کاهش جمعیت: بحران جدید پیش روی چین
در روزهای اخیر کارشناسان چینی گزارشی تسلیم مقامات این کشور کردند که حاوی هشداری جدی بود: چین در حال تجربه‌ی شدید‌ترین کاهش جمعیت در دهه‌ها‌ی گذشته است؛ کاهشی که می‌تواند شرایط را برای بروز بحران‌های بالقوه‌ی جمعیتی، اقتصادی و حتی سیاسی در آینده‌ای نزدیک مهیا کند.
سال‌ها است که حزب کمونیست حاکم بر این کشور با اتخاذ یک‌سری سیاست‌های جمعیتی تصمیم گرفت روند رشد جمعیت در پرجمعیت‌ترین کشور دنیا را آهسته کند. شاید مشهورترین سیاست جمعیتی چین، محدود کردن تعداد فرزندان هر خانواده تنها به یک فرزند باشد. اما اتخاذ چنین سیاست‌هایی دارای عواقبی طولانی‌مدت نیز است، به نحوی که ممکن است چین به‌زودی وارد عصر جدیدی شود که رشد جمعیت منفی را در آن تجربه می‌کند یا به عبارت دیگر جمعیت این کشور بعد از دهه‌ها رو به کاهش می‌گذارد.
در گزارشی که ماه پیش توسط آکادمی علوم اجتماعی چین منتشر شد، به این نکته اشاره شده که گرچه سیاست مشهور تک‌فرزندی به اهداف اولیه‌ی خود در کنترل رشد جمعیت رسیده، اما چالش‌های جدیدی را نیز برای حکومت چین ایجاد کرده است.
آکادمی علوم اجتماعی چین هشدار می‌دهد که کاهش نرخ تولد و افزایش امید به زندگی در چین به این معنا است که در آینده‌ای نزدیک تعداد کم‌تری از کارگران و فعالان اقتصادی مجبور خواهند بود جمعیت پیر بیشتری را حمایت مالی کنند. این آکادمی پیش‌بینی می‌کند که کاهش جمعیت چین از سال ۲۰۲۷ شروع شود، با این حال برخی دیگر عقیده دارند این اتفاق زودتر خواهد افتاد یا حتی هم اکنون نیز شروع شده است.
دولت چین در سال ۲۰۱۳ با آگاهی از گرایش‌های جمعیتی نگران‌کننده تصمیم گرفت اعمال قانون تک‌فرزندی را تحت شرایط خاصی متوقف کند. در ادامه و در سال ۲۰۱۶ دولت با امید به افزایش زادوولد، محدودیت فرزندآوری هر خانواده را به دو فرزند افزایش داد. اما این سیاست جواب نداد.
بعد از افزایش ناچیز نرخ رشد جمعیت در آن سال، میزان زادوولد در سال ۲۰۱۷ دوباره کاهش پیدا کرد. در سال ۲۰۱۷ تعداد افراد متولدشده ۱۷/۲ میلیون نفر بود که در مقایسه با رقم ۱۷/۹ میلیون سال پیش از آن کاهشی ۴ درصدی را نشان می‌دهد. با اینکه در سال ۲۰۱۷ تعداد خانوادههای دارای دو فرزند رشد کرد؛ اما مجموع زادوولد با کاهش روبه‌رو شد.
طبق آمارهای رسمی مقدماتی که توسط روزنامه‌ی گلوبال تایمز، متعلق به حزب حاکم منتشر شده است، تعداد افراد متولدشده در سال ۲۰۱۸ حتی ممکن است به ۱۵ میلیون نفر نیز افت کرده باشد. همچنین طبق این آمار، در برخی از شهرها و استان‌های چین، نرخ زادوولد تا ۳۵ درصد کاهش پیدا کرده است.
برآورد نهاد‌های رسمی دولت چین نشان می‌دهد نرخ باروری لازم برای حفظ جمعیت چین ۲/۱ فرزند برای هر زن است. این شاخص که با نام سطح باروری جایگزین شناخته می‌شود، در بسیاری از اقتصادهای پیشرفته‌ی جهان همزمان با بهبود شرایط زندگی و افزایش امید به زندگی کاهش پیدا کرده است. طبق آمار رسمی دولت چین، سطح باروری جایگزین این کشور به رقم ۱/۶ کاهش یافته، با این حال همین آمار نیز محل بحث و مناقشه است.
