نخستین انسان‌های اصلاح ژنتیکی شده و آینده نامعلوم تحقیقات ژنتیکی

حتی اگر ندانید تکنیک ویرایش ژنی کریسپر چیست، احتمالا در مورد این تکنولوژی انقلابی شنیده‌اید. تکنیک اصلاح ژنتیکی کریسپر، اساسا برای مهندسان زیستی همچون یک ابزار برش و چسباندن است. دانشمندان می‌توانند با استفاده از کریسپر، ژن‌های مشخصی را از یک ژنوم بردارند و آن را با یک DNA دلخواه جایگزین کنند. این تکنیک ویرایش ژنی طی سال‌های اخیر به پیشرفت خود ادامه داده و درحالی‌که هنوز مراحل اولیه‌ی توسعه خود را سپری می‌کند، کاربردهای زیادی در جهان علم داشته است.

روز ۲۶ نوامبر (۵ آذر) بود که دانشمندی به نام هه جیانکوی اعلام کرد، دوقلوهایی در چین متولد شدند که ژن‌هایشان در هنگامی که جنین بودند اصلاح ژنتیکی شده است. جیانکوی و همکارانش برای انجام این برنامه، ابتدا تخمک و اسپرم را از والدین دریافت کرده و پس از لقاح مصنوعی، اصلاحات مهندسی ژنتیک را روی سلول‌های جنینی انجام دادند. سپس این دو جنین به رحم مادر انتقال داده شدند و مراحل رشد خود را به‌طور طبیعی در درون بدن مادر گذرانیدند.

اگر نتایج این پروژه با موفقیت همراه شود، موفقیت بزرگی در علم ژنتیک و پزشکی خواهد بود، چرا که با این روش می‌توان در آینده تا حد ممکن از بروز بسیاری از بیماری‌های ژنتیکی جلوگیری و همین‌طور انسان‌ها را در برابر بسیاری از بیماری‌های غیرژنتیکی مصون کرد. دکتر هه جیانکوی در ویدئویی که روز دوشنبه قبل در یوتیوب منتشر کرد، گفت:

دو دختر زیبای کوچکِ چینی که لولو و نانا نام دارند، در حالی گریان وارد دنیا شدند که به مانند دیگر نوزادان سالم بودند. بچه‌ها حالا در خانه با مادر خود گریس و پدرشان مارک هستند.

درحالی‌که بسیاری تحقیقات جیانکوی را زیر پا گذاشتن یکی از اصول مهم اخلاقی دانسته‌اند؛ باید بگوییم که اصلاح ژنتیکی انسان به نوعی، خبر چندان جدیدی نیست. همین حالا هم چند انسان اصلاح ژنتیکی‌شده وجود دارند. در اواسط دهه ۱۹۹۰، پزشکان باروری در نیوجرسی چنین ایده‌ای را برای کمک به زنانی که مشکل بارداری داشتند پیشنهاد کردند. این پزشکان مظنون بودند که برخی زنان به علت سلول‌های معیوب در تخمک‌هایشان در بارداری دچار مشکل می‌شوند. این پزشکان به منظور جوان‌سازی این سلو‌ل‌ها، برخی مواد ژله‌ای را از تخمک‌ اهداشده‌ی زنان سالم خارج کردند و قبل از لقاح مصنوعی به درون تخمک‌ بیماران خود تزریق کردند.

کریسپر برای مهندسان زیستی همچون یک قیچی است که به آن‌ها امکان برداشتن ژن‌های مشخصی را از یک ژنوم و جایگزینی با یک DNA دلخواه می‌دهد

سلول‌های ما سوخت را در کارخانجات مینیاتوری به نام میتوکندری تولید می‌کنند. هر میتوکندری مجموعه‌ای از ژن‌های خود را حمل می‌کند. به همین جهت، ممکن است پزشکان باروری نیوجرسی، نوزادانی با DNA سه والد به جای دو والد به‌وجود آورده باشند. بعدا معلوم شد که واقعا همین‌طور بوده است. پزشکان کشف کردند که برخی از نوزادان علاوه‌بر والدینشان، DNA میتوکندریایی اهداکنندگان را نیز دارند. پزشکان در گزارش سال ۲۰۰۱، از این کشف به‌عنوان «اولین مورد از اصلاح ژنتیکی رده سلول‌های جنسی انسان که باعث تولد کودکان عادی و سالم شد» نام بردند.

