آیا هنر سنگ‌نگاری از یک مکان گسترش یافت یا بارها ابداع شد؟

تا چند دهه پیش مطالعه هنر سنگ‌نگاری به‌ویژه نقاشی‌های غار محدود به اروپا بود؛ اما در سال‌های گذشته، اکتشافات به اندونزی و سرزمین اصلی آسیا گسترش یافت. از جدیدترین اکتشافات می‌توان به طرح مارهای غول‌پیکر اشاره کرد که در آمریکای جنوبی قرار دارند.

پژوهشگرها در کرانه‌های رودخانه‌ی اورینوکو در کلمبیا و ونزوئلا، ۱۵۷ سایت هنر سنگ‌نگاری را کشف کردند. این سایت‌ها شامل حکاکی‌هایی از مارها هستند که برخی از آن‌ها تا بیش از ۴۰ متر کشیده شده‌اند. تصاویری در این مقیاس صرفا نمایش‌های ساده نبودند و به یادگارهایی دیرینه تبدیل شدند: در واقع این تصاویر حتی از فاصله‌ی صدها متر آن‌طرف‌تر آشکار هستند و چشم‌انداز کلی را تغییر می‌دهند.

با اینکه آثار یادشده به‌صورت مستقیم تاریخ‌گذاری نشده‌اند، سرامیک‌های این منطقه هم دارای حکاکی‌های مشابه در ابعاد کوچک‌تر هستند. قدمت این سرامیک‌ها به ۲۰۰۰ سال می‌رسد بنابراین به نظر منطقی می‌رسد که بگوییم حکاکی‌های عظیم مارها نیز متعلق به همین دوره هستند.

نیوساینتیست در گزارشی درباره‌ی حکاکی‌ها، این آثار را به اسطوره‌شناسی مردمان بومی اورینوکو مرتبط می‌داند که مارهای آناکوندا و بوآ را موجوداتی آغازین می‌دانستند؛ بنابراین ممکن است کنده‌کاری‌های مارگونه ماهیتی مذهبی داشته باشند و نشانه‌ای از باورهای این مردم درباره‌ی آفرینش و قدرتی فوق طبیعی باشند.

می‌توانیم در نمادشناسی تصاویر عمیق‌تر شویم، اما فعلا لازم است یک گام به عقب برگردیم. تعداد و مقیاس دقیق سایت‌های هنر سنگی اورینوکو شگفت‌انگیز هستند. با این‌حال هنوز داده‌های کمی درباره‌ی این سنت هنری سنگی داریم.

این‌گونه نیست که هنر سنگ‌نگاری اورینوکو کاملا برای پژوهشگرها ناشناخته باشد. در سال ۱۹۱۲، مقاله‌‌ای با عنوان «کشف سنگ‌نگاره‌های جدید در نزدیکی کایسارا در اورینوکو» منتشر شد و دیگر پژوهش‌های مرتبط با این موضوع حداقل از دهه‌ی ۱۹۷۰ به‌صورت پیوسته بیرون آمدند. پژوهش جدید هم بر «تخصص راهنماهای محلی» اشاره می‌کند؛ بنابراین نمی‌توان گفت که این سایت‌ها کاملا مخفی بوده‌اند.

موضوع اصلی اینجاست که پژوهشگرها گستردگی هنر سنگ‌نگاری را دست کم گرفته‌اند. با اینکه نباید هنر خارق‌العاده‌ی غارهای اروپایی مثل غار لاسکو و شووه را نادیده گرفت، باید این نکته را درنظر داشت که هنر سنگ‌نگاری، پدیده‌ای کاملا جهانی به شمار می‌رود.

یکی از ویژگی‌هایی که انسان را تعریف می‌کند، بیانگری خلاق است. امروزه بخش زیادی از هنر پیشاتاریخی به‌ویژه موسیقی و رقص از بین رفته است، اما هنرهای تجسمی اغلب اوقات حفظ می‌شوند. سوابق باستانی هنرهای تجسمی به ده‌ها هزار سال قبل می‌رسند. همچنین به نظر می‌رسد این هنرها تنها محدود به گونه‌های انسان نبوده‌اند؛ شواهد فزاینده‌ای نشان می‌دهند انسان‌تبارهای دیگر به‌ویژه نئاندرتال‌ها نیز آثار هنری خلق می‌کردند.

