اختلالاتی که منجر به خواب‌آلودگی شدید روزانه می‌شوند
بیخوابی شبانه می‌تواند منجر به بی‌حالی و خستگی در روز بعد شود. احتمالا برای همه‌ی ما پیش آمده که در طول یک روز کم‌حوصله و خسته باشیم. این خستگی می‌تواند در اثر بیخوابی شب گذشته باشد یا دلایل دیگری نظیر تمرینات ورزشی شدید روز قبل داشته باشد یا از علایم ابتلا به سرماخوردگی یا آنفولانزا باشد. این احساس خستگی معمولا با استراحت در روز بعد یا در نهایت با یک استراحت کامل و خواب کافی در شب بعد رفع می‌شود.
اما برای بعضی از افراد، خستگی در طول روز و در ساعات بیداری امری همیشگی است. بیخوابی که عامل ایجاد این خستگی است، می‌تواند به‌تدریج تبدیل به معضلی شود که سلامتی این افراد را تهدید می‌کند و ممکن است حتی منجر به بروز حوادثی شود و این افراد را در معرض خطر تصادفات و حتی مرگ در اثر خواب‌آلودگی قرار دهد. اگرچه دلایل متعددی برای علایم خستگی و بی‌حالی در طول روز وجود دارد که از جمله‌ی آن‌ها می‌توان به اختلال افسردگی، وجود کمبودهایی در رژیم غذایی، دیابت، کم‌خونی و مشکلات تیروئید اشاره کرد، باید گفت خستگی مزمن روزانه می‌تواند ناشی از اختلالات خواب باشد.
خواب‌آلودگی شدید روزانه چیست؟
خواب‌آلودگی شدید روزانه (EDS)، با احساس دایمی خستگی شدید شناخته می‌شود که مهم‌ترین ویژگی آن است. کسانی که از این اختلال رنج می‌برند، حتی در روزهایی که به‌نظر می‌رسد طی شب گذشته به اندازه‌ی کافی خوابیده‌اند، احساس خستگی مزمن را تجربه می‌کنند.
علایم خواب‌آلودگی شدید روزانه
- سخت بیدار شدن در صبح
- احساس خواب‌آلودگی شدید و پایین بودن سطح انرژی در طول روز
- چرت زدن و خواب‌های مقطعی مکرر در طول روز یا احساس نیاز شدید به آن
- فرو رفتن به خواب در زمان‌های نامناسب از جمله هنگام صرف وعده‌ی غذایی، هنگام مکالمه با دیگران یا حتی هنگام رانندگی
- احساس خستگی و خواب‌آلودگی به‌طوری‌که چرت زدن و خواب‌های مقطعی مکرر در طول روز برای رفع آن بی‌تأثیر هستند.
- احساس تحریک پذیری یا اضطراب
- ناتوانی در تمرکز
- حواس‌پرتی و اشکال در توجه
- کاهش اشتها
- کاهش سطح عملکرد در محل کار یا مدرسه و دانشگاه
دلایل خواب‌آلودگی شدید روزانه
از آنجایی‌که دلایل متعددی برای خواب‌آلودگی شدید روزانه وجود دارد، بهتر است این موضوع را برای ریشه‌یابی دلایل آن با پزشک معالج خود در میان بگذارید. البته معمولا اختلالات خواب، منجر به احساس خواب‌آلودگی شدید روزانه در افراد می‌شوند. این اختلالات عبارت‌اند از:
اختلال آپنه‌ی خواب (OSA)
آپنه‌ی خواب انسدادی (OSA)، شایع‌ترین اختلال خواب بوده که فقط در آمریکا بیش از ۲۰ میلیون بزرگسال از آن رنج می‌برند. آپنه به‌معنای وقفه‌ی تنفسی است؛ یعنی فرد مبتلا به آپنه‌ی خواب، حین خواب به‌طور مکرر دچار وقفه‌ی تنفسی می‌شود. هر وقفه‌ی تنفسی ممکن است ۱۰ تا ۲۰ ثانیه طول بکشد و در طول شب ممکن است فرد صدها بار دچار وقفه‌ی تنفسی شود.
