چرا انسان خردمند در آفریقا ظاهر شد؟

امروزه منشا همه افرادی که روی زمین زندگی می‌کنند، به آفریقا برمی‌گردد. در آفریقا بود که حداقل ۳۰۰ هزار سال پیش، انسان‌های خردمند (Homo sapiens) ظاهر شدند. اما گونه جد ما یعنی انسان راست‌قامت و همچنین انسان هایدلبرگی، از نوادگان احتمالی او، در آفریقا، اروپا و آسیا زندگی می‌کردند.

انسان هایدلبرگی تکامل پیدا کرد و حداقل سه گونه انسان‌تبار را در بخش‌های مختلف جهان به‌وجود آورد: نئاندرتال‌ها در اوراسیا، دنیسوواها در آسیا و انسان‌های مدرن در آفریقا. اما علت اینکه انسان هایدلبرگی پیدایش انسان خردمند را در آفریقا به دنبال داشت، چه بود؟ برنا هن، متخصص ژنتیک جمعیت از دانشگاه کالیفرنیا دیویس در گفتگو با لایوساینس می‌گوید: «برای پیدا کردن پاسخ ابتدا باید فرایندی را بررسی کنیم که طی آن انسان خردمند برای اولین بار تکامل پیدا کرد.»

مقاله‌ای که سال ۱۹۸۷ در مجله‌ی نیچر منتشر شد، تمام دی‌ان‌ا‌ی میتوکندریایی انسان مدرن را تا جمعیتی در آفریقا ردیابی کرد که بین ۲۰۰ هزار تا ۱۵۰ هزار سال پیش زندگی می‌کرد. بااین‌حال، هن و دانشمندان دیگر این ایده را به چالش می‌کشند که انسان‌های مدرن فقط از یک جمعیت منشا گرفته‌اند.

هن و همکارانش در مطالعه‌ای که سال ۲۰۲۳ در مجله‌ی نیچر منتشر شد، دریافتند که احتمالا حداقل دو مورد از این جمعیت‌ها منشا انسان خردمند بوده‌اند. بنا به پیشنهاد آن‌ها، گرچه هریک از جمعیت‌ها هزاران سال بود که جدا از هم زندگی می‌کردند، گاهی اعضای جمعیت‌ها با هم تلاقی پیدا می‌کردند و جمعیت‌های انفرادی درمجموع جمعیت بنیادین پراکنده‌ای را تشکیل می‌دادند که درنهایت گونه ما را به وجود آورد.

به‌عقیده‌ی هن، تنوع زیست‌محیطی قاره آفریقا و سپس اختلاط بین جمعیت‌های مختلف ممکن است به انسان‌های مدرن امکان تکامل‌یافتن داده باشد‌. او می‌گوید:  «تنوع ژنتیکی و رفتاری زیاد امکان پیدایش انسان‌های خردمند را فراهم ساخت.»

کورتیس مارین، استاد دیرینه‌‌مردم‌شناسی در دانشگاه ایالتی آریزونا می‌گوید دانشمندان دراین‌باره اختلاف‌نظر دارند که انسان‌های مدرن از یک جمعیت اولیه یا چند جمعیت تکامل پیدا کردند. اگرچه به گفته‌ی وی این دو تئوری مشابه نسبت‌به تئوری جدیدتر «کل آفریقا» که استدلال می‌کند انسان‌ها در سراسر قاره آفریقا به‌طور همزمان تکامل پیدا کرده‌اند، پذیرفته‌تر است.

مارین توضیح می‌دهد فرضیه کل آفریقا با تئوری‌های نحوه رخداد تکامل سازگاری ندارد. او با هن موفق است که اندازه بزرگ آفریقا احتمالا تنوعی ژنتیکی را ایجاد کرد که امکان تکامل توانایی‌های شناختی و اجتماعی بالاتر انسان‌های مدرن را فراهم کرد. او می‌گوید: «هرچه تنوع ژنتیکی بالاتر باشد، احتمال اینکه ویژگی‌های جالب‌تری تکامل پیدا کند، بیشتر است.»

گرچه اروپا و آسیا درمجموع بسیار بزرگ هستند، اقلیم گرم آفریقا ممکن است برای انسان خردمند مزیت بوده باشد. دوره‌های یخبندان که هر صد هزار سال یکبار رخ می‌دهد، انسان‌تباران اوراسیا را با یخ محصور کرد، درحالی‌که در این دوره‌ها انسان‌های خردمند آفریقا وسعت اندکی از محدوده‌ی خود را از دست می‌دادند. انسان‌های خردمند با داشتن محدوده‌ای با ارتباطات بیشتر فرصت بیشتری برای متنوع شدن و دسترسی به یکدیگر داشتند و این امر جریان ژنی بیشتری را ممکن می‌ساخت.

البته مواردی که به آن‌ها اشاره شد، در حد فرضیه هستند و هنوز ناشناخته‌های زیادی وجود دارد؛ مانند اینکه کدام جمعیت یا جمعیت‌ها به انسان‌های مدرن تبدیل شدند و اینکه آیا زبان در رشد شناختی انسان‌های مدرن نقش داشت یا نه. مارین امیدوار است در آینده این موضوعات مورد بررسی قرار گیرد.