نگاهی به تاثیر ویروس کرونا جدید بر اعضای مختلف بدن

کارشناسان می‌گویند ویروس کرونا جدید که از چین منشا گرفته است، همانند ویروس‌های پیشین سارس و مرس با منشاء حیوانی، بسیاری از سیستم‌های بدن را درگیر می‌کند. این ویروس‌ها برخلاف خویشاوندان دیگرشان که موجب سرماخوردگی معمولی می‌شوند، می‌توانند موجب درگیری بسیاری از سیستم‌های بدن بیمار شوند و ویروس جدید که بیماری ناشی‌از آن کووید ۱۹ نام گرفته است نیز در حالت شدید، از این قاعده مستثنی نیست. این امر به توضیح این مساله کمک می‌کند که چرا در همه‌گیری کووید ۱۹ تاکنون بیش از سه هزار نفر جان خود را از دست داده‌اند و شمار قربانیان آن از شمار قربانیان ویروس سارس فراتر رفته است. درحالی‌که به‌نظر می‌رسد نرخ مرگ‌و‌میر کووید ۱۹ حدود یک‌پنجم نرخ مرگ‌و‌میر سارس باشد، ویروس جدید سرعت انتشار بیشتری دارد.

موارد تاییدشده بیماری کووید ۱۹ به بیش از صدهزار نفر رسیده است. اگر انتشار ویروس همچنان گسترش یابد، نمی‌توان گفت این اتفاق تا چه اندازه خطرناک خواهد بود. همه‌گیرشناس برجسته‌ی دانشگاه هنگ‌کنگ به‌تازگی هشدار داده است که اگر ویروس کووید ۱۹ مهار نشود، می‌تواند ۶۰ درصد از مردم جهان را آلوده کند.

این تصویر که در سوم فوریه ۲۰۲۰ گرفته شده است، پزشکی را نشان می‌دهد که درحال بازدید از بخش قرنطینه‌ای در ووهان، مرکز شیوع ویروس کرونا در استان هوبئی چین، به یک سی‌تی‌اسکن ریه نگاه می‌کند

دررابطه‌با شیوع ویروس کرونا، مرکز کنترل و پیشگیری از بیماری چین جزئیات بالینی مرتبط‌با ۷۲٬۳۱۴ بیمار مبتلا به کووید ۱۹ را منتشر کرده است. این گزارش نشان می‌دهد که بیماری کووید ۱۹ موجب مرگ ۲/۳ درصد از بیماران شده است به این معنا که درحال‌حاضر ۲۳ برابر کشنده‌تر از آنفلوانزای فصلی است. بیماری شدید و مرگ در تمام گروه‌های سنی به‌جز کودکان زیر ۹ سال دیده می‌شود. در همین حین، کشورهای مخلف جهان در تلاش هستند تا شهروندان خود را از کشتی کروزی که در سواحل ژاپن قرنطینه شده است، تخلیه کنند. بیماری حدود ۷۰۰ نفر از ۳۷۰۰ مسافر کشتی تایید شده است.

در اثر آلودگی با ویروس کرونا چه اتفاقی در بدن می‌افتد؟

ویروس جدید ازنظر ژنتیکی به ویروس سارس شباهت دارد و به همین دلیل SARS-CoV-2 نام گرفته است. بنابراین ترکیب نتایج پژوهش‌های اولیه درباره‌ی شیوع ویروس جدید با آموخته‌های گذشته در زمینه‌ی شیوع سارس و مرس می‌تواند به ما کمک کند تا پاسخ این سوال را پیدا کنیم.

تاثیر ویروس کرونا بر ریه‌ها

برای بیشتر بیماران، کووید ۱۹ از ریه‌ها آغاز شده و در آن‌جا نیز به پایان می‌رسد زیرا مانند آنفلوانزا، ویروس‌های کرونا نیز عامل بیماری‌های تنفسی هستند و معمولا زمانی منتشر می‌شوند که فرد آلوده عطسه یا سرفه می‌کند و قطرات حامل ویروس را وارد فضا می‌کند.

