اسرار مردان نمکی ایران باستان که ۲۵۰۰ سال پیش در معدن مومیایی شدند

هزاران سال پیش در اعماق معدن نمکی باستانی در چهرآباد زنجان، چندین معدنچی به شکلی وحشتناکی جان باختند. در طول چند دهه اخیر، بقایای مومیایی‌شده آن‌ها توسط باستان‌شناسان کشف و از خاک بیرون آورده شده است. اکنون، پژوهشی جدید بینش‌های تازه‌ای درمورد اسرار این مردان نمکی و تاریخچه معدنی که در آن جان خود را از دست دادند، ارائه کرده است.

معدن چهرآباد در رسوبات نمکی دوزلاخ در کوه‌های ماهنشان زنجان واقع شده است. بیشتر مومیایی‌های مردان نمکی که از این محل کشف شده‌اند به دوران هخامنشیان (۵۵۰-۳۳۰ پیش از میلاد) بازمی‌گردند که بزرگ‌ترین امپراتوری زمان خود در دنیای باستان بود. امپراتوری هخامنشی در اوج خود از آناتولی و مصر تا غرب آسیا و مناطق شمالی و مرکزی آسیا گسترش داشت.

اولین تکه‌های مومیایی در سال ۱۹۹۳ کشف شد و آغازگر مرحله اول کاوش‌ها در این کوه نمک بود. سر جداشده اولین مرد نمکی با ریش سفید و گوشواره طلایی حفظ شده بود. همراه او چاقوهای آهنی، چکمه‌ای چرمی و قطعاتی از شلوارک‌های پشمی آلوده به ادرار و مدفوع پیدا شد.

به‌نظر می‌رسد مرد نمکی شماره یک حدود سال ۳۰۰ میلادی، یعنی در دوران سلسله ساسانیان، جان خود را از دست داده باشد. سپس، در سال ۲۰۰۴، مرد نمکی دیگری در فاصله حدود ۱۵ متری اولین مرد نمکی کشف شد. تا سال ۲۰۱۰، شش مومیایی دیگر در این محل کشف شدند.

یکی از حزن‌آورترین مومیایی‌ها به پسری ۱۶ ساله تعلق دارد که بقایای مومیایی‌شده‌اش نشان می‌دهد دستانش را بالا آورده و در وضعیت دفاعی قرار داشته است گویی در تلاش بوده از خود در برابر چیزی محافظت کند.

تحقیقات بعدی درباره مردان نمکی نشان می‌دهد همه آن‌ها دچار شکستگی‌ها و آسیب‌های ناشی از فشاری شده بودند که نشان‌دهنده حادثه‌ای در معدن است که موجب آسیب دیدگی آن‌ها شد.

در روده پنجمین مرد نمکی مقادیر قابل‌توجهی تخم انگل‌های نواری وجود داشت که احتمالاً ناشی از مصرف گوشت خام و نپخته بود. این مورد به‌عنوان قدیمی‌ترین نمونه انگل‌های روده‌ای در تاریخ ایران شناخته می‌شود.

توماس اشتولنر و همکارانش در مقاله اخیر خود به بررسی تاریخچه معدن می‌پردازند و توضیح می‌دهند مومیایی‌های نمکی معدن دوزلاخ، از هیجان‌انگیزترین اکتشافات اخیر در باستان‌شناسی معدن هستند. چندین حادثه مرتبط با معدن از روی اجساد قابل مشاهده است و جزئیات زیادی را از این حوادث و تاریخچه زندگی این افراد آشکار می‌کند.

اشتولنر  می‌گوید برخلاف سایر مومیایی‌های مشهوری که در مناطق دیگر جهان کشف شده است، در اینجا با یک فرد تنها روبه‌رو نیستیم، بلکه با چندین نفر از گروه‌های کاری مختلف سروکار داریم. این وضعیت فرصتی بی‌نظیر برای مطالعه‌ی اثرات چنین شرایط محافظت‌کننده‌ای بر بافت‌های نرم انسانی فراهم می‌آورد. علت حفظ‌شدن خوب مومیایی‌ها محتوای بالای نمک درون معدن است که اجساد را خشک و از تجزیه آن‌ها جلوگیری کرده است.

