ادراک درونی فراتر از انسان؛ دانشمندان می‌گویند حشرات نیز خودآگاهی دارند

کلاغ‌ها، شامپانزه‌ها و فیل‌ها: این جانوران و بسیاری از پرندگان و پستانداران دیگر به شکلی رفتار می‌کنند که نشان می‌دهد ممکن است خودآگاهی داشته باشند. این فهرست به مهره‌داران ختم نمی‌شود. پژوهشگران درحال گسترش مطالعات خود در زمینه‌ی خودآگاهی به طیف وسیع‌تری از حیوانات ازقبیل اختاپوس‌ها و حتی زنبورها و مگس‌ها هستند.

گروهی از دانشمندان با تکیه بر چنین پژوهش‌هایی خواستار بازاندیشی درمورد رابطه حیوان و انسان شده‌اند و می‌گویند احتمال واقع‌بینانه‌ای برای تجربه آگاهانه در حیوانات وجود دارد و نادیده گرفتن این احتمال در تصمیماتی که بر حیوانات اثر دارد، غیرمسئولانه است.

در بیانیه‌ای که طی نشستی در نیویورک صادر شد، آمده است: احتمال وجود تجربه آگاهانه در خزندگان، ماهی‌ها، حشرات وجود دارد و پشتیبانی علمی قوی برای وجود جنبه‌هایی از خودآگاهی در پرندگان و پستانداران نیز در دست است.

به‌گزارش نیچر، بیانیه ادعا نمی‌کند پاسخ‌های قطعی دراین‌باره وجود دارد که کدام گونه‌ها خودآگاهی دارند، بلکه بیان می‌دارد شواهد کافی در حمایت از این موضوع وجود دارد که گونه‌هایی که از انسان‌ها فاصله زیادی دارند، دارای انواعی از تجربیات آگاهانه هستند.

نویسندگان بیانیه امیدوارند دانشمندان دیگر نیز این بیانیه را امضا کنند و تلاش آن‌ها زمینه‌ساز انجام پژوهش‌ و اختصاص بودجه بیشتر برای مطالعه‌ی خودآگاهی حیوانات شود.

تعریف خودآگاهی (Consciousness) پیچیده است، اما دانشمندان بر جنبه‌ای از خودآگاهی تمرکز دارند که داشتن ادراک و احساس (Sentience) خوانده می‌شود و اغلب به عنوان ظرفیت داشتن تجربیات ذهنی تعریف می‌شود. برای حیوانات، چنین تجربیاتی شامل بوییدن، شنیدن یا لمس کردن جهان اطراف خود و همچنین احساس ترس، لذت یا درد می‌شود.

حیوانات نمی‌توانند از کلمات برای بیان حالات درونی خود استفاده کنند. دانشمندان برای ارزیابی خودآگاهی حیوانات اغلب روی شواهد غیرمستقیم تکیه می‌کنند و به دنبال رفتارهای خاصی می‌گردند که با تجربیات آگاهانه ارتباط دارند.

برخی از حیوانات ازجمله شامپانزه‌ها (Pan troglodytes)، فیل‌های آسیایی (Elephas maximus) و ماهی‌های نظافت‌چی (Labroides dimidiatus) نسبت به علامت‌های روی بدنشان کنجکاوی نشان می‌دهند و حتی سعی می‌کنند آن را از خود جدا کنند. این رفتار نشان می‌دهد حیوانات ممکن است خودآگاهی داشته باشند.

در آزمایشی که روی کلاغ‌ها (Corvus corone) انجام شد، به پرندگان آموزش داده شد هر زمان که مربع رنگی را روی صفحه نمایش می‌بینند، سرشان را حرکت دهند. آن‌ها این کار را با دقت بالایی انجام دادند. وقتی پرندگان درحال انجام این وظیفه بودند، دانشمندان فعالیت ناحیه‌ای از مغز آن‌ها را اندازه‌گیری کردند که با شناخت سطح بالا ارتباط دارد و شاهد افزایش فعالیت عصبی در این ناحیه از مغز آن‌ها بودند. چنین فعالیتی ممکن است نشانه وجود خودآگاهی باشد.

آزمایش دیگری نشان داد اختاپوس‌ها (Octopus bocki) هنگام انتخاب بین دو محفظه، از محفظه‌ای که قبلا در آن با محرک دردناکی رو‌به‌رو شده بودند، اجتناب می‌کردند و محفظه‌ای را انتخاب می‌کردند که در آن ماده بی‌حس‌کننده را دریافت کرده بودند. این امر نشان می‌دهد آن‌ها درد را تجربه و فعالانه از آن اجتناب می‌کنند. برخی از پژوهشگران فکر می‌کنند رفتار توصیف‌شده نشانگر تجربه آگاهانه است.

پژوهش‌های انجام‌شده روی مگس‌های میوه (Drosophila melanogaster) نشان می‌دهد آن‌ها هم خواب عمیق و هم خواب فعال را تجربه می‌کنند. دانشمندان می‌گویند رویاها از اجزای کلیدی داشتن خودآگاهی هستند و اگر مگس‌ها و بی‌مهرگان دیگر خواب فعال دارند، شاید سرنخی از وجود خودآگاهی در آن‌ها باشد.

بسیاری از پژوهشگران درمورد شواهد موجود درمورد خودآگاهی حیوانات تردید دارند و می‌گویند تاکنون مدرک قطعی به دست نیامده است که نشان دهد حیوانات خودآگاهی دارند. آن‌ها می‌گویند گرچه مطالعات زیادی وجود دارد که رفتار ادراکی پیچیده را در حیوانات نشان می‌دهد، لزوما نشانگر وجود خودآگاهی نیست. مثلاً در انسان ادراک خودآگاه و ناخودآگاه وجود دارد. چالشی که درحال‌حاضر وجود دارد ایجاد روش‌هایی است که بین این دو ادراک در حیوانات تمایز قائل شود.

دانشمندانی که بیانیه را امضا کرده‌اند، معتقدند حتی در غیاب پاسخ‌های قطعی، بیانیه می‌تواند تاثیر مثبتی روی سیاست‌های مرتبط با رفاه حیوانات داشته باشد.