شش بیماری عفونی که به‌لطف واکسن‌ها ریشه‌کن شده‌اند

از زمان ساخت واکسن آبله در قرن نوزدهم تا دسترسی به واکسن‌ آنفلوآنزا در دنیای امروز، واکسن‌ها به میلیون‌ها نفر کمک کرده‌اند که دربرابر برخی از مرگ‌بارترین بیماری‌های جهان مصون بمانند. به‌لطف واکسن‌ها، بسیاری از بیماری‌های عفونی نظیر آبله و فلج اطفال دیگر خارج از آزمایشگاه‌ها وجود ندارند. حذف دائمی آن‌ها پژوهشگران را برآن داشته با هدف توسعه‌ی انواع جدیدی از ایمنی‌سازی مشغول‌به‌کار شوند که بتواند به اجتناب از دیگر بیماری‌های تهدیدکننده‌ی زندگی کمک کند. در این مطلب، ۶ بیماری‌ای را به‌طورخلاصه توضیح می‌دهیم که زمانی رایج بودند؛ ولی به‌‌دلیل استفاده از واکسن‌ها ریشه‌کن شده‌اند.

در سال ۱۷۹۶، پزشکی به‌نام ادوارد جنر کشف کرد اگر افراد تزریقی از سویه‌ای مشابه، ولی با قدرت تهاجمی کمتر از این ویروس را دریافت کنند، دربرابر آبله ایمن می‌شوند. آزمایش‌های جنر به توسعه‌ی نخستین واکسن جهان منجر شد. در قرن بعد، واکسیناسیون در کشورهای توسعه‌یافته رویه‌ای معمول شد و در سال ۱۹۷۲، آمریکا اعلام کرد آبله از این کشور از بین رفته است. کمتر از یک دهه بعد، سازمان جهانی بهداشت نیز اعلام کرد آبله نخستین بیماری‌ای است که تاکنون از کل جهان ریشه‌کن شده است.

فلج اطفال عفونتی ویروسی است و این ویروس درون حلق و روده‌های فرد زندگی می‌کند. از هر چهار فردی که به این بیماری مبتلا می‌شوند، یک نفر دچار علائم شبه‌آنفلوآنزایی شده که ناپدید می‌شود؛ اما تعداد کمی از افراد مبتلا به‌شدت تحت‌تأثیر این ویروس قرار می‌گیرند و دچار علائمی نظیر فلجی و نارسایی تنفسی می‌شوند. ازآنجاکه زمانی این بیماری موجب می‌شد کودکان مبتلا به‌خودی‌خود نتوانند نفس بکشند، برخی از کودکان عفونی‌شده هفته‌ها درون دستگاه‌های بزرگی می‌ماندند که ریه‌های آهنی نامیده می‌شد. براساس گزارش رادیو عمومی آمریکا، فقط در سال ۱۹۵۲ حدود سه‌هزار کودک آمریکایی از دنیا رفتند. درواقع، مرگ ناشی از فلج اطفال چنان شایع بود که برخی شرکت‌ها بیمه‌ی فلج اطفال را به والدین نوزادان تازه‌متولد‌شده می‌فروختند.

به‌علت اینکه راه انتقال پولیوویروس دهانی است، این ویروس به‌سرعت در میان جمعیت‌های جوان گسترش می‌یافت. این ویروس در جاهایی مانند استخرهای شنای عمومی و مراکز نگه‌داری از کودکان به‌راحتی منتقل می‌شد. بااین‌حال، وقتی واکسن این بیماری در سال ۱۹۵۵ ساخته شد، میزان شیوع فلج اطفال به‌سرعت کاهش پیدا کرد و در سال ۱۹۷۹، از آمریکا ریشه‌کن شد. آخرین مورد گزارش‌شده‌ی فلج اطفال در آمریکا در اوایل دهه‌ی ۱۹۹۰ بود که آن بیمار در خارج از کشور مبتلا شده بود. امروزه، مرکز کنترل و پیشگیری از بیماری (CDC) توصیه می‌کند به کودکان چهار واکسن برای حفاظت مادم‌العمر دربرابر فلج اطفال تزریق شود. بر‌اساس گزارش سازمان جهانی بهداشت، تنها سه کشور در سال جاری به موارد فعال فلج اطفال مبتلا بودند: نیجریه و پاکستان و افغانستان.

براساس گزارس CDC، عفونت‌ دیفتریایی بیش از ۲۰۰ هزار نفر را در سال ۱۹۲۱ درگیر کرد و موجب مرگ حدود ۱۵,۵۲۰ نفر شد. دیفتری در ابتدا موجب می‌شود افراد عفونی دچار گلودرد، ضعف، تب و سرفه شوند و درادامه، مخاط خاکستری‌رنگی روی پوشش گلوی آن‌ها را می‌گیرد. اگر باکتری زمان کافی داشته باشد وارد جریان خون شود، این عفونت سمومی تولید ‌می‌کند که موجب بروز آسیب عصبی دائمی و نارسایی قلبی می‌شود. این بیماری زمانی گسترش پیدا می‌کند که فرد آلوده سرفه یا عطسه کند یا قطرات بزاق او روی سطح اشیاء باقی بمانند؛ به‌همین‌علت افرادی که در محله‌های نزدیک زندگی می‌کردند، به‌‌ویژه شهرهای پرتراکم، در اوایل دهه‌ی ۱۹۰۰ دربرابر این بیماری به‌شدت حساس بودند.

واکسن دیفتری در دهه‌ی ۱۹۲۰ ساخته شد؛ بنابراین نزدیک یک قرن است آمریکا مشکل شیوع‌های طبیعی را ندارد. در دهه‌ی گذشته، کمتر از پنج نفر در کل کشور آمریکا دچار این بیماری شدند. البته این بیماری هنوز در برخی از کشورهای در‌حال‌توسعه رایج است که مردمشان به واکسن دسترسی ندارند.

اوریون نوعی بیماری تنفسی است که به‌وسیله‌ی پارامیکسوویروس ایجاد می‌شود. مانند بسیاری از ویروس‌های دیگر، این ویروس نیز ازطریق تماس با بزاق آلوده منتقل می‌شود. قبل از ابداع واکسن اوریون، سالانه تقریبا ۱۸۶ هزار نفر در کشور آمریکا به این بیماری مبتلا می‌شدند. در فردی که دچار اوریون می‌شود، غدد بزاقی متورم و دردناک می‌شوند. تورم در ناحیه‌ی فک موجب می‌شود غذاخوردن دشوار و بیمار دچار ضعف شود. اوریون به‌طورکلی کشنده نیست؛ اما برخی از بیماران دچار مشکلات مادام‌العمری مانند از‌دست‌دادن شنوایی می‌شوند. تقرییا ۲۰ تا ۳۰ درصد از پسران مبتلا به این بیماری، درمعرض خطر تورم بیضه‌ها قرار دارند که به کاهش حساسیت‌پذیری و مشکلات باروری منجر می‌شود. پس از ساخت این واکسن در سال ۱۹۶۷، بیماری اوریون در کشور آمریکا تا ۹۹ درصد کاهش پیدا کرد و در‌حال‌حاضر، سالانه چند صد مورد اتفاق می‌افتد.

سرخک به سیستم تنفسی و دیگر اعضای بدن حمله می‌کند. فرد مبتلا به این بیماری دچار علائم شبه‌آنفلوآنزا مانند تب و آب‌ریزش بینی و جوش‌های قرمزی در سرتاسر بدنش ظاهر می‌شود. اگر عفونت شدید باشد، ممکن است موجب بروز مشکلاتی نظیر نابینایی و آسیب مغزی و حتی مرگ شود. قبل از توسعه‌ی واکسن سرخک در اواخر دهه‌ی ۱۹۵۰، هرساله حدود سه‌میلیون نفر دچار این بیماری می‌شدند که از این تعداد حدود ۴۸ هزار نفر به‌علت مشکلاتشان در بیمارستان بستری می‌شدند و تقریبا ۴۰۰ تا ۵۰۰ نفر نیز سالیانه دراثر این بیماری از دنیا می‌رفتند.

سرخک بسیار مسری است و می‌تواند با تنفس هوایی که فرد آلوده در آن نفس کشیده یا لمس سطوحی که فرد بیمار با آن تماس داشته، منتقل شود. این ویروس تا چند ساعت پس از اینکه فرد بیمار اتاق را ترک کند، در آن فضا باقی می‌ماند. به‌علت اینکه توسعه‌ی علائم کامل بیماری یکی‌دو هفته زمان می‌برد، بسیاری از افراد به‌صورت ناشناس این بیماری را منتقل می‌کنند. طبق اعلام CDC، سرخک در سال ۲۰۰۰ از کشور آمریکا ریشه‌کن شد. اخیرا شیوع‌هایی از این بیماری مشاهده شده؛ اما به‌‌دلیل واکسن MMR دونوبتی که از کودکان دربرابر اوریون و سرخجه نیز محافظت می‌کند، این بیماری کاملا پیشگیری‌کردنی است.

علائم سرخجه که با عنوان سرخک آلمانی نیز شناخته می‌شود، مشابه علائم سرخک، ولی خفیف‌تر است. افراد مبتلا به سرخجه معمولا دچار جوش‌های قرمز و چشمان صورتی و تب خفیف می‌شوند. البته، ۵۰ درصد از افراد عفونی اصلا علامتی نشان نمی‌دهند. در سال ۱۹۶۴، حدود ۱۲.۵ میلیون نفر در آمریکا دچار سرخجه بودند و این بیماری موجب سقط جنین یا تولد نوزاد مُرده در حدود ۱۱ هزار زن شد. کودکانِ مادران مبتلا به سرخجه، با مشکلات جسمی نظیر آب‌مروارید، مشکلات شنوایی، تأخیر توسعه‌ای و نقایص قلبی متولد می‌شدند. از اواخر دهه‌ی ۱۹۶۰، واکسیناسیون برای سرخجه دردسترس قرار گرفت. در سال ۲۰۱۵، نیوریورک‌تایمز گزارش کرد که سرخجه از نیمکره‌ی غربی ریشه‌کن شده است. افزون‌براین، سازمان جهانی بهداشت قصد دارد این بیماری را از سایر نقاط جهان در چند سال آینده ریشه‌کن کند.