چرا برخی افراد نمی‌توانند خواب‌هایشان را به‌یاد بیاورند؟

برخی از ما چنان جزئیات خاطرات گذشته‌های دور را به‌خاطر می‌آوریم که انگار همین دیروز اتفاق افتاده‌اند. درمقابل، ممکن است وقتی درباره‌ی خواب شب گذشته‌ی ما بپرسند، با شک‌وتردید جواب دهیم یا اصلا تلاش برای به‌یادآوردن آن‌ها کاملا بی‌فایده باشد. از دیدگاه شما دلیل این اتفاق چیست؟

درمجموع، بیشتر افراد نمی‌توانند رؤیاهای خود را به‌خاطر آورند. البته اگر در آرامش کامل فکر کنیم و خوش‌شانس هم باشیم، تنها لحظات کوتاهی از آن‌ها را به‌یاد می‌آوریم که همین لحظات کوتاه نیز در مدت بسیار کوتاهی از ذهن ما پاک می‌شوند. حتی آن دسته از افرادی که خواب‌های خود را با تمام جزئیات به‌یاد دارند، گاهی اوقات تقریبا هیچ چیزی به‌یاد نمی‌آورند.

خواب‌‌دیدن پیچیده‌تر از آن است که‌ زمانی تصور می‌کردیم. فرایندهایی که هنگام خواب رخ می‌دهند، فقط برخی فعالیت‌های ناخودآگاه ذهنی نیستند که با خوابیدن ما شروع شوند و با بیدارشد‌‌‌نمان به‌پایان برسند. وقتی می‌خوابیم، حالات روانی مختلفی در مغز ما رخ می‌دهند و برخی از بخش‌های آن کاملا درگیر فعالیت‌های روانی می‌شوند.

خواب‌دیدن فرایندی است که در حالتی از خواب با عنوان حرکات تند چشم در خواب (Rapid Eye Movement) یا به‌اختصار REM رخ می‌دهد و بیشترین ارتباط را با آن دارد. گاهی اوقات REM Sleep را خواب نامرتبط نیز می‌نامند؛ زیرا در این حالت از خواب، برخی از حالات زمان بیداری افراد رخ می‌دهد. از نشانه‌های REM می‌توان به تکان‌خوردن سریع چشم‌ها، ایجاد تغییراتی در سیستم گردش خون و تنفس و ایجاد حالتی به‌نام Atonia یا نبود کشیدگی در عضلات اشاره کرد. Atonia حالتی شبیه فلج‌شدن است که عضلات دچار ضعف می‌شوند و قدرت انقباض را از دست‌ می‌دهند. این حالت در طول دوره‌ی ۹۰ دقیقه‌ای در خواب رخ می‌دهد و مغز نیز در این حالت تمایل به خواب‌دیدن پیدا می‌کند.

درحالت REM به دو بخش از مغز خون زیادی می‌رسد: ۱. قشر مغز که خواب و محتوای آن را ایجاد می‌کند؛ ۲. سامانه‌ی عصبی و عاطفی که وضعیت عاطفی ما را پردازش می‌کند. این دو بخش از مغز زمانی‌که خواب هستیم، با فعالیت‌های شدید الکتریکی تحریک می‌شوند. البته لوب آهیانه‌ای که قدرت‌های ذهنی ما را هدایت می‌کند، در این حالت هیچ فعالیتی نمی‌کند.

تمام این اتفاقات به‌معنی این است که ما در چنین فرایندی از خواب، هرآنچه می‌گذرد، تا زمان بیدارشدن بدون اراده‌ی خود می‌پذیریم. طبق گفته‌ی پروفسور دیتر بارِت، مشکلی که مانع یادآوری تمام خواب‌ها می‌شود، این است که هرچه خواب‌ها پیچیده‌‌تر باشند، سخت‌تر می‌توانیم آن‌ها را به‌یاد آوریم و هرچه خواب‌ها ساده‌تر باشند، این کار راحت‌تر است.

فرانچسکو سیکلاری، پزشک و پژوهشگر حوزه‌ی خواب از بیمارستان دانشگاه لوزان سوئیس، معتقد است تفاوت‌های مشخصی بین زمان خواب و بیداری وجود دارد. البته از دیدگاه او، این تفاوت‌ها تصادفی نیستند و تفاوت گسترده بین زمان خواب و بیداری، یکی از ویژگی‌های خوب ساختار مغز انسان است. او درباره‌ی این ویژگی چنین می‌گوید:

اگر تمام جزئیات خواب‌های خوب را درست مانند زمان بیداری به‌یاد می‌آوردیم، گیج و سردرگم می‌شدیم و این جزئیات را با آنچه در زندگی واقعی ما می‌گذرد، اشتباه می‌گرفتیم.

طبق گفته‌ی او، در افراد دچار اختلالات خواب مانند حمله‌ی خواب تقریبا مرزی بین زمان خواب و بیداری آن‌ها وجود ندارد و بیان تفاوت‌های این دو زمان در این افراد نیز دشوار است؛ به‌همین‌دلیل، آن‌ها همیشه خجالت‌زده و سردرگم هستند. گفتنی است اختلال حمله‌ی خواب، با نام‌های خواب‌تازش یا نارکولپسی نیز شناخته می‌شود و فرد مبتلا به آن میل ناگهانی و مقاومت‌ناپذیری به خواب پیدا می‌کند. البته، افراد کاملا سالمی هم هستند که تمام جزئیات خواب را در طول روز بخش‌به‌بخش به‌خاطر می‌آورند.