آپنه‌ی خواب در اثر بسته شدن مجاری تنفسی فوقانی ایجاد می‌شود؛ جایی‌که هنگام خواب، عضلات گلو منبسط شده و زبان به عقب حرکت کرده و در مسیر مجاری تنفسی قرار می‌گیرد و از طرفی، لوزه‌های بزرگ و آدنوئیدها هم مانع جریان هوا می‌شوند.
زمانی‌که وقفه‌ی تنفسی رخ می‌دهد، مغز چاره‌ای ندارد جز اینکه بیدار شود؛ چراکه باید سیگنال‌های عصبی را به دستگاه تنفسی صادر کند تا این دستگاه بتواند فعالیت خود را مجددا آغاز کند. اغلب افراد نمی‌دانند که مبتلا به چنین اختلالی هستند مگر آن‌که شخص دیگری آن‌ها را از وقفه‌های تنفسی شبانه خود آگاه کند.
اگرچه افراد مبتلا به اختلال آپنه‌ی خواب از این مسئله آگاه نمی‌شوند اما به‌طور مکرر در طول شب بیدار می‌شوند. در نتیجه، اختلالی در کیفیت خواب آن‌ها ایجاد می‌شود. این کاهش چشمگیر در کیفیت خواب که به‌دلیل بیداری‌های مکرر در طول خواب برای گشایش مجاری تنفسی و نجات از وقفه‌ی تنفسی اتفاق می‌افتد، باعث ایجاد خواب‌آلودگی شدید روزانه شده که اصلی‌ترین علامت ابتلا به یک اختلال خواب است.
حمله‌ی خواب (نارکولپسی)
حمله‌ی خواب یا نارکولپسی، همچنین یکی از شایع‌ترین اختلالات خواب است که تقریباً از هر ۲۰۰۰ نفر یک نفر را مبتلا می‌کند. حمله‌ی خواب یک بیماری عصبیِ خودایمنی است که با ناتوانی مغز در کنترل چرخه‌ی خواب و بیداری شناخته می‌شود. در بیشتر افراد، خواب مراحل مختلفی دارد که به‌شکل چرخه‌ای از مرحله‌ای NREM (که در آن حرکت سریع کره‌ی چشم وجود ندارد) آغاز شده و به مرحله‌ی REM (که با حرکات سریع کره‌ی چشم مشخص می‌شود) ختم می‌شود. افرادی که دارای الگوی خواب منظم هستند، حدوداً پنج چرخه ۹۰ دقیقه‌ای خواهند داشت که بین NREM و REM متناوب بوده و تقریباً ۷۵٪ از خواب خود را در مرحله‌ی NREM صرف می‌کنند.
در مرحله‌ی NREM، بدن کاملا در حالت استراحت و آرامش قرار می‌گیرد تا بتواند در این حالت به ترمیم بافت‌ها و استحکام استخوان‌ها و تقویت سیستم ایمنی بپردازد. اما در مرحله‌ی REM فعالیت مغز افزایش می‌یابد و در این مرحله، افراد رویا دیدن را تجربه می‌کنند. در افراد مبتلا به نارکولپسی، با فرورفتن به خواب فورا وارد مرحله‌ی REM می‌شوند و نکته‌ی جالب اینکه مرحله‌ی REM به‌صورت مقطعی، هنگام بیداری هم رخ می‌دهد.