امروزه ما اغلب به شیوه‌ای متفکرانه درباره‌ی هنر صحبت می‌کنیم. هنر چه معنایی دارد، هدف هنرمند چه بوده، آیا به سطح مطلوبی از تقارن یا جریان بصری رسیده است؟ این پرسش‌ها می‌توانند ماهیتی بسیار رازآلود پیدا کنند و گاهی ممکن است ما را از این مسئله دور کنند که هنر تا چه مقدار شهودی و غریزی است. برخی از هنرهای پیشاتاریخی دارای معنای فرهنگی و مذهبی عمیقی و برخی دیگر خط‌خطی‌هایی از روی بیکاری بودند.

آلیسون جورج در سال ۲۰۲۱ روایتی را درباره‌ی تغییرات در روند پژوهش هنر سنگ‌نگاره‌ها نوشت. این پژوهش‌ها که در گذشته به شدت متمرکز بر اروپا، یعنی محل قرارگیری نقاشی‌های غار معروف مثل لاسکو و آلتامیرا بودند، به مدت چند دهه مردم را مجذوب خود کردند، با این‌حال پژوهشگرها این افق دید را گسترش دادند.

اکتشافات مهم در اندونزی و سرزمین اصلی آسیا نشان دادند که هنر سنگ پیشاتاریخی بسیار گسترده‌تر از تصورات پیشین است. این شواهد نشان می‌دهد که چنین هنری توسط اروپاییان آغازین ابداع نشده است، بلکه قدمت آن احتمالا به انسان خردمند در آفریقا بازمی‌گردد.

امروزه تقریبا در هر قاره‌ای که روزی محل سکونت انسان باستانی بوده می‌توان به آثاری از هنر سنگ‌نگاری رسید. البته جنوبگان به دلایل واضحی خالی از این هنر است.

پژوهشگرها در سال ۲۰۲۰ با بازگشت به آمریکای جنوبی، مجموعه‌ای غنی از تصاویر را توصیف کردند که تا فاصله‌ی ۵ کیلومتری از دیواره‌ی سنگی سرانیا لا لیندوسا در آمازون کلمبیا توسعه پیدا می‌کند. هنر این منطقه در کنار ماهی‌ها، پرنده‌ها و مارمولک‌ها شامل تصاویری از گونه‌های منقرض‌شده مثل شترهای گردن‌بلند منقرض‌شده و تنبل‌ها و ماستادون‌های غول‌پیکر است. به نظر می‌رسد ۱۲٬۵۰۰ سال پیش این آثار توسط برخی از اولین ساکنان آمازون نقاشی شدند.

پارک ملی سرا دی کاپیوارا در پیاوی در شمال شرق برزیل، دارای تعداد زیادی نقاشی ماقبل تاریخی است. باستان‌شناس‌ها به رهبری نید گویدون به مستندسازی هنر سنگ‌نگاری پرداختند و شواهدی از برخی آثار با قدمت ۳۲ هزار ساله را ارائه دادند. این زمان به انسان‌هایی اشاره دارد که بسیار زودتر از تصورات پیشین به آمریکا رسیدند و موضوع بحث‌های زیادی بوده است.

ماه فوریه پژوهشگرها قدیمی‌ترین هنرسنگ‌نگاری را در پاتاگونیای آرژانتین کشف کردند. انسان‌ها در Cueva Huenul 1، از ۸۲۰۰ سال پیش به مدت بیش از ۳۰۰۰ سال مشغول نقاشی بودند. بخش زیادی از تصاویر شکل‌های بنیادی هندسی مثل دایره‌ها و خطوط را دربر می‌گیرند اما طرح‌های پیچیده‌تری مثل چندضلعی‌ها و شکل‌های صلیبی هم دیده می‌شوند. تعداد اندکی از تصاویر بازنمایی انسان‌ها به شکل سایه‌نما و چهره و حیواناتی مثل گواناکو، نوعی شتر وحشی آمریکای جنوبی هستند. این سایت در نوع خود بسیار منحصر به‌فرد است به‌طوری‌که یک بررسی در سال ۲۰۱۹، ۳۳ سایت هنر سنگ‌نگاری را در پاتاگونیا شرح داد.

