کشف اسناد چهار هزار ساله در بین‌النهرین: ردپایی از نخستین امپراتوری دیوان‌سالار جهان
نظام دیوان‌سالاری، یا بروکراسی پیچیده دولتی که به‌عنوان نظام اداری تشریفاتی و سلسله مراتبی نیز شناخته می‌شود، پیشینه‌ای فراتر از تصورات دارد. در حقیقت، ریشه‌های آن به بیش از چهار هزار سال پیش بازمی‌گردد. یافته‌های جدید از سرزمین باستانی بین‌النهرین یا میان‌رودان، نشان می‌دهد که این سازوکار اداری از نخستین تمدن‌های بشری وجود داشته است.
گروهی از باستان‌شناسان موزه بریتانیا و عراق، موفق به کشف صدها لوح اداری شده‌اند؛ این اسناد اکنون قدیمی‌ترین شواهد فیزیکی از نخستین امپراتوری دیوان‌سالاری شناخته‌شده در تاریخ محسوب می‌شوند. متون با جزئیاتی دقیق، ساختارهای اداری و حکومتی آن دوران را ثبت کرده و تصویری شفاف از نظام‌های دیوان‌سالاری اولیه ارائه می‌دهند.
الواح کشف‌شده بخشی از بایگانی‌های دولتی در شهر باستانی گیرسو، واقع در منطقه‌ی تل‌لوح امروزی در عراق هستند. این شهر در فاصله‌ی سال‌های ۲۳۰۰ تا ۲۱۵۰ پیش از میلاد، تحت سلطه‌ی امپراتوری اکد قرار داشت و یکی از مراکز اصلی حکمرانی آن دوره بود.
سباستین ری، مدیر پروژه‌ی کاوش گیرسو و متصدی بخش بین‌النهرین باستان در موزه بریتانیا، به گاردین می‌گوید: «بایگانی‌ها از نظر ماهیت، تفاوتی با داده‌های دولتی امروز ندارند. در واقع، این الواح نخستین شواهد ملموس از نحوه‌ی اداره نخستین امپراتوری جهان هستند؛ مدارکی واقعی که نشان می‌دهند امپراتوری چگونه بر سرزمین‌های خود حکومت می‌کرد.»
گیرسو از کهن‌ترین شهرهای جهان به‌شمار می‌رفت و در هزاره‌ی سوم پیش از میلاد، به‌عنوان معبد مقدس نینگرسو، ایزد قهرمان سومری، شهرت داشت. در دوران اوج، این شهر مساحتی صدها هکتاری از بین‌النهرین را در بر می‌گرفت و در حدود سال ۲۳۰۰ پیش از میلاد، به‌دست سارگون، پادشاه اکد، فتح شد. سارگون بنیان‌گذار امپراتوری اکد بود که مکان دقیق پایتخت آن هنوز ناشناخته باقی مانده، اما برخی پژوهشگران آن را در نزدیکی بغداد امروزی حدس می‌زنند.
بسیاری از مورخان این نظام را نخستین امپراتوری حقیقی جهان می‌دانند
ری توضیح می‌دهد: «سارگون با تصرف تمامی شهرهای سومری، شیوه‌ای نوین از حکمرانی را پایه‌گذاری کرد. حتی بسیاری از مورخان این نظام را نخستین امپراتوری حقیقی جهان می‌دانند.» پیش از کشف این الواح، اطلاعات موجود درباره‌ی امپراتوری اکد عمدتاً از کتیبه‌های سلطنتی یا نسخه‌های بعدی متون اکدی استخراج می‌شد که همواره با اغراق یا تفسیرهای جانبدارانه همراه بودند.
کشف جدید برای نخستین بار، شواهدی مستند و دست‌اول از ساختار حکومتی امپراتوری اکد ارائه می‌دهد، از این‌رو دارای اهمیت بسیاری است. ری از دقت ثبت اطلاعات در این اسناد شگفت‌زده است و می‌گوید: «تمامی جزئیات، حتی رخدادهای کوچک، در این الواح ثبت شده‌اند. اگر گوسفندی در نقطه‌ای دورافتاده از امپراتوری می‌مرد، مستند می‌شد. این سطح از بروکراسی حیرت‌انگیز است.»