اگرچه همچنان علت اختلال حمله‌ی خواب مشخص نشده است، دانشمندان کشف کرده‌اند که میزان یک انتقال‌دهنده‌ی عصبی به‌نام اورکسین معروف به هیپوکرتین در مبتلایان به اختلال حمله‌ی خواب به‌طور قابل توجهی پایین است. وظیفه‌ی این انتقال‌دهنده‌ی عصبی القای بیداری است. سلول‌های عصبی یا نورون‌های بیماران اختلال حمله‌ی خواب حدود ۹۰ تا ۹۵ درصد کمتر از سایرین به تولید این انتقال‌دهنده‌ی عصبی می‌پردازند. در این ویدئو تجربه‌ای از اپیزودهای حمله‌ی خواب در زندگی روزمره‌ی فردی که به این بیماری مبتلا است فیلم‌برداری شده است. وی در این ویدئو در حال مطالعه کردن است که بارها حملات خواب را تجربه می‌کند.
مهم‌ترین علامت بیماری حمله‌ی خواب خواب‌آلودگی شدید روزانه است. مبتلایان به این اختلال علاوه‌بر اینکه نیاز شدیدی را برای خوابیدن در طول روز تجربه می‌کنند، دچار حمله‌های خواب می‌شوند؛ زمانی‌که نیاز شدید به خواب، اراده‌ی فرد را مغبون کرده و باعث می‌شود که وی کنترل خود روی خواب را از دست داده و حتی در زمان‌های نامناسب به خواب فرو رود. این حملات در هر موقعیتی ممکن است روی دهند که از چند ثانیه تا چند دقیقه به‌طول می‌انجامند.
سندرم پای بی‌قرار (RLS)
سندرم پای بی‌قرار (RLS) نوعی بیماری عصبی است که با تمایل غیرقابل کنترل برای حرکت دادن پاهای فرد (یا در موارد نادر سایر اندامها یا قسمت‌های بدن) مشخص می‌شود. مبتلایان به این اختلال از احساس ناراحتی و دردی مبهم در پاها شکایت دارند که همراه‌با احساس مور مور شدن در پاها است. این علایم هنگام بیداری بروز پیدا می‌کنند و زمانی‌که فرد می‌خوابد تشدید می‌شوند. شدت احساس ناراحتی ناشی از این بیماری ممکن است افزایش پیدا کند، طوری‌که به درد تبدیل شود.
بیماری سندروم پای بی‌قرار باعث ایجاد درد و ناراحتی در پاها شده و فرد مبتلا برای تسکین این احساس به حرکت دادن پاها تمایل پیدا می‌کند. این تمایل آن‌قدر شدید است که فرد برای حرکت دادن پاها احساس اجبار می‌کند. بنابراین، این بیماری تأثیری منفی روی کیفیت و کمیت خواب می‌گذارد. اغلب بیماران مبتلا به سندروم پای بی‌قرار در فرو رفتن به خواب مشکل دارند. همچنین اغلب از بیداری‌های مکرر شبانه گزارش می‌دهند. بنابراین این دسته از بیماران هم از علایم خواب‌آلودگی شدید روزانه در امان نیستند.
تشخیص و درمان خواب‌آلودگی شدید روزانه
رایج ترین ابزاری که برای تشخیص EDS استفاده می‌شود مقیاس خواب Epworth است. این مقیاس به‌کمک دستگاه غربالگری ساده‌ای بدست می‌آید که پزشک مراقبت های اولیه‌ی شما می‌تواند از آن استفاده کند تا شدت خواب‌آلودگی شما را براساس یک پرسشنامه‌ی کوتاه و مختصر مشخص کند. این پرسشنامه در مقیاس صفر تا ۳ است که سوالاتی را از بیمار مبنی بر میزان خواب‌آلودگی و احتمال به‌خواب رفتن در فعالیتهای مختلف می‌پرسد؛ عدد ۳ نشان‌دهنده‌ی احتمال زیاد و عدد صفر نشان‌دهنده‌ی عدم وجود احتمال فرو رفتن به خواب در فعالیتی مشخص است.
