ردپای شرکت‌‌های فناوری آمریکایی در اصلاح ژنتیکی نوزادان چینی

در سال ۲۰۱۵، ۱۲ نفر از اعضای اصلی اولین اجلاس بین‌المللی ویرایش ژن انسان (از جمله مخترعین فناوری ویرایش ژن کریسپر (CRISPR) با نام‌های جنیفر داندا و امانوئل شارپنتیر) با انتشار بیانیه‌ای توضیح دادند که چگونه جهان باید با حفظ مسئولیت‌‌پذیری، مسیر علم را برای تغییر دائمی DNA انسان‌های امروزی هموار کند. همزمان با بروز تحولاتی دیگری که موجب شد علم زیست‌شناسی از انزوایی بلندمدت خارج شود، این نگرانی همچنان وجود داشت که فردی با تخصصی محدود، با تخطی از حد و مرز قوانین، دست به اصلاح ژنتیکی کودکان بزند.

تنها پس از سه سال از آن تاریخ، ما اکنون می‌دانیم که نام این فرد هی جیانکوی است. در روز چهارشنبه، این دانشمند چینی‌‌ که تحصیلات خود را در آمریکا گذرانده است، جزئیات اولین تجربه‌‌اش را در این زمینه به اشتراک گذاشت؛ او ادعا می‌کند که ژن یک دوقلوی دختر را اصلاح کرده و هم‌‌اکنون یک جنین ویرایش‌‌شده‌‌ی دیگر هم در رحم یک زن کاشته است. این خبر با محکومیت تقریباً تمام دانشمندان جهان مواجه شد. مقامات دولتی چین، دستور انجام تحقیقات را صادر کرده‌‌اند و این اقدام را نقض آشکار قوانین جاری در کشور و تخطی از مرز اخلاقیات قلمداد کرده‌‌اند که به‌‌زعم آنان، «تکان‌دهنده و غیرقابل‌قبول» بوده است.

علاوه‌‌بر تمامی تخلفات مورد ادعا، هی جیانکوی ممکن است مرتکب یک تخلف دیگر نیز شده باشد: استفاده‌‌ی غیرمجاز از اجزای فناوری کریسپر که تنها برای مقاصد پژوهشی طراحی شده‌‌اند. با توجه به فرم رضایت‌نامه‌‌ای که او در اختیار والدین قرار داده است؛ تیم هی جیانکوی از مواد اولیه‌‌ی خریداری‌شده از دو شرکت بیوتکنولوژی آمریکایی برای انجام ویرایش ژنتیکی جنین انسان استفاده کرده است. در این اسناد، نامی از شرکت Thermo Fisher Scientific از ماساچوست آورده شده است که تأمین‌کننده‌ی Cas9 (پروتئین باکتریایی که DNA را می‌‌گیرد و یک برش دو رشته‌ای روی آن ایجاد می‌‌کند) به‌‌شمار می‌‌آید. شرکت دیگری که بدان اشاره شده، استارتاپ Synthego از منطقه‌‌ی خلیج سانفرانسیسکو است که ارائه‌‌دهنده‌‌ی کیت‌‌های آموزشی RNA مصنوعی است. بنابراین، اگر ویرایش ژن را به‌مثابه یک مغازه‌‌ی قصابی درنظر بگیریم، Thermo Fisher، نقش سازنده‌‌ی چاقو و Synthego، نقش فروشنده‌‌ی دستورالعمل‌‌های برش گوشت را ایفا می‌کنند.

ممکن است دکتر هی دو سال گذشته را در اختفا فعالیت کرده باشد؛ اما یقیناً در خلاء کار نمی‌‌کرده است. شرکت‌های آمریکایی صاحب فناوری کریسپر (که بسیاری از آن‌ها توسط سرشناس‌‌ترین کارشناسان این حوزه تأسیس یا توصیه شده‌اند)، سخت تلاش کرده‌اند تا هزینه‌‌ها‌ و سختی کار ویرایش ژن را کاهش دهند. مأموریت آنان این است که فناوری کریسپر برای همگان قابل‌‌ دسترس باشد و اکنون زمان آن رسیده که این شرکت‌ها از نتیجه‌‌ی دموکراتیک‌‌ کردن این فناوری، درسی فراموش‌‌ناشدنی فرا بگیرند.

پاول دابروفسکی، کسی که به‌‌همراه برادرش مایکل، شرکت Synthego را تأسیس کرده، می‌‌گوید:

مشکل اینجاست که وقتی مواد از دستان ما خارج می‌‌شوند و در دستان فرد دیگری قرار می‌‌گیرد، دیگر هیچ راهی برای کنترل آن وجود نخواهد داشت.

آن‌ها شرکت Synthego را راه‌‌اندازی کردند تا بهترین‌‌ رازهای قانون مور؛ یعنی کوچک‌سازی، اتوماسیون و موازی‌‌سازی را برای تحقق هدفی مانند ویرایش ژنتیکی گردهم آورند. سپس با اضافه‌‌کردن یک نرم‌افزار جذاب و طراحی هوشمندانه، اقدام به فروش فناوری کریسپر کردند تا تنها با چند کلیک و صرف چند صد دلار هزینه، بتوان دستورالعمل کامل دستکاری ژنوم انسانی را جلوی درب منزل تحویل گرفت.