یی فوژیان، پروفسور دانشگاه ویسکانسین-مادیسون در مقاله‌ای نوشته است که دولت چین با ایجاد ابهام در نرخ باروری واقعی این کشور، تلاش می‌کند عواقب فاجعه‌آمیز سیاست تک‌فرزندی را پنهان کند. طبق محاسبات یی فوژیان، میانگین سطح باروری جایگزین چین بین سال‌های ۲۰۱۰ و ۲۰۱۸ در حدود ۱/۱۸ بوده است.
همانند کشورهای دیگر، در چین نیز دلائل متعددی برای کاهش نرخ تولد وجود دارد که از آن جمله می‌توان به افزایش شکوفایی اقتصادی و ایجاد فرصت‌های جدید برای زنان اشاره کرد. رشد شدید اقتصادی چین باعث ایجاد جامعه‌ای شده که در آن بسیاری از زوج‌‌های جوان با فشارهای اقتصادی، مانند هزینه‌ی بالای تحصیل و سکونت دست‌وپنجه نرم می‌کنند؛ به گونه‌ای که شرایط برای داشتن حتی یک فرزند بسیار سخت شده است.
اما به نظر پروفسور یی، مهم‌ترین عامل کاهش جمعیت چین سیاست تک‌فرزندی بوده است. در سال‌های گذشته افراد کمی متولد شده‌اند و به دلیل تمایل خانوادههای چینی به داشتن فرزند پسر، تعداد دختران متولدشده دچار کاهش شدیدی شده است. زنان چینی که در سال‌های اعمال سیاست تک‌فرزندی متولد شده‌اند، اکنون به سن باروری رسیده و حتی از آن عبور کرده‌اند؛ در نتیجه باوجود تلاش‌های دولت چین برای تشویق خانواده‌ها به آوردن فرزند دوم، اکنون تعداد زنان جوان چینی برای باروری و حفظ جمعیت فعلی این کشور کفایت نمی‌کند.
بحران جمعیتی پیش‌روی چین می‌تواند به پاشنه آشیل این کشور در روند دگرگونی اقتصادی خیره‌کننده‌ی این کشور در ۴۰ سال گذشته تبدیل شود.
جمعیت رو به کاهش می‌تواند بارهای اقتصادی سنگین‌تری را بر دوش اقتصاد چین و نیروی کار آن قرار دهد. با داشتن نیروی کار کم‌تر، حکومت این کشور با چالش‌های جدی در تامین هزینه‌های جمعیت پیر و ازکارافتاده‌ی خود مواجه خواهد شد. همچنین کاهش تعداد افراد با شرایط سنی مناسب برای کار می‌تواند باعث کاهش قدرت خرید مشتریان چینی شود که خود ضربه‌ی دیگری بر پیکره‌ی اقتصاد چین و دیگر کشورها خواهد بود.
بسیاری از تحلیل‌گران بحران جمعیتی چین را با بحرانی که ژاپن در دهه‌ی ۹۰ میلادی با آن مواجه شده بود مقایسه می‌کنند، بحرانی که اقتصاد ژاپن را از آن حرکت پرشتاب خود باز داشت.
برخی کارشناسان معتقدند کاهش جمعیت چین هم‌اکنون شروع شده است. در مقاله‌ای که اخیرا توسط دکتر یی به‌همراه سو ژیان، اقتصاددان دانشگاه پکینگ و دیگر همکاران منتشر شده، این‌طور استدلال شده که کاهش جمعیت چین از سال ۲۰۱۸ شروع شده است. این اولین بار پس از نزدیک به ۶۰ سال است که جمعیت چین در یک سال کاهش می‌یابد. آخرین کاهش جمعیت چین به سال‌های ۱۹۶۱ و ۱۹۶۲ برمی‌گردد، زمانی‌که قحطی شدیدی این کشور را فرا گرفته بود. در واقع برنامه‌‌های صنعتی‌سازی اقتصاد که توسط دیکتاتور وقت چین یعنی مائو اجرا شد و به‌خصوص برنامه‌ی جهش بزرگ روبه‌جلو باعث ایجاد قحطی و گرسنگی مردم چین شده بود.
دکتر یی می‌گوید:
می‌توانیم ببینیم که ۲۰۱۸ یک سال تاریخی برای جمعیت چین بوده است. جمعیت چین شروع به کاهش کرده است. مردم آن کشور پیرتر شده‌اند. در سال‌های آینده، سرزندگی اقتصادی چین رو به افول خواهد گذاشت.
نظرات