پزشک معالج براساس سایر اطلاعات و سوابق پزشکی فرد، قادر خواهد بود تا در راستای اقدامات لازم بعدی گام بردارد. همان‌طور که اشاره شد دلایل فراوانی برای علایم خواب‌آلودگی شدید روزانه وجود دارد و بر همین اساس، درمان‌ها بسیار متفاوت خواهند بود. اگر پزشک مراقبت‌های اولیه، علت زیربنایی علایم خواب‌آلودگی شدید روزانه را به اختلالات خواب نسبت دهد، احتمالا برای قدم بعدی، بیمار را به یک متخصص خواب ارجاع دهد.
درمان اختلال آپنه‌ی خواب (OSA)
با توجه به‌شدت علایم در افراد مبتلا به اختلال آپنه‌ی خواب، این اختلال می‌تواند به‌سادگی و با تغییر در شیوه‌ی زندگی مانند انجام ورزش و تغییر در رژیم غذایی درمان شده یا در صورت شدید بودن علایم، برای درمان این اختلال نیاز به انجام روش‌های درمانی گوناگون و عمل جراحی باشد.
متداول‌ترین روش درمانی برای درمان اختلال آپنه‌ی خواب، روش فشار جریان هوای همواره مثبت (PAP) است. اغلب بیماران مبتلا به اختلال آپنه‌ی خواب با استفاده از دستگاه PAP درمان می‌شوند و علایم آن‌ها بهبود میابد. این دستگاه به آهستگی جریان هوا را به داخل مجاری تنفسی فرد هدایت می‌کند؛ در نتیجه فشار هوای وارده از سوی این دستگاه مانع از بسته شدن مجاری تنفسی توسط عضلات گلو و زبان می‌شود و به‌جای آن‌که هربار انسداد در مجاری تنفسی سبب بیدار شدن مغز شود، موهبت خواب راحت شبانه را به فرد بازمی‌گرداند. افزایش کیفیت خواب در شب‌هنگام سبب می‌شود انرژی از دست رفته جبران شده و هوشیاری در طول روز را برای فرد به ارمغان می‌آورد.
درمان حمله‌ی خواب (نارکولپسی)
اگرچه شایع‌ترین علامت این بیماری خواب‌آلودگی شدید روزانه است، باید دانست که این اختلال علایم دیگری نیز دارد که عبارت‌اند از: تن‌انداختگی (کاتاپلکسی)، توهم و فلج خواب (بختک). در اغلب مبتلایان به نارکولپسی بیش از یک علامت بروز پیدا می‌کند و الزاما تمام علایم در فرد بروز پیدا نخواهد کرد. وابسته به نوع و شدت علایم در فرد، درمان‌های مختلفی برای درمان این اختلال تجویز می‌شود.
- محرک‌ها که برای تحریک دستگاه عصبی مرکزی تجویز شده یا داروهای شبه‌آمفتامین که برای بیدار نگه داشتن فرد در طول روز استفاده می‌شوند.
- ضدافسردگی‌ها مانند مهارکننده‌های انتخابی بازجذب سروتونین (SSRI's) و مهارکننده‌های بازجذب نوراپی‌نفرین و سروتونین (SNRI's) که برای سرکوب مرحله‌ی REM خواب استاده شده و سعی در کاهش علایمی مانند تن‌انداختگی (کاتاپلکسی)، توهم و فلج خوابی (بختک) دارند.
- سدیم اکسی‌بات که آرام‌بخشی قوی است که برای بیماران دچار حمله‌ی خواب تجویز شده تا بتوانند شب‌ها بخوابند. البته ممکن است این امر که بیماران مبتلا به حمله‌ی خواب، دچار بیخوابی در شب هستند کمی عجیب و متناقض به‌نظر برسد، اما باید گفت همان‌طور که بیدار ماندن در طول روز برای این بیماران دشوار است، خوابیدن در شب هم برای آنان دغدغه‌ای پرمشقت است.