ویروس‌های کرونا همچنین موجب علائم شبه‌آنفلوانزا می‌شوند: بیماران ممکن است دچار تب و سرفه‌ای شوند که به‌سوی ذات‌الریه پیش می‌رود. پس از شیوع سارس، سازمان جهانی بهداشت گزارش داد که بیماری معمولا طی سه مرحله به ریه‌ها حمله می‌کند: تکثیر ویروس، فعال‌شدن بیش‌ازحد سیستم ایمنی و تخریب ریه. همه‌ی بیماران وارد این سه مرحله نمی‌شدند. درواقع تنها ۲۵ درصد از بیماران مبتلا به سارس دچار نارسایی تنفسی می‌شدند که معیار تعریف‌کننده‌ی موارد شدید بیماری بود. به‌همین ترتیب، طبق داده‌های اولیه، کووید ۱۹، در حدود ۸۲ درصد از موارد موجب علائم خفیف شده و در بقیه‌ی موارد منجر به بیماری شدید می‌شود.

متیو فریمن، دانشیار دانشکده‌ی پزشکی مریلند که به مطالعه‌ی ویروس‌های کرونای بیماری‌زا مشغول است، می‌گوید وقتی عمیق‌تر نگاه کنید، می‌بینید که ویروس کرونا جدید از الگوهای ویروس سارس پیروی می‌کند.

در اوایل عفونت، ویروس کرونا جدید به‌سرعت به سلول‌های ریه انسان حمله می‌کند. سلول‌های ریوی مذکور از دو نوع هستند: نوعی که مخاط می‌سازند و سلول‌هایی که دارای مژک هستند. اگرچه وقتی مخاط از بدن خارج می‌شود، ناخوشایند است، به حفاظت از بافت ریه دربرابر پاتوژن‌ها (عوامل بیماری‌زا) کمک می‌کند و باعث می‌شود این اندام تنفسی خشک نشود. سلول‌های مژک‌دار نیز به پاک کردن مواد زائدی مانند گرده یا ویروس‌ها کمک می‌کنند. فریمن توضیح می‌دهد که ویروس سارس سلول‌های مژک‌دار را عفونی کرده و از بین می‌برد که در نتیجه‌ی آن مجاری هوایی بیمار در اثر تجمع مواد زائد و مایعات دچار گرفتگی شده و پر می‌شود.

فریمن فرض می‌کند که همین اتفاق درمورد ویروس کرونا جدید نیز رخ می‌دهد. به‌همین دلیل مطالعات اولیه درمورد کووید ۱۹ نشان داده است که بسیاری از بیماران در هر دو ریه دچار ذات‌الریه می‌شوند که همراه با علائم دیگری مانند تنگی نفس است. درهمین‌جا مرحله‌ی دوم شروع شده و سیستم ایمنی وارد عمل می‌شود. بدن که در اثر حضور یک مهاجم ویروسی برانگیخته شده است، به‌منظور رفع آسیب و ترمیم بافت ریه با پر کردن ریه‌ها با سلول‌های ایمنی دست به کار می‌شود. این فرایند التهابی هنگامی که عملکرد طبیعی خود را دارد، کاملا تنظیم شده و تنها محدود به مناطق آلوده است. اما گاهی سیستم ایمنی از کنترل خارج شده و تمام سلول‌هایی که سر راه خود می‌بینید از جمله بافت‌های سالم را از بین می‌برد. فریمن می‌گوید:

بنابراین سیستم ایمنی به‌جای اینکه آسیب را کمتر کند، آن را تشدید می‌کند. مواد زائد بیشتری در ریه‌ها جمع می‌شوند و ذات‌الریه تشدید می‌شود.