با وجود جزئیات و شواهد شگفت‌انگیز ارائه‌شده توسط مومیایی‌های مردان نمکی، اطلاعات زیادی درباره خود معدن وجود ندارد. معدن در دوران هخامنشی به‌طور گسترده‌ای مورد بهره‌برداری قرار داشت. با‌این‌حال، در حدود سال‌های ۴۰۵ تا ۳۸۰ پیش از میلاد، پس از وقوع حادثه‌ای که مرگ سه معدنچی را به‌دنبال داشت، معدن به مدت حدود ۲۰۰ سال رها شد.

معدن نمک در دوران ساسانیان، حدود قرن دوم یا سوم میلادی، نیز مورد بهره‌برداری قرار گرفت و تا حدود قرن پنجم تا اوایل قرن هفتم همچنان فعال بود تا اینکه فاجعه دیگری به مرگ مردان نمکی شماره ۲ و ۶ منجر شد.

شواهدی وجود دارد که نشان می‌دهد معدن در دوران سلجوقی (امپراتوری ترک‌تبار قرون وسطی که بین سال‌های ۱۰۸۱ تا ۱۳۰۷ میلادی بر ایران حکمرانی می‌کرد) و همچنین در دوران ایلخانی (دودمانی از مغول که ایران را بین سال‌های ۱۲۵۶ تا ۱۳۵۳ میلادی تحت سلطه داشت) نیز مورد استفاده قرار گرفت. شواهدی وجود دارد که نشان می‌دهد معدن در دوره میانی اسلامی نیز تحت بهره‌برداری قرار داشت.

به‌نوشته‌ی پژوهشگران، در طول قرن‌ها، مکان‌ها و سیستم استخراج بارها تغییر کرده است. با تغییر مکان‌های استخراج و روی آوردن به مکان‌های پربازده‌تر، فضایی که در عملیات‌های قبلی ایجاد شده بود، می‌توانست برای مقاصد دیگر مورد استفاده قرار گیرد. این فرآیند پیچیده به این معنی است که پژوهشگران می‌توانند با مطالعه لایه‌شناسی معدن و همچنین آثار باستانی به‌دست‌آمده از مکان‌ها، نحوه و زمان استفاده از معدن را بازسازی کنند.

اما مدت زمان استفاده از معدن پیش از دوران هخامنشیان چقدر بوده است؟ در اینجا موضوع پیچیده‌تر می‌شود.

اشتولنر و همکارانش اطلاعاتی از ۱۸ محوطه کاوش باستان‌شناسی نزدیک را که از دوره‌های ماقبل تاریخ تا دوران اسلامی را شامل می‌شد، گردآوری کردند. آن‌ها بر این باورند که گنبد نمکی دوزلاخ احتمالاً نقشی حیاتی در زندگی اقتصادی جمعیت‌های روستایی داشته است.

کاوش‌ها شواهدی از سکونتگاه‌هایی به دست آورده‌اند که به دوره نوسنگی و احتمالاً به عصر مس (۵۰۰۰-۴۰۰۰ پیش از میلاد) بازمی‌گردد. با‌این‌حال، صرف حضور مردم در منطقه در آن زمان‌ها به این معنا نیست که آن‌ها نمک را استخراج می‌کردند. درحال‌حاضر شواهد اندکی برای اثبات این موضوع وجود دارد که در آن دوران مردم از معادن منطقه‌ی مورد مطالعه، نمک استخراج می‌کردند. شاید مردمان ماقبل تاریخ چنین کاری می‌کردند، اما روش‌های آن‌ها برای استخراج در طول تاریخ از دست رفته یا آنقدر پراکنده و نامنظم بوده که اثری از آن‌ها برجای نمانده است.

مطالعه در مجله‌ی Journal of World Prehistory منتشر شده است.