تغییر در شیوه‌ی زندگی مانند داشتن برنامه‌ای برای خواب‌های مقطعی یا چرت زدن در طول روز، داشتن برنامه‌ی خواب منظم و مداوم، پرهیز از مصرف الکل و کافئین و نیز ورزش کردن به‌طور منظم و مداوم همگی می‌توانند علاوه‌بر بهبود علایم بیماران مبتلا به حمله‌ی خواب، نقش مهمی در افزایش کمیت و کیفیت خواب این بیماران ایفا کنند.
درمان سندروم پای بی‌قرار (RLS)
سندروم پای بی‌قرار معمولا علامتی از یک بیماری دیگر است. بنابراین، بهتر است نسبت به تشخیص و درمان بیماری ایجاد کننده‌ی این علامت پرداخته که به‌دنبال آن، سندروم پای بی‌قرار برطرف می‌شود. با برطرف شدن این علامت، ممشکل خواب‌آلودگی شدید روزانه‌ی بیمار هم رفع خواهد شد.
بیماری‌هایی که منجر به سندروم پای بی‌قرار می‌شوند عبارت‌اند از: بیماری پارکینسون، فقر آهن، نارسایی کلیه و دیابت.
همچنین در اثر مصرف داروهای ضدتهوع، داروهای ضدروان‌پریشی و داورهای ضدافسردگی ممکن است عوارضی از جمله سندروم پای بی‌قرار ایجاد شود. عوامل دیگری که ممکن است موجب بروز سندروم پای بی‌قرار شوند عبارت‌اند از:
- سومصرف داروها و مواد مخدر
- مصرف الکل
- بارداری
مواردی که به آن‌ها اشاره شد ممکن است باعث بروز سندروم پای بی‌قرار شده یا باعث تشدید آن شوند. برای درمان سندروم پای بی‌قرار درصورتی که علایم آن شدید نباشند می‌توان از درمان‌های خانگی بهره جست.
روش‌های درمان خانگی و استفاده از داروهای بدون نسخه
- ورزش منظم
- برنامه‌ی منظم خواب
- کاهش مصرف الکل، کافئین و تنباکو
- ماساژ پا
- استفاده از بسته‌های یخ و کیسه‌های آب گرم روی پاها به‌طور متناوب
- استفاده از داروهای ضد درد بدون نسخه مانند استامینوفن
- استفاده از داروهای ضد التهاب مثل ایبوپروفن و ناپروکسن
- استفاده از ویتامین‌ها و مواد معدنی در رژیم غذایی برای درمان سندروم پای بی‌قرار که در اثر فقر ویتامین‌ها و مواد معدنی از جمله آهن، فولیک‌اسید، منیزیم و ویتامین B ایجاد شده است.
درمان با دارو
- داروهای ضد درد قوی برای التیام درد
- داروهای آرام‌بخش به‌منظور کمک به خواب بیماران مانند بنزودیازپین‌ها
- داروهای ضدتشنج
داروهای دیگر برای درمان بیماری‌هایی زیربنایی که عامل اصلی ایجاد علایم هستند، نظیر بیماری‌هایی که در ایجاد سندروم پای بی‌قرار نقش داشتند.
در آخر باید گفت داشتن خوابی کافی و با کیفیت از شاخصه‌های مهم یک زندگی سالم است. افرادی که از بیخوابی رنج می‌برند باید تمام تلاش خود را جهت رفع اختلالاتی که مسبب آن هستند بکارگرفته تا بتوانند زندگی پرنشاطی را تجربه کنند.
آیا تابحال دچار بیخوابی شده‌اید؟ فکر می‌کنید یک بیخوابی شبانه که همواره در پی خود فردایی همراه با خواب‌آلودگی و خستگی را رقم می‌زند، در زندگی شما چه تاثیراتی خواهد داشت؟ لطفا دیدگاه‌هایتان را با زومیت در میان بگذارید.