از سویی غاری در کالیفرنیا با طراحی‌های سرخ از چرخ یا مارپیچ‌هایی در سقف وجود دارد. به همین دلیل با عنوان غار فرفره (Pinwheel) شناخته می‌شود. پژوهشگرها در سال ۲۰۲۰ به توصیف بقایای جویده‌شده از گیاهی به نام تاتوره (Datura wrightii) در این غار پرداختند. این گیاه توهم‌زا است و ممکن است طرح‌های غار متعلق به این گیاه باشند. به عبارتی، آمریکایی‌های بومی این گیاه را برای داشتن چشم‌‌اندازهای توهم‌آمیز به‌کار می‌بردند و برای ستایش قدرت گیاه، طرح آن را روی سقف غار نقاشی می‌کردند.

طراحی غار فرفره احتمالا فقط ۴۰۰ سال قدمت دارد، اما هنرهای سنگی قدیمی‌تری هم در آمریکای شمالی یافت می‌شوند. سنگ‌نبشته‌های اطراف دریاچه‌ی وینه‌موکا (Winnemucca) در نوادا بین ۱۰٬۵۰۰ تا ۱۴٬۸۰۰ سال قدمت دارند. به نظر می‌رسد دیگر سایت‌ها در حوضه‌ی بزرگ (Great Basin) قدمت مشابهی داشته باشند.

حتی در اروپا و آسیا مناطق زیادی وجود دارند که کاوش‌های هنر سنگ‌نگاری کمتر در آن‌ها انجام شده است؛ درحالی‌که به‌نظر می‌آیند سایت‌های بسیاری را می‌توان در این دو منطقه پیدا کرد.

شبه‌جزیره‌ی عربستان منبعی غنی از این یافته‌ها است. قدمت برخی هنرهای سنگی این منطقه به ۱۰ هزار سال گذشته می‌رسد؛ مانند بسیاری از نقاط دیگر، تعداد زیادی تصاویر حیوانات از جمله تصاویر قدیمی‌تری از شکار حیوانات وحشی و تصاویر جدیدتری از رفتارهای اجتماعی در این آثار دیده می‌شوند.

به همین ترتیب در ماه آوریل پژوهشگرها متوجه شدند که انسان‌ها در عربستان گاهی در دالان‌های گدازه زندگی می‌کردند. این دالان‌ها در واقع تونل‌های زیرزمینی هستند که بر اثر جریان‌های گدازه‌ای آتشفشان‌ها به وجود آمده‌اند. برخی از این مکان‌ها، دارای نقاشی‌های دیواری از بزها و گوسفندهای اهلی هستند.

همچنین احتمالا کمتر درباره‌ی هنر سنگ در آسیای مرکزی شنیده‌اید. یکی از دلایل این مسئله می‌تواند تنش‌های دیرینه‌ی سیاسی در اطراف روسیه باشد؛ اما در این نقاط هم هنرهایی از این دست وجود دارند. مردمان بومی سیبری شرقی به مدت بیش از ۲۰۰۰ سال پیش روی سنگ‌ها نقاشی می‌کردند.

در استپ‌های وسیع قزاقستان، برجستگی‌های سنگی اغلب اوقات با سنگ‌نگاره‌ها تزئین می‌شدند. به نظر می‌رسد قدمت برخی از آن‌ها به ۵۰۰۰ سال برسد. چندی پیش یک گروه پاکسازی محیط‌زیستی، ۱۰۰ سنگ‌نگاره را در جنوب شرق این کشور کشف کردند. این نقوش شامل تصاویری از حیواناتی مثل گوسفند وحشی و شترهای دوکوهانه و همچنین افرادی در حال شکار بودند. باستان‌شناس‌ها سپس اعلام کردند که این نقوش را قبلا تحت بررسی قرار داده، اما هنوز یافته‌هایشان را در مجله‌ای علمی توصیف نکرده و برای جلوگیری از آسیب جهانگردها یا خرابکارها، موقعیت آن را مخفی نگه‌ داشته‌اند.