هنگامی که داندا در اوایل سال جاری به هیئت مشاوره‌‌ی Synthego پیوست، این استارتاپ را شرکتی مهم توصیف کرد؛ شرکتی که آماده است با ساده‌‌سازی، شتاب‌‌ بخشیدن و آزادسازی ظرفیت‌‌های واقعی فناوری کریسپر، صنایع را متحول کند.

البته دکتر هی می‌توانست قطعات لازم برای این فناوری را از کانال‌‌های دیگری نیز به‌‌دست آورد و یا حتی ابزار موردنیاز را در آزمایشگاه خود در دانشگاه علوم و فناوری شنژن چین از نو بسازد؛ اما واضح است که دو عامل زمان و پول نقش مهمی را برای پیروزی او در این مسابقه‌‌ی علمی داشته‌‌اند.

در دومین اجلاس بین‌المللی باموضوع ویرایش ژنوم انسان که این هفته در هنگ­‌کنگ برگزار شد، هی جیانکوی گفت که او شخصاً هزینه‌‌ی مراقبت‌های پزشکی از بیمار و هزینه‌های آزمایشگاهی را تقبل کرده است؛ بدون آن‌‌که از محل هیچ‌‌یک از شرکت‌های خود یا دانشگاه، بودجه‌‌ای دریافت کرده باشد. دکتر هی در ادامه گفت که وی به‌‌عنوان یک زیست‌‌فیزیک‌‌شناس، آموزش دیده است و هرگز خود را یک متخصص فناوری کریسپر نمی‌داند. سفارش دادن قطعات از شرکتی که کارایی بالای تجهیزات خود را در امر ویرایش ژن تضمین می‌کند، مسلماً فرصتی طلایی برای فردی خواهد بود که حس جاه‌طلبی در او بیشتر از میل به کسب دانش است.

Synthego در مصاحبه‌‌ای با وایرد اذعان کرده که RNAهای مصنوعی این شرکت ممکن است در آزمایش‌‌های مهندسی جنین انسان نیز مورد‌‌استفاده قرار گرفته باشد. این شرکت می‌‌گوید که هرگونه کاربرد بالینی از این محصولات، صراحتاً به‌‌معنای نقض دستورالعمل استفاده از کالا و نیز قوانین فروش شرکت خواهد بود که با حروف درشت اعلام کرده :«تنها به‌‌منظور کاربردهای پژوهشی و نه کاربردهای تشخیصی یا درمانی در انسان یا حیوان». با این حال، در واکنش به اتفاقات چند روز گذشته، Synthego اعلام کرده است که هم‌‌اکنون در حال ارزیابی مجدد فرآیند سفارش‌‌گیری و کنترل مشتریان است.

دابروفسکی می‌گوید هنوز زود است که بگوییم این شرکت در آینده چه اقدامات احتیاطی دیگری را به‌‌کار خواهد گرفت؛ ولی در هر حال، او مایل به بهره‌‌گیری از تجربه‌‌ی صنایع دیگری است که آن‌‌ها هم بر مبنای اعتماد به مشتریان فعالیت می‌‌کنند. همانند روش‌‌های رتبه‌‌بندی و امتیازدهی مورد‌‌استفاده در شرکت‌‌هایی نظیر Uber و Lyft، شاید بتوان از سیستم اعتبارسنجی مشابهی برای کنترل دانشمندان حوزه‌‌ی ژنتیک نیز بهره برد. دابروفسکی می‌گوید:

من نمی‌دانم که آیا این یک مشکل قابل‌حل است یا خیر؛ ولی چنانچه این‌‌‌‌گونه باشد، موجب خواهد شد که تمامی اکوسیستم علمی در همکاری با یکدیگر فعالیت کنند.

این اکوسیستم شامل شرکت‌های دیگر نیز خواهد شد. شرکت Thermo Fisher با اخذ حق بهره‌‌برداری از گواهی ثبت اختراع فناوری کریسپر (متعلق به ژانگ، دوندا و شارپنتیر)، توانسته تبدیل به یک شرکت پیشرو در زمینه‌‌ی تأمین تجهیزات ویرایش ژنتیک شود. این شرکت علاوه‌‌بر تأمین پروتئین‌ها، راهنماها و ابزارهای طراحی فناوری کریسپر، به‌‌زودی شروع به برگزاری دوره‌های آموزشی و مجموعه‌‌ای از وبینارهای رایگان باعنوان «تسلط بر هنر ویرایش ژن با استفاده از کریسپر» به زبان‌‌های انگلیسی، چینی و کره‌ای خواهد کرد. این شرکت زمان ارائه این خدمات را هنوز اعلام نکرده است.

شاید تنها یک اجماع جهانی برای بازداشتن یک دانشمند جسور در خلق نوزادان اصلاح‌‌شده‌‌ی ژنتیکی کافی نباشد.  باید قبول کرد که علم، به‌‌عنوان یک تشکیلات خودگردان شکست خورده است. اگر هدف فعلی، پیاده‌‌سازی فناوری از مجرای کاملاً قانونی است؛ باید صنعت نیز در این مسئولیت سهیم شود.