مشخصا سازمان غذا و دارو از این اتفاق خوشحال نبود. این سازمان از درمانگاه‌ها و مراکز درمانی، می‌خواست که برای آزمایش‌ بالینی داروهای جدید خود مجوزهای لازم را دریافت کنند. این موانع اداری به‌قدری دشوار بود که کلینیک‌ها تزریق تخمک را متوقف کردند.

با این حال، تا قبل از آن، شاید ده‌ها نوزاد با DNA ترکیبی به دنیا آمده باشند؛ شاید هم بیشتر، ولی هیچ‌ اطلاعات درستی در دست نیست. پزشکان نیوجرسی بعدها وضعیت برخی از این کودکان را پیگیری کردند و اعلام کردند که این نوزادان اصلاح ژنتیکی که حالا نوجوان هستند، هیچ مشکل سلامتی غیرمعمولی ندارند. در ضمن، برخی از زیست‌شناسان متوجه شده‌اند که تنوع در روش کاری آن‌ها ممکن است مزایایی داشته باشد: جلوگیری از بیماری‌هایی که بدون این روش، غیر قابل درمان‌اند.

روشی که آن‌ها پیشنهاد کردند، با خارج کردن کروموزوم‌های بیمار از تخمک‌هایش شروع می‌شد. سپس، پزشکان تخمکی را از یک اهداکننده دریافت می‌کردند و کروموزم‌های او را نیز بر می‌داشتند. و در نهایت، کروموزوم‌های بیمار را به تخمک اهداکننده وارد می‌کردند و آن را با اسپرم بارور می‌کردند.

آزمایش‌ها جایگزینی میتوکندری که روی موش و میمون انجام شدند، نتایج امیدوارکننده‌ای را نیز در پی داشتند؛ اما زمانی که دانشمندان از دولت ایالات متحده درخواست مجوز برای انجام آزمایش‌های مشابهی روی تخمک‌های انسان کردند، همان‌طور که قابل حدس بود، مقامات بلافاصله این برنامه را متوقف کردند. اما فقط خطرات پزشکی ممکن نبود که مقامات را نگران کرده بود. بلکه برخی محافظه‌کاران تصور می‌کردند که چنین آزمایشاتی می‌تواند از شأن و منزلت انسانیت بکاهد، همان منطقی که احتمالا مرتجعین از آن به‌عنوان دخالت در کار خدا نام می‌برند.

این بحث تا جایی پیش رفت که جف فورتنبری، نماینده جمهوری‌خواه نبراسکا در مجلس نمایندگان ایالات متحده در جلسه‌ای که در سال ۲۰۱۴ برگزار شد، از این آزمایش‌ها به‌عنوان نمایش ترسناکِ اصلاح نژادی و شبیه‌سازی انسان‌ها نام برد. دو سال بعد، به‌طور مرموزی، قانون بازدارنده‌ای در لایحه‌ی بودجه مجلس نمایندگان تصویب شد که حتی سازمان غذا و دارو را برای بررسی درخواست آزمایش جایگزینی میتوکندری باز می‌داشت. بنابراین، پژوهشگران تصمیم گرفتند که چنین برنامه‌هایی را به‌صورت زیرزمینی دنبال کنند.

پزشکان کشف کردند که برخی نوزادان علاوه‌بر والدینشان، DNA میتوکندریایی اهداکنندگان را نیز دارند

و بالاخره، هفته گذشته بود که رویداد تاریخی دیگری رقم خورد؛ هنگامی که دکتر هه جیانکوی، استادیار دانشگاه علم و صنعت شنژن، به جهانیان اعلام کرد که او با تغییر DNA جنین انسان با تکنیک ویرایش ژنی کریسپر، عملا موجب تولد نوزادان اصلاح‌ژنتیکی‌شده‌ای شده است.

دکتر جیانکوی، بخش کوچکی از DNA را از ژنی به نام CCR5 بیرون آورده بود. افرادی که این بخش از مواد ژنتیکی را از دست می‌دهند، به ویروس HIV مقاوم می‌شوند. جیانکوی عقیده دارد که نوزادان اصلاح‌شده‌ی ژنتیکی نسبت به این ویروس مقاوم شدند. دکتر جیانکوی ویدئویی را یکشنبه قبل در یوتیوب منتشر کرد و پس از آن، چهارشنبه در یک کنفرانس ژنتیک در هنگ‌کنگ شرکت کرد و با نمایش‌ اسلایدهای با جزئیات بیشتر از کارش را دفاع کرد.