پژوهشی دیگر در سال ۲۰۲۰ به شرح سنگ‌نگاره‌های در تیمره در مرکز ایران پرداخته است. یکی از این نقش‌ها، حیوانی شش‌پا با رگه‌های روی بدنش را نشان می‌داد که به عقیده‌ی باستان‌شناس‌ها نشان‌دهنده‌ی یک سوسک جواهر بود. همان سایت دارای سنگ‌نگاره‌هایی با نقوش شکار با شاهین بود که احتمالا قدمتشان به ۴۰۰۰ سال پیش می‌رسد.

در نهایت استرالیا نیز سنت هنر سنگ‌نگاری خود را دارد. موجوروگا در غرب استرالیا دارای بیش از ۲ میلیون کنده‌کاری است که طی ۵۰ هزار سال گذشته به وجود آمده‌اند. آلیس کلین در سال ۲۰۲۲ با بازدید از این منطقه نوشت:

هنر روی تمام سنگ‌ها دیده می‌شود؛ تصاویر افرادی در حال رقص تا بوم‌رنگ‌ها، قایق‌ها، والابی‌ها (نوعی کانگوروی بومی استرالیا)، شترمرغ و دیگر گونه‌های منقرض‌شده مثل کانگوروهای دم فربه و گرگ‌ها و ببرهای تاسمانی. هنرهای جدیدتر شامل تصویر نهنگ‌ها، ماهی، خرچنگ و لاک‌پشت‌های هستند که با بالا آمدن سطح دریاها و تبدیل منطقه‌ی درون سرزمینی به ناحیه‌ی ساحلی به این منطقه راه یافتند.

در مقابل، آرنهم‌لند در ناحیه‌ی شمالی استرالیا دارای بیش از ۸۰ سایت با فیگورهای مالیواوا است. قدمت این آثار بین ۶۰۰۰ تا ۹۴۰۰ سال تخمین زده شده است. این آثار شامل تصاویر بزرگی هستند که انسان‌ها و حیوانات را گاهی به صورت منفرد و گاهی در ترکیب‌بندی‌های جمعی و چشم‌اندازها نشان می‌دهند.

آیا می‌دانید هنوز پژوهش‌های کافی درباره‌ی هنر سنگ‌نگاری وجود ندارد؟ به خصوص درباره‌ی آفریقا که کل نژاد بشر از آنجا سرچشمه گرفته است. از غار پلنگ در نامیبیا تا دره‌ی فوتیاتسانا در لسوتو، از ساحل آفریقای جنوبی تا غارهای ماداگاسکار، هنرسنگ‌نگاری یکی از رایج‌ترین هنرهای این منطقه است. باستان‌شناس‌ها همیشه به گرایش هنر آفریقای شرقی به هنر انتزاعی اشاره کرده‌اند که برخلاف سنت‌های بازنمایانه در دیگر مناطق این قاره است. برای مثال جزیره‌ی امفانگانو در کنیا دارای نقاشی‌هایی با دایره‌های هم‌مرکز، مارپیچ و اشکال دوک‌مانند است.

در واقع مسئله‌ی اصلی دسترسی به روش‌های علمی جدید است. بر اساس پژوهشی در سال ۲۰۲۱، روش‌های تحلیلی به‌کاررفته برای بررسی ترکیب شیمیایی و سن هنرسنگ‌نگاری آفریقا هنوز در دوران جنینی به سر می‌برند. این مسئله به مشکلات دیرینه‌ای مثل فقر، پژوهش‌های علمی فاقد سرمایه‌گذاری و فرصت‌های یادگیری محدود برای پژوهشگرها در آفریقا مربوط است.

هرچقدر بیشتر هنر سنگ‌نگاری آفریقا را بررسی کنیم، انتظار یافته‌های بیشتری و کهن‌تری را داریم. شاید بتوانیم قدیمی‌ترین هنر سنگ‌نگاری جهان را در این قاره پیدا کنیم.