در جریان مرحله‌ی سوم، آسیب به ریه تجمع یافته و می‌تواند منجر به نارسایی تنفسی شود. حتی اگر مرگ اتفاق نیفتد، آسیب واردشده به ریه‌ی بیمار ممکن است برای همیشه باقی بماند. طبق گزاراش سازمان جهانی بهداشت، سارس حفره‌هایی را در ریه ایجاد می‌کند که باعث می‌شود ریه ظاهری شبیه شان زنبورعسل پیدا کند و این ضایعات در افراد مبتلا به ویروس کرونا جدید نیز دیده می‌شود. این حفره‌ها احتمالا در اثر واکنش بیش‌ازحد سیستم ایمنی ایجاد شده و باعث ایجاد زخم‌هایی می‌شود که هم از ریه محافظت کرده و هم بافت آن را سفت می‌کنند. هنگامی که این اتفاق می‌افتد، اغلب برای کمک به تنفس بیمار باید از ونتیلاتور (دستگاه تنفس مصنوعی) استفاده شود. در همین حین، التهاب موجب می‌شود غشایی که بین کیسه‌های هوایی و عروق خونی قرار گرفته است، نفوذپذیرتر شود و این امر می‌تواند منجر به پر شدن ریه‌ها از مایع شود که حاصل آن ناتوانی ریه در اکسیژن‌رسانی به خون است. فریمن می‌گوید:

درموارد شدید، ریه‌ها پر از مایع شده و نفس کشیدن غیرممکن می‌شود. این گونه است که مردم جان خود را از دست می‌دهند.

تاثیر ویروس کرونا روی دستگاه گوارش

سوال این جاست که چرا یک ویروس تنفسی روده را نیز آزار می‌دهد؟ هنگامی که هر نوع ویروسی وارد بدن می‌شود، ازطریق پروتئین‌هایی که روی سطح سلول قرار داشته و گیرنده نامیده می‌شود، راه خود را به درون سلول میزبان باز می‌کند. اگر ویروس گیرنده‌ی مناسبی را روی سلول پیدا کند، می‌تواند به سلول حمله کند. برخی از ویروس‌ها ازنظر این گیرنده‌ها، انتخابی عمل کرده اما برخی دیگر بی‌قاعده رفتار می‌کنند. آنا سوک‌فونگ لوک از مسئولان پژوهش‌های بالینی در دانشکده‌ی پزشکی دانشگاه میشیگان می‌گوید:

آن‌ها می‌تواند به‌راحتی به همه‌ی سلول‌ها نفوذ کنند.

هم ویروس سارس و هم ویروس مرس می‌توانند به سلول‌های پوشش روده دسترسی پیدا کنند و عفونت‌هایی که در مجرای گوارشی رخ می‌دهد، احتمالا موجب آسیب یا نشت مایعات شده و درنهایت منجر به بروز اسهال می‌شود. اما فریمن می‌گوید هنوز نمی‌دانیم که ویروس کرونا جدید نیز همین کار را انجام می‌دهد. پژوهشگران براین باورند که ویروس جدید نیز از همان گیرنده‌هایی استفاده می‌کند که ویروس سارس از آن‌ها استفاده می‌کرد و این گیرنده‌ها روی سلول‌های ریه‌ها و روده‌ی کوچک یافت می‌شوند.

براساس گزارش دو مطالعه که مجله‌های New England Journal of Medicine و medRxiv منتشر شده است، ویروس کرونا جدید در مدفوع بیماران مبتلا وجود دارد. این امر شاید نشان‌دهنده‌ی این باشد که ویروس ممکن است ازطریق مدفوع نیز منتشر شود اما این موضوع هنوز قطعی نیست. فریمن می‌گوید:

اینکه آیا این نوع انتقال ازطریق مدفوع درمورد ویروس جدید نیز در حال رخ داده است، ما اصلا نمی‌دانیم. اما این چنین به‌نظر می‌رسد که این ویروس در مدفوع وجود دارد و افراد، دارای علائم گوارشی مرتبط با آن هستند.

آزاد شدن سیتوکین‌ها در اثر عفونت ویروس کرونا

ویروس‌های کرونا به‌خاطر فعال‌کردن بیش‌از‌حد سیستم ایمنی می‌توانند موجب بروز مشکلاتی در سیستم‌های دیگر بدن نیز شوند. مطالعه‌ای که در سال ۲۰۱۴ منتشر شد، نشان داد که ۹۲ درصد از بیماران مبتلا به مرس حداقل دچار یکی از علائم خارج از ریه نیز بودند. درحقیقت، علائم یک حمله‌ی رعد‌آسا به بدن در هر سه ویروس کرونا منشا گرفته از حیوانات دیده شده است: افزایش آنزیم‌های کبدی، کاهش پلاکت‌ها و سلول‌های سفید خون و کاهش فشار خون. در موارد نادر، بیماران دچار نارسایی حاد کلیوی و ایست قلبی می‌شوند. البته به‌گفته‌ی آنجلا راسموسن، ویروس‌شناس دانشکده‌ی بهداشت عمومی میلمن در دانشگاه کالیفرنیا، این لزوما نشانه‌ای از انتشار خود ویروس در سرتاسر بدن نیست و ممکن است مربوط به آزاد شدن سیتوکین‌ها باشد.