دکتر جیانکوی نیز به مانند پزشکان باروری نیوجرسی قبل از خودش، به دلیل بی‌پروایی ومخفی‌کاری خود به‌شدت از سوی مقامات، محافل علمی و دیگر دانشمندان سرزنش شد. برگزارکنندگان کنفرانس هنگ‌کنگ روز پنج‌شنبه اعلام کردند که تولد دوقلوها غیرمسئولانه است. آن‌ها گفتند که دکتر جیانکوی آزمایشاتش را ضعیف طراحی کرده و ملاحظات اخلاقی را زیر پا گذاشته است. متاسفانه کار به همین‌جا ختم نشد، بلکه دولت چین نیز اعلام کرد که این برنامه غیرقانونی بوده و سریعا دستور توقف آن را صادر کرد. در همین حال، گفته می‌شود که مقامات چینی تحقیقاتی را برای بررسی آزمایش‌های جیانکوی شروع کرده‌اند.

در اولین اظهارنظرها، معاون وزیر علوم چین اعلام کرد که دولت دستور توقف تحقیقات جیانکوی و تیمش را صادر کرده است. این مقام دولت چین، تحقیقات جیانکوی را غیرقابل قبول و غیرقانونی دانست و گفت که این تحقیقات آشکارا نقض جدی قوانین داخلی، مقررات و موازین اخلاقی بوده‌اند.

نمایی از آزمایشگاه جیانکوی که در آن مانیتوری دیده می‌شود که در حال نمایش ویدئویی از پژوهش دیگری است که جنین انسان را با روش اصلاح ژنتیکی کریسپر دستکاری می‌کند تا فرد را در برابر کلسترول بالا مقاوم کند

در همین حال، از آنجایی که این پژوهش هنوز در ژورنال‌های علمی منتشر نشده و به دقت از سوی سایر دانشمندان بررسی نشده، بسیاری از پژوهشگران و متخصصان زیست‌شناسی و ژنتیک در مورد ادعای موفقیت‌آمیز بودن برنامه جیانکوی و همکارانش محتاط باقی مانده‌اند. اما اگر آنچه جیانکوی گفته، درست باشد؛ به عقیده‌ی بسیاری از دانشمندان، به دنیا آمدن این دوقلوهای اصلاح ژنتیکی اتفاقی تاریخی خواهد بود که می‌تواند با تولد لوئیز براون قابل مقایسه باشد. براون، اولین نوزادی بود که از طریق لقاح مصنوعی در سال ۱۹۷۸ به دنیا آمد. جرج چرچ، متخصص مشهور ژنتیک از دانشگاه هاروارد، در این خصوص به ان‌پی‌آر (رادیوی عمومی ملی) گفت که این رویداد ممکن است به تولد لوئیز براون در سال ۱۹۷۸ شباهت داشته باشد.

جنیفر دودنا، زیست شیمی‌دان مشهورِ دانشگاه کالیفرنیا، برکلی، در مصاحبه‌ای گفت:

این تحقیقات، قاعده‌ی محتاطانه و شفاف جامعه‌ی علمی اعمال روش اصلاح ژنی کریسپر روی انسان را زیر پا گذاشته است.

خانم دودنا که خود به کشف کریسپر کمک کرده و یکی از برگزارکنندگان این نشست بود، در ادامه گفت:

همه‌ی ماهایی که در این نشست حضور داریم، تلاش می‌کنیم تا بفهمیم چه اتفاقی افتاده و چه روندی در این تحقیقات طی شده است؛ اما هنوز چیز زیادی نمی‌دانیم.

دودنا گفت، این ادعا که نیاز فوری به استفاده از روش ویرایش ژنی در جنین انسان وجود داشته و اینکه هیچ روش جایگزینی در این خصوص قابل استفاده نبود، در مورد جیانکوی صدق نمی‌کند. دودنا گفت:

اگر این کار برای جلوگیری از بروز عفونت HIV انجام شده، راه‌های جایگزین برای جلوگیری از عفونت وجود دارد که قبلا مؤثر بودند.

با این حال دانشمندان دیگر این سؤال را مطرح کردند که آیا اصلاح ژنتیکی مورد نظر جیانکوی، واقعا با موفقیت اعمال شده یا خیر. پروفسور شوخارات میتالیپوف، دانشمندی از دانشگاه علوم و سلامت دانشگاه اورگان در پورتلند، گفته است که برای انجام چنین پژوهشی حالا خیلی زود است. میتالیپوف اولین دانشمندی است که از روش اصلاح ژنتیکی کریسپر با موفقیت برای ویرایش جنین انسان استفاده کرد.

دکتر جیانکوی در حال دفاع از تحقیقاتش در خلال کنفرانس اصلاح ژنتیکی که روز چهارشنبه هفته گذشته در هنگ‌کنگ برگزار شد

دیگر متخصصان نیز با نظر میتالیپوف موافق‌اند. فنگ ژانگ، پیشگام کریسپر در مؤسسه تکنولوژی ماساچوست، در این خصوص گفت:

اگرچه من از مقابله با تهدید جهانی HIV  قدردانی می‌کنم، اما در این مرحله خطرات اصلاح ژنتیکی جنین برای از بین بردن CCR5 به‌مراتب بیشتر از منافع بالقوه آن است.

ژانگ اشاره کرد که از بین بردن ژن CCR5 احتمالا فرد را بسیار بیشتر از شرایط عادی به ویروس نیل غربی حساس خواهد کرد. روش اصلاح ژنتیکی کریسپر، دانشمندان را قادر می‌سازد تا تغییرات بسیار دقیقی را در DNA و بسیار راحت‌تر از همیشه اعمال کنند. در نتیجه، همواره از این روش به‌‌عنوان انقلابی در تحقیقات علمی نام برده می‌شود که امیدواری‌های زیادی را برای درمان برخی بیماری‌های غیرقابل درمان به‌وجود آورده است.

جفری کان، یک متخصص اخلاق‌زیستی در مؤسسه اخلاق‌زیستی جان هاپکینز برمن که در نشست هنگ‌کنگ حضور داشت، با این موضوع موافق است؛ او می‌گوید:

 اگر جریان همان‌طور باشد که گزارش شده است، بنابراین با یک آزمایش بسیار زودهنگام و نامعلوم کودکان اصلاح‌شده‌ی ژنتیکی مواجه‌ایم.

اما توسعه کریسپر، بسیاری از دانشمندان را بر آن داشته تا در خصوص ممنوعیت‌های پزشکی تجدیدنظر کنند. و پژوهشگران سراسر جهان در تلاش هستند تا تعیین کنند که چگونه می‌توان از این روش ویرایش ژنتیکی استفاده کرد. بسیاری از دانشمندان بر این باورند که این امر اجتناب‌ناپذیر است و به‌کارگیری این روش باید تنها به شرایطی که هیچ جایگزینی در دسترس نیست، محدود شود.

مارکی دارنوسکی، مدیر اجرایی مرکز ژنتیک و جامعه (Center for Genetics and Society)، یک گروه دیده‌بان ژنتیک است. وی گفت:

اگر تحقیقاتی که انجام گرفته، درست گزارش شده باشد؛ این آزمایش‌ها غیر اخلاقی و بی‌پروا روی انسان‌، به‌طور جدی حقوق بشر را نادیده گرفته‌اند.

دارنوسکی در ادامه گفت که این آزمایش، فرصت‌های ما (جامعه ژنتیک) برای یک آینده منصفانه و درست را به مخاطره می‌اندازد. خود جیانکوی هم به‌خوبی از عواقب کار خود آگاه است. او می‌گوید که می‌داند تحقیقاتش موجب انتقادات گسترده‌ای می‌شود، اما از این اقدام دفاع می‌کند.

دکتر جیانکوی می‌گوید:

درک می‌کنم که کار من بحث‌برانگیز است. اما اعتقاد دارم که خانواده‌ها به این تکنولوژی نیاز دارند.

پروفسور گلن کوهن، استاد دانشکده حقوق دانشگاه هاروارد که در زمینه‌ی تکنولوژی‌های تولید مثل تحقیق می‌کند، در گفتگویی که با نیویورک تایمز داشت، گفت که احتمالا اتفاقی به‌مانند داستان جایگزینی میتوکندری رخ می‌دهد. پروفسور کوهن پیش‌بینی می‌کند که ممنوعیت گسترده‌ای در خصوص این دست آزمایش‌ها اعمال شود. او به نیویورک تایمز گفت:

احساس من از آنچه اتفاق می‌افتد، این است که در سراسر جهان اقدامات قانونی سخت‌گیرانه‌ای انجام می‌شود. مردم ترسیده‌اند و هنگامی که بترسید، تصمیم‌گیری‌های می‌کنید که خیلی زیرکانه نیستند.

و به‌نظر، پیش‌بینی پروفسور کوهن درست از آب درآمده؛ اسکات گوتلیب، کمیسیونر سازمان غذا و دارو، در مصاحبه‌ای، جامعه علمی را به‌دلیل شکست در بازداشتن دکتر جیانکوی از آزمایشاتش سرزنش کرد. آقای گوتلیب هشدار داد که مقررات و قوانین باید بسیار محدودکننده‌تر از آنچه قبلا بودند باشند.

متاسفانه واضح است که چنین موضع‌گیری‌هایی بسیار جانبدارانه و نادرست است؛ ممکن است گاهی اوقات اصلاح ژنتیکی جنین انسان به‌لحاظ پزشکی مزایایی داشته باشد. سال گذشته، آکادمی ملی علوم و آکادمی ملی پزشکی ایالات متحده دستورالعمل‌های دقیقی درباره مواردی که ممکن است واجد شرایط چنین آزمایش‌هایی باشند، منتشر کرد. درحالی‌که در این دستورالعمل‌ها به هیچ بیماری خاصی اشاره نشده، استدلال می‌شود که این نوع روش‌ها باید تنها زمانی مورد توجه قرار گیرد که هیچ‌گونه درمان دیگر نتوانند اطمینان حاصل کنند که والدین نوزادی سالم داشته باشند. خوشبختانه، تاریخ به ما راه دیگری را نشان می‌دهد. کافی است که نگاهی به آنچه در بریتانیا اتفاق افتاد بیاندازیم.

هه جیانکوی می‌گوید که در تحقیقات خود، مسائل اخلاقی را در نظر گرفته و سپس تصمیم به اصلاح ژنتیکی DNA جنین دختران دوقلوی لولو و نانا گرفته است

هنگامی که دانشمندان بریتانیا، ایده‌ی استفاده از روش اصلاح تخمک‌های انسان را پیشنهاد دادند، بحث‌های جدی در خصوص جوانب مثبت و منفی چنین روش درمانی درگرفت. وزارت سلامت و مددکاری اجتماعی بریتانیا، تحقیقات طولانی انجام داد. پارلمان بریتانیا نیز یک بحث عمومی را برگزار کرد. و در سال ۲۰۱۵، قانونی برای انجام چنین آزمایشاتی به تصویب رسید.

البته واضح است که دولت بریتانیا با تصویب این قانون چنانچه برخی از منتقدان گمان می‌کنند، تبدیل به غرب وحشی دنیای پزشکی نشد؛ جایی که هر پزشکی هر وقت خواست بتواند از این روش استفاده کند. بلکه درمانگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی مجبور بودند مجوزی را از سازمان جنین‌شناسی و لقاح انسان بریتانیا دریافت کنند که بر نحوه به‌کارگیری این روش‌ها نظارت می‌کرد و کودکان به‌دنیاآمده به‌وسیله‌ی این روش را در طول زندگیشان بررسی می‌کرد.

فوریه امسال بود که یک نماینده پارلمان بریتانیا اعلام کرد مقامات برای اولین بار مجوز استفاده از درمان جایگزینی میتوکندری را برای دو زن در یک مرکز باروری در نیوکاسل صادر کرده‌اند. البته این شخص از دادن اطلاعات بیشتر در این خصوص خودداری کرد و نگفت که آیا این نوزادان متولد شدند یا خیر. شاید حالا طبیعی باشد که توجهات بیشتر معطوف نوزاد متولدشده در چین باشد، اما شاید بهتر باشد که به نوزادان بریتانیایی هم توجه کرد و انتخاب کرد که کدام‌یک، روش بهتری برای آینده است. آیا ممنوعیت کامل چنین آزمایش‌های انقلابی راهکار مناسبی است یا تصویب قوانینی مدون برای صدور مجوز برای آزمایش‌های اصلاح ژنی؟ نظر شما چیست؟