متون موجود بر روی الواح که به خط میخی، یکی از نخستین نظام‌های نوشتاری جهان، نوشته شده‌اند، اطلاعاتی درباره امور دولتی، توزیع کالاها و هزینه‌ها را شامل می‌شوند. این اسناد موارد متنوعی مانند ماهی، حیوانات اهلی، آرد، جو، پارچه و حتی سنگ‌های قیمتی را در بر دارند.
دنا گودبرن براون، مرمت‌گر بریتانیایی آمریکایی، اکنون در حال پاک‌سازی این الواح برای بهبود خوانش و ترجمه‌ی بهتر آن‌هاست. او توضیح می‌دهد: «خیلی‌ها تصور می‌کنند اشیای تاریخی همان‌طور که در موزه‌ها می‌بینیم، از دل خاک بیرون می‌آیند، اما در واقعیت، این آثار با لایه‌های ضخیمی از گل و رسوب پوشیده شده‌اند که خواندنشان را دشوار می‌کند.»
در یکی از الواح، فهرستی از کالاها دیده می‌شود: «۲۵۰ گرم طلا، ۵۰۰ گرم نقره، گاوهای پروار، ۳۰ لیتر آبجو.» حتی نام و حرفه‌ی افراد نیز در این متون به ثبت رسیده است. ری می‌گوید: «زنان، مردان، کودکان، همه‌ی افراد دارای نام مشخصی هستند.»
ری اضافه می‌کند زنان در جامعه‌ی آن زمان نقش‌هایی مهم ایفا می‌کردند: «برای مثال، اسامی زنان کاهن عالی‌رتبه در این اسناد آمده است. با وجود اینکه جامعه ساختاری مردسالار داشت، حضور زنان در برخی حوزه‌ها جالب‌توجه بود و این موضوع را نمی‌توان نادیده گرفت.»
مشاغل ثبت‌شده نیز طیف گسترده‌ای را شامل می‌شوند، از سنگ‌تراشان گرفته تا پاکبانان معابد. ری می‌گوید: «حتی وظایفی مانند جارو کردن معابد که محل حضور خدایان و کاهنان عالی‌رتبه بود، اهمیت بالایی داشت. در بین‌النهرین باستان، تمامی شهرها به نوعی تحت مالکیت خدایان تلقی می‌شدند و مردم برای دولت‌معبد کار می‌کردند.»
الواح کشف‌شده، در بقایای یک ساختمان اداری بزرگ یافت شده‌اند که با دیوارهای خشتی ساخته شده و شامل اتاق‌هایی با کاربری‌های متفاوت بوده است. برخی متون، نقشه‌های معماری ساختمان‌ها، طرح‌های زمین‌های کشاورزی و نقشه‌های کانال‌های آبیاری نیز را در بر دارند.
پیش‌تر، محوطه‌ی باستانی گیرسو در قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم نیز مورد کاوش قرار گرفته بود، اما در پی دو جنگ در حوضه خلیج فارس، هدف غارتگران قرار گرفت. بسیاری از الواح اکدی یا به یغما رفتند و یا بدون رعایت اصول علمی از محل اصلی خود خارج شدند و درک سازوکار حکومتی این امپراتوری را دشوارتر ساختند.
اهمیت کشف الواح باستانی در آن است که تحت شرایطی علمی و در موقعیت باستانی اصلی خود یافت شده‌اند. ری تأکید می‌کند: «الواح دقیقاً در جای خود حفظ شده‌اند، بنابراین با اطمینان می‌توان گفت که ما نخستین شواهد فیزیکی از نحوه‌ی اداره‌ی امپراتوری اکد را در اختیار داریم. این کشف کاملاً نوین است.»
امپراتوری اکد حدود ۱۵۰ سال دوام آورد و سرانجام، در پی قیامی که استقلال شهرها را بازگرداند، سقوط کرد. اکنون، این الواح برای بررسی‌های بیشتر به موزه ملی عراق در بغداد منتقل شده‌اند و احتمال دارد که در آینده برای نمایش عمومی به موزه بریتانیا قرض داده شوند.