همچنین، بیشتر خواب‌هایی که به‌یاد می‌آوریم، خواب‌هایی هستند که در مدت‌های خاصی از زمان خوابمان آن‌ها را می‌بینیم. این خواب‌ها تحت‌تأثیر ترشح موادشیمیایی خاص در بدن هنگام خواب شکل می‌گیرند. طبق گفته‌ی سیکلاری، معمولا زمانی‌که خواب ما در حالت REM قرار دارد، خواب‌ها را با بیشترین وضوح می‌بینیم و در این زمان، میزان نوراپی‌نفرین در مغز ما کم است.

از دیدگاه رابرت استیک‌گلد، پژوهشگر حوزه‌ی خواب از مدرسه‌ی پزشکی دانشگاه هاروارد، برخی‌ از افراد به‌دلیل اینکه سریع خوابشان می‌برد و خواب راحتی دارند و با صدای ساعت زنگ‌دار از خواب می‌پرند، نمی‌‌توانند خواب‌هایشان را به‌یاد بیاورند. شاید با خود بگویید دکتر استیک گلد بر چه اساسی چنین نظری دارد؟ او معتقد است بسیاری از مردم خواب‌هایی را به‌خاطر می‌آورند که در زمان‌های ابتدایی خوابشان (پنج تا ده دقیقه‌ی اول) می‌بینند.

در چنین زمان‌هایی وقتی افراد به‌آرامی می‌خوابند و به‌آرامی هم بیدار می‌شوند، ذهن حالت سرگردانی به‌خود می‌گیرد و تصوراتی شبیه خواب در آن شکل می‌گیرد. چنین فرایندی را «خواب‌دیدن در زمان انتقال از بیداری کامل به خواب» (Hypnagogic Dreaming) می‌نامند. استیک گلد اذعان می‌کند در پژوهشی که در آزمایشگاه انجام‌شده، افرادی را بررسی کرده که مدت کوتاهی پس از خوابیدن بیدار شده‌اند. وی متوجه شده افرادی که آخر از همه از خواب بیدار می‌شدند، خواب‌های خود را به‌یاد می‌آوردند.

او درباره‌ی این موضوع این چنین می‌گوید:

منظور از زمان ابتدایی خواب، پنج تا ده دقیقه‌ی اول است و اگر سریع خوابمان ببرد (همگی می‌خواهیم به این صورت بخوابیم)، خواب‌هایی که در این مدت می‌بینیم، به‌یاد نمی‌آوریم. وقتی تازه از خواب بلند می‌شویم، خواب‌ها بسیار فرّار می‌شوند و نمی‌توانیم آن‌ها را به‌یاد آوریم. هنوز دلیل این موضوع را نمی‌دانیم. اگر پس از بیدارشدن، سریع از تخت خود بیرون می‌آیید و روز خود را آغاز می‌کنید، نمی‌توانید خواب‌‌هایتان را به‌خاطر آورید؛ اما خواب صبح آخر هفته یا روزهای تعطیل زمانی عالی برای به یادآوردن خواب‌ها است.همیشه به دانشجویانم می‌گویم وقتی از خواب بلند می‌شوید، سعی کنید کمی بیشتر بخوابید و چشم‌های خود را ببندید و همین‌طور که کمی غلت می‌زنید، سعی کنید خواب‌هایتان را به‌یاد آورید. درواقع، با این کار خواب‌های خود را درحال‌بیدار‌شدن مرور می‌کنید و احتمالا در چنین وضعیتی آن‌ها را همانند خاطرات دیگر به‌یاد می‌آورید.

استیک‌گلد درادامه می‌افزاید:

چند راه دیگر هم برای به‌یادآوردن خواب‌ها وجود دارد. توصیه می‌کنم شب‌ها قبل از خواب سه لیوان بزرگ آب بنوشید. البته، از مصرف نوشیدنی‌های الکلی اجتناب کنید؛ زیرا الکل وضعیت REM را مختل می‌کند؛ اما درباره‌ی آب این‌چنین نیست. موضوع مهمی که در‌زمینه‌ی خواب باید به آن اشاره کنم، این است که در حالت طبیعی در طول شب، سه یا چهار بار بلند می‌شوید و درپایان REM نیز کاملا از خواب بیدار شوید.

درپایان توصیه‌ی مهم پژوهشگران حوزه‌ی خواب را هم بیان می‌کنیم. استیک‌گلد مدعی است اگر وقتی تازه در‌حال‌بیدارشدن هستید، دائما تکرار کنید می‌خواهید خواب‌هایتان را به‌یاد آورید، موفق می‌شوید. به‌نظر او این ترفند واقعا جواب می‌دهد و برای یادآوری خواب‌های بیشتر کمکتان می‌کند. برای امتحان‌کردن این ترفند، هیچ جا بهتر از خانه نیست.