سیتوکین‌ها پروتئین‌هایی هستند که سیستم ایمنی از آن‌ها برای جذب سلول‌های ایمنی به محل عفونت استفاده می‌کند. سلول‌های ایمنی وقتی به محل عفونت می‌رسند، برای نجات بقیه‌ی بدن بافت عفونی را از بین می‌برند. انسان‌ها در مواجهه‌با یک تهدید به سیستم ایمنی خود تکیه می‌کنند. اما در جریان عفونت ویروس کرونا جدید، وقتی که سیستم ایمنی سیتوکین‌ها را بدون هیچ قاعده‌ای به سمت ریه‌ها سرازیر می‌کند، این سرکوب همگانی می‌شود و این همان جایی است که مشکل شروع می‌شود: بدن فقط سلول‌های آلوده را مورد هدف قرار نمی‌دهد بلکه به بافت‌های سالم نیز حمله می‌کند. پیامدهای حاصل‌از این اتفاق، به خارج از ریه نیز سرایت می‌کند. طوفان سیتوکین‌ها موجب بروز التهابی می‌شود که عروق خونی ریه را تضعیف کرده و موجب می‌شود مایع وارد کیسه‌های هوایی شود. راسموسن می‌گوید:

اساسا رگ‌های خونی دچار خونریزی می‌شوند. طوفان به تمام سیستم گردش خون می‌رسد و مشکلات سیستماتیکی را در اندام‌های مختلف به وجود می‌آورد.

در این مرحله، وضعیت شدت می‌گیرد. در برخی از شدیدترین موارد کووید ۱۹، آزاد شدن سیتوکین‌ها در ترکیب با کاهش ظرفیت پمپاژ اکسیژن به بقیه‌ی قسمت‌های بدن می‌تواند منجر به بروز ناسایی در چندین ارگان شود. دانشمندان دقیقا نمی‌دانند که چرا برخی از بیماران دچار عوارضی خارج از ریه می‌شوند اما علت ممکن است با وضعیت‌های پشت‌صحنه‌ای نظیر بیماری قلبی یا دیابت ارتباط داشته باشد. فریمن می‌گوید:

حتی اگر ویروس به کلیه‌ها، کبد، طحال و دیگر اندام‌ها نرسد، می‌تواند اثرات پایین‌دست واضحی روی تمام آن فرایندها داشته باشد.

تاثیر ویروس کرونا روی کبد

وقتی یک ویروس کرونا منشا گرفته از حیوانات وارد بدن می‌شود، یکی از اندام‌هایی که درگیر اثرات پایین‌دست ویروس می‌شود، کبد است. پزشکان نشانه‌هایی از آسیب کبدی را در بیماران مبتلابه سارس، مرس و کووید ۱۹ دیده‌اند که اغلب خفیف بوده است. اگرچه در موارد شدید، بیماری منجر به آسیب شدید کبدی و حتی نارسایی کبدی شده است. لوک می‌گوید:

وقتی ویروسی وارد گردش خون شما می‌شود، می‌تواند ازطریق خون به تمام قسمت‌های بدن برسد. در کبد عروق خونی زیادی وجود دارد، بنابراین ویروس به‌سادگی می‌تواند وارد آن شود.

کبد برای اطمینان از عملکرد مناسب بدن به سختی کار می‌کند. وظیفه‌ی اصلی این عضو، فرایندکردن خونی است که از معده می‌آید و نیز سموم را از خون حذف می‌کند و مواد مغذی مورد نیاز بدن را فراهم می‌کند. کبد همچین صفرا را می‌سازد که به روده‌ی کوچک ریخته و به شکستن چربی‌ها کمک می‌کند. کبد همچنین حاوی آنزیم‌هایی است که به واکنش‌های شیمیