به‌کارگیری رحم مصنوعی برای رشد جنین تا یک دهه آینده
ایده‌ی پرورش جنین بدون نیاز به رحم انسانی تا همین اواخر شاید مثل کابوس‌های علمی تخیلی به‌نظر می‌رسید. «اکتوجنسیس» (Ectogenesis)، اصطلاحی است که از دهه‌ی ۱۹۲۰ برای بارداری خارج از رحم به‌کار می‌رود و به موضوعی مهم در پزشکی، روانشناسی و اخلاق تبدیل شده؛ هرچند حداقل تاکنون نمونه‌ی انسانی مشابه گوسفند دالی متولد نشده است.
بااین‌حال، همانند شبیه‌سازی‌های پیش از آن، ایده‌ی مذکور نیز امکان‌پذیر است، همان‌طور که با تولد بره در کیسه موافقت شد و دست‌کم تاحدودی بدون رحم زنده اتفاق افتاد. در این آزمایش مهم، جنین بره‌ای را که در هفته‌ی بیست‌وسوم تا بیست‌وهفتم رشد بود، به‌مدت چهار هفته در کیسه‌ای زیستی نگه‌داری می‌کردند که به کیسه‌ی پلاستیکی معمولی شباهت داشت و دارای منبع خونی بسیار مغذی و مایع آمنیوتیک بود. این روش به‌عنوان گامی روبه جلو در فناوری «تولد در کیسه» محسوب می‌شد. دو کاربرد متفاوت برای این نوع ابزارها درنظر گرفته شده است:
- فناوری رحم مصنوعی از همان ابتدا جایگزین رحم واقعی می‌شود و به‌گونه‌ای کار می‌کند که جنین تا لحظه‌ی تولد در آن رشد می‌کند؛ به‌این‌ترتیب، برای پرورش جنین به بدن انسان نیازی نیست.
- از این ابزار می‌توان به‌عنوان مراقبت ویژه‌ی نوزادان نارس (مشابه آزمایش بره) استفاده کرد که جایگزین بسیار بهتری برای دستگاه پرورش اطفال زودرس به‌حساب می‌آید. روش مذکور پس از تولد نوزاد به‌کار می‌رود و نرخ بقا در زایمان زودرس را افزایش می‌دهد.
طبق قانون بریتانیا و ۱۱ کشور دیگر، رشد رویان در بیرون از بدن برای بیشتر از ۱۴ روز ممنوع است؛ چراکه گفته می‌شود در همین بازه‌ی زمانی احتمالاً شیار آغازین شکل می‌گیرد که راهنمای محل پرورش ستون فقرات است. پروفسور علی بریوانلو از دانشگاه راکفلر می‌گوید:
درست در همین دوران است که سر از پایین‌تنه‌ی بدن جدا می‌شود.
آزمایش‌هایی در این زمینه از دهه‌ی ۱۹۸۰ روی موش و بز درحال انجام است. باتوجه به افزایش استفاده از رحم اجاره‌ای و به‌خصوص که کیم کارداشیان نیز از این روش جایگزین برای فرزند سوم و چهارم خود استفاده کرد، چه تفاوتی بین بستن قرارداد با فردی دیگر برای حمل نوزاد و بستن قرارداد با یک دستگاه وجود دارد؟ اگر حضورنداشتن والدین در این فرایند واقعاً به‌نفع نوزاد باشد، چه اتفاقی خواهد افتاد؟ دکتر آنا اسماجور، استادیار فلسفه‌ی عملی در دانشگاه اسلو، می‌گوید:
برای کنترل وضعیت زنان باردار با محدودیت‌هایی مواجه هستیم؛ درحالی‌که با رشد جنین در رحم مصنوعی می‌توان بدون محدودکردن استقلال مادر، به‌راحتی به جنین دسترسی داشت و وضعیت او را بررسی کرد. به‌عبارتی، می‌توان گفت که رحم مصنوعی برای خود جنین نیز مفید خواهد بود.
نگرانی‌های اخلاقی آشکاری درباره‌ی رشد جنین در دستگاه، به‌جای بدن انسان، وجود دارد. در لقاح خارج از بدن (IVF) و رحم اجاره‌ای که بحث‌وجدل‌های خودشان را داشته‌اند، همچنان به بدن انسان نیاز است. ایده‌ی مراقبت‌های ویژه‌ی نوزادان نارس بسیار کم‌دردسرتر از فناوری رحم مصنوعی به‌نظر می‌رسد، چراکه انسان همچنان به‌صورت مستقیم در بارداری مشارکت دارد؛ هرچند باز هم بحث‌های زیادی درباره‌ی سقط جنین در این روش به‌راه‌افتاده است.
درحال‌حاضر نوزادانی که قبل از هفته‌ی بیست‌وهشتم متولد می‌شوند، با اختلالات شدیدی دست‌وپنجه نرم می‌کنند؛ همین موضوع حاوی اطلاعات زیادی درباره‌ی زمان قانونی فعلی سقط جنین است. افرادی هستند که برای پایان‌دادن به بحث سقط جنین، امیدوارند از حاملگی‌های خارج از رحم استفاده کنند تا به‌این‌ترتیب در موارد درخواست سقط، امکان انتقال جنین به رحم مصنوعی را فراهم یا حتی آن را لازم‌الاجرا کنند. ازآنجاکه اکتوجنسیس کامل به‌معنای زنده‌بودن نوزاد از لحظه‌ی لقاح است، پس امکان تغییر قوانین سقط جنین در سراسر دنیا وجود دارد. درضمن، خبر تکان‌دهنده‌تر این است که برداشتن رحم از کل فرایند رشد جنین می‌تواند نحوه‌ی تکامل انسان را دستخوش تغییراتی کند. دکتر اسماجر می‌گوید:
ما می‌دانیم که محدودیت‌های رحم و لگن انسان مانند ترمزی برای اندازه‌ی مغز و جمجمه عمل می‌کنند. اگر از قیدوبند نیاز به تولد عادی آزاد شویم، شاید بتوانیم دریچه‌ای به یک مسیر تکاملی جدید باز کنیم؛ هرچند فاصله‌ی زیادی تا تحقق آن داریم.
ازآنجاکه تاکنون تولد هیچ نوزادی از هرگونه‌ی جانوری، بدون رحم زنده امکان‌پذیر نبوده است، چشم‌انداز این نوع فناوری چطور خواهد بود؟ پزشکان بیمارستان کودکان فیلادلفیا برای شروع آزمایش‌های رشد جنین انسان در رحم‌های مصنوعی طی دو سال آینده، با سازمان غذا و داروی ایالات متحده درحال مذاکره هستند. چنانچه آزمایش‌های بالینی موفقیت‌آمیز باشد، نتایج آن می‌تواند تغییر شگرفی در دیدگاه ما نسبت به بارداری، زایمان و شاید حتی تکامل انسان به‌وجود آورد. الیزابت کول روانیس می‌گوید:
به‌نظر می‌رسد که فقط چند سال با آزمایش رحم مصنوعی روی نمونه‌های انسانی فاصله داریم.
باتوجه به قانون ۱۴ روزه، دانشمندان تاکنون فقط توانسته‌اند رویان‌ها را به‌مدت ۱۳ روز روی پتری دیش نگه‌داری کنند. کارلو بولتی از پزشکان دانشگاه ییل آمریکا معتقد است درصورت موفقیت‌آمیزبودن آزمایش‌های بالینی، رحم‌های مصنوعی طی ۱۰ سال آینده کاملاً آماده‌ی استفاده خواهند بود. تاجایی‌که به پژوهش‌های بالینی مربوط است، ۱۰ سال، زمانی طولانی محسوب می‌شود. دانشجویان Artex Product Design Arnhem نیز مشغول طراحی این رحم مصنوعی هستند. به‌جای اینکه مادر لگدزدن نوزاد را احساس کند یا مجبور به حمل طولانی‌مدت جنین باشد، می‌تواند رشد جنین را در بیرون از بدن خود مشاهده کند. آیا این بدان معنا است که رابطه‌ی مادر و نوزاد برای همیشه ازهم‌گسیخته می‌شود؟ دکتر اسماجر می‌گوید:
دلایل زیادی مبنی بر لزوم بارداری و زایمان برای ایجاد پیوند بین مادر و فرزند مطرح شده است. بااینکه شاید نزدیکی فیزیکی بتواند به برقراری این رابطه کمک کند، اما قطعاً لازمه‌ی ایجاد پیوند مادر و فرزند محسوب نمی‌شود. اگر این‌طور بود، پدرها هیچ حقی برای احساس ارتباط نزدیک با فرزند خود نداشتند. علاوه‌براین، امروزه بیشتر مشخص شده است که زایمان‌های دردناک می‌تواند واقعاً این رابطه‌ی مادرانه را مخدوش کند. آیا حذف بارداری می‌تواند به ایجاد رابطه‌ای خاص بین مادر و نوزاد بینجامد؟ با پیشرفت فناوری، والدین اولین لحظه‌های خاص رابطه با فرزند را زمان مشاهده‌ی اولین اسکن‌های جنین می‌دانند. پس به‌نظر می‌رسد که ارتباط بصری بسیار مهم‌تر از ارتباط فیزیکی به‌حساب می‌آید و اکتوجنسیس می‌تواند این نوع رابطه‌ی بصری را تسهیل کند.
