومری این موجود افسانه‌ای با الهام‌ گرفتن از مارها و شیرها به وجود آمده است. او می‌افزاید:

اوسوم‌گال یکی از چندین موجود اسطوره‌ای [در فرهنگ سومری] است که از ترکیب حیوانات مختلف به وجود آمده و معمولاً از ویژگی‌های مرتبط با خرد، قدرت و محافظت برخوردار است. اوسوم‌گال به‌طور ویژه به دلیل دهانش مورد توجه است، بنابراین احتمالاً یک آرواره‌ی بزرگ و گشاد داشته است.

- جی کریسوستومو

کریسوستومو ادامه می‌دهد که در متون سومری، کلمه‌ی اوسوم‌گال اغلب به‌عنوان استعاره‌ای برای شیر یا در ارتباط با شیر، به‌عنوان یک ویژگی مهیب و سلطنتی استفاده می‌شود. به‌عنوان مثال، سرودی در مدح سوئن، خدای ماه در بین‌النهرین، بیان می‌کند: «او در کوه‌ها به دنیا آمده و با شادی بیرون می‌آید، او یک نیروی قدرتمند، یک شیر، یک اژدها (اوسوم‌گال)، یک پروردگار قدرتمند است.»

کلمه‌ی اوسوم‌گال همچنین موجودی را به تصویر می‌کشد که بر دیگران حکومت می‌کند و فقط قدرتمندترین انسان‌ها قادر به شکست‌ دادن او هستند. کریسوستومو می‌افزاید که در برخی داستان‌ها، خدا یا پادشاه چنان قدرتمند به تصویر کشیده می‌شوند که حتی اوسوم‌گال نیز شجاعت لازم برای ترک دشت و بیابان و قدم‌گذاشتن در حریم آن‌ها را ندارد. اوسوم‌گال احتمالاً در اصل نوعی شیر یا یک حیوان وحشی گوشتخوار بوده و به تدریج، در طول صدها سال با داستان‌های اساطیری بیشتری گره خورده است.

کریسوستومو نتیجه می‌گیرد که اوسوم‌گال احتمالاً قدیمی‌ترین معادل شناخته‌شده برای اژدها است. ویژگی‌های این موجود با تصورات ما از اژدها همپوشانی دارد. موجودی قدرتمند، الهام‌بخش، پر از افسانه و کمی رمز‌و‌راز که خدایان و پادشاهان با خوشحالی او را می‌پذیرند. اگر این موجود یک اژدها باشد؛ پس اوسوم‌گال نیز اژدها است.

مجسمه‌ها و حکاکی‌های شیرهای مربوط به آن دوران تا به امروز نیز باقی مانده است. بازسازی دروازه‌ی ایشتار با قطعات باقیمانده از جایگاه اصلی‌اش در بابل باستانی، امروزه در یکی از موزه‌های برلین نگهداری می‌شود. اما چه بر سر شیرهای واقعی آمد که زمانی در خاورمیانه‌ی باستانی پرسه می‌زدند؟ ما نمی‌توانیم به طور دقیق تشخیص بدهیم که منظور سومری‌ها کدام شیر بوده است. بیشتر شیرهای آسیایی که زمانی نسبتاً گسترده بودند، به جز جمعیت اندکی در هند، اکنون منقرض شده‌اند.

اژدهای اسطوره‌ای انگلیسی آتش می‌افکند و با فرشتگان می‌جنگند، اما اژدهایان چینی موجودات مقدسی هستند که بدون بال در میان ابرها اوج می‌گیرند و به جای شعله‌های آتش، باد می‌افکنند. اژدهای چینی نماد شانس و برکت است.

مارکو مکارلی، مدرس دانشگاه کاتانیا در ایتالیا می‌گوید نظریه‌های آکادمیک متعددی در مورد خاستگاه اژدهایان افسانه‌ای چینی وجود دارد. نظریه‌ها با این ایده شروع می‌شو‌د که اژدهایان چینی نمادهایی وابسته به توتم هستند و توسط برخی قبیله‌های پیشاتاریخی به کار برده می‌شدند. اژدهایان احتمالاً با الهام از مارهای دنیای واقعی و یا پایتون‌های غول‌پیکر اقیانوسی در چین به وجود آمدند. مکارلی می‌نویسد با تبدیل قبیله‌ها به جوامع طبقاتی، اژدها نیز به نماد حاکمان تبدیل شد.

مکارلی می‌گوید تصاویر اژدها در چین ممکن است از تلاش‌ برای تکرار صداها و اشکال مارپیچی تندر و رعد‌و‌برق شکل گرفته باشد که به عنوان دعا برای درخواست هوای خوب به کار برده می‌شد. پیوند اژدها با آب‌و‌هوا می‌تواند ارتباط زبانی میان گردباد و اژدهایان چینی را توضیح بدهد. به گفته‌ی مکارلی، رویکرد چهارم نشان می‌دهد که اژدهایان از پرستش خود طبیعت تکامل یافته‌اند و از ترکیب حیوانات متعدد و پدیده‌های آب‌و‌هوایی الهام می‌گیرند.

روئل استرکس، استاد تاریخ علم و تمدن چین در دانشگاه کمبریج نیز از نظریه‌ی اخیر حمایت می‌کند و در مورد تلاش چینی‌ها برای پیوند دادن اژدها به حیوانات واقعی تردید دارد. او به بی‌بی‌سی می‌گوید:

مطالب بیهوده‌ی بسیاری در مورد منشأ اژدهای چینی نوشته شده است، از دانشمندانی که سعی می‌کنند آن را نوعی از الیگاتور یا دوزیست‌های دیگر تشخیص بدهند گرفته تا خط‌نگارانی که برای مدت‌های طولانی طرح‌های خطی را به عنوان تصاویر موجودات خزنده تفسیر می‌کنند. حقیقت این است که همه‌ی این نظریات در حد حدس‌و‌گمان است. نکته‌ی اصلی این است که اژدهای چینی ترکیبی از ویژگی‌های همه‌ی حیوانات در یک موجود است. به عبارت دیگر، اژدها تجسم یک موجود منحصر‌به‌فرد نیست، بلکه همان توانایی ایجاد تغییر است.

- روئل استرکس

در سال ۷۹۳ پیش‌از میلاد، «اژدهایان آتشین» در سرتاسر آسمان پادشاهی نورثامبریا اوج می‌گرفتند و حامل بدیمنی بودند. فال بد، هجوم وحشیانه و ویرانگر وایکینگ‌ها به جزیره‌ی لیندیس‌فارن در شمال انگلستان را به‌دنبال داشت و موجی از صدمات را در سراسر اروپا گستراند.

داستان‌های آنگلوساکسون مملؤ از اژدهایان وحشی است که در لانه‌های زیر تپه‌‌ای به خواب می‌روند و از گنج محافظت می‌کنند. این افسانه‌ها همچنان در نام بسیاری از مکان‌های انگلیسی زنده هستند. برای مثال «درگلی‌بک» نام دهکده‌ی کوچکی در لانکاشر و «دریک‌لو» نام روستایی در دربی‌شر است و هر دوی این عبارات به معنای «تپه‌ی اژدها» هستند.

از لحاظ تاریخی، انگلیسی‌ها دو کلمه‌ی رایج برای اژدها دارند. «درَگِن Dragon» به معنای اژدها و کلمه‌ی باستانی «ورم Wyrm» که موجودی اژدهامانند و کهن‌ترین نوع از اژدها است که اکنون به ندرت استفاده می‌شود.

کلمه‌ی Dragon از کلمه‌ی لاتین «درِیکو Draco» به معنای مار یا ماهی دریایی گرفته شده است. همچنین، اژدها در متون مذهبی مسیحی به شیطان نیز اطلاق شده است. این موجود اساطیری در طول تاریخ کیفیت‌ها و اشکال متفاوتی را تجربه کرده است.

کرولین لرینگتون، استاد ادبیات اروپای قرون وسطایی در دانشگاه آکسفورد می‌گوید: «این موجود اژدها‌مانند پا ندارد، اما مانند مار می‌خزد و زهر می‌ریزد. ورم با هیولاهای آتشین بالدار نیز متفاوت است. اژدهای آتشفشان می‌تواند پرواز کند و شعله‌های آتشین شلیک کند.»

لرینگتون می‌گوید مارهای واقعی ممکن است الهام‌بخش اژدهای افسانه‌ای انگلیسی باشند. برخی مردم نیز معتقدند که فسیل دایناسورها ممکن است نقشی در افسانه داشته باشد، اما هیچ ارتباط واقعی‌ای بین داستان‌های اژدهایان و سوابق فسیلی وجود ندارد. همچنین، افسانه‌های الهام‌گرفته از مارها ممکن است از خارج به انگلستان راه یافته باشد: شواهدی وجود دارد که نشان می‌دهد نقش اژدها در فرهنگ‌ها با مهاجرت انسان‌ها جابه‌جا شده است.

امروزه تنها گونه از مارهای سمی بریتانیا، افعی اروپایی معمولی (Vipera berus)، به‌دلیل کشاورزی علمی که باعث از دست‌رفتن زیستگاه‌ها و غیرمتمرکز شدن و انزوای جمعیت این گونه شده، رو به زوال است. لرینگتون می‌گوید اژدهای انگلیسی معمولاً شکست‌ناپذیر است و به‌عنوان نماد قدرت شناخته می‌شود. او می‌افزاید: «برای کشتن این اژدها باید نقطه‌ضعفش را بیابید.»