درصورتی‌که رحم‌های مصنوعی، ایمن و مؤثر باشند، می‌توانند از بسیاری از پیچیدگی‌های پزشکی در دوران بارداری و زایمان جلوگیری کنند، بدون‌اینکه اختلالی در توانایی برقراری ارتباط بین مادر و کودک به‌وجود آورند. هرساله حدود ۳۰۰ هزار زن دراثر بارداری یا مشکلات پس از زایمان جان خود را از دست می‌دهند. در بریتانیا مرگ‌ومیر زنان در دوران بارداری یا مدت کوتاهی پس از زایمان، ۸٫۸ از هر ۱۰۰ هزار زن است. دکتر اسماجر می‌گوید:
زنان در آینده، بارداری و به‌خصوص زایمان طبیعی را خطرناک و پردردسر قلمداد خواهند کرد. شکل‌گیری جنین در داخل بدن فردی دیگر نیز خطرات خود را دارد. نه‌تنها سلامتی جنین تحت‌الشعاع امنیت فیزیکی مادر در جامعه است، بلکه جنین در معرض عفونت‌ها، سوء‌تغذیه و سایر تهدیدها قرار دارد.
آیا اکتوجنسیس، معنای پدرومادربودن را برای همیشه تغییر می‌دهد؟ آیا این نوع بارداری، توازنی بین مرد و زن به‌وجود می‌آورد یا مرد را به‌طور کامل از فرایند بارداری حذف می‌کند؟ دکتر اسماجر توضیح می‌دهد:
ما تاحدودی می‌دانیم که با روی‌کارآمدن فناوری‌های جدید تولیدمثل، مفهوم پدرومادربودن درحال ازبین‌رفتن است و اکتوجنسیس نیز به‌طورقطع این مفهوم را به چالش خواهد کشید. شاید اصلاً واقعیتی به‌نام پدرومادربودن وجود نداشته است و انسان‌ها ویژگی‌های مختلف والدینی را براساس ارزش‌های ذهنی خود می‌سنجیده‌اند، پس احتمالاً این همان چیزی است که باید بپذیریم.
در آینده که گامت‌های مصنوعی (تخمک و اسپرمی که در آزمایشگاه تولید شده است) نیز به این فرایند اضافه می‌شوند، بحث‌ها و جنجال‌های بیشتری به‌وجود خواهد آمد. ازآنجاکه در این روش تخمک و اسپرم از انسان به‌دست نمی‌آید و جنین هیچ نیازی به رشد در بدن انسان ندارد، مباحث اخلاقی بی‌شماری درباره‌ی نقطه‌ی آغاز و پایان بشریت به‌راه می‌افتد. امل الجرانی از دانشگاه منچستر می‌گوید:
علاوه‌بر بحث‌های فلسفی، نگرانی زیادی درباره‌ی حاملگی خارج از بدن وجود دارد، به‌عنوان مثال اگر زوجی، فرزندآوری ازطریق اکتوجنسیس را انتخاب کنند و بعد نظرشان را تغییر داده و بخواهند به زندگی جنین پایان دهند، چه اتفاقی می‌افتد؟ آیا این به‌معنای سقط جنین است؟ درصورتی‌که بعد از تولد نوزاد، پدرومادری بخواهند فرزند خود را نگه‌دارند و پدر و مادر دیگری از این کار امتناع کنند، چه می‌شود؟ چه کسی این تصمیم نهایی را می‌گیرد؟ در اینجا است که احتمالاً دولت باید درباره‌ی جایگاه قانونی رویان انسان تجدیدنظر کند، هرچند که تدوین چارچوب قانونی کارآمد و سازگار، کار دشواری خواهد بود. مسلماً دولت و پدر و مادر در موقعیت یکسانی نسبت به این قضیه قرار دارند، اما نظر چه کسی پیروز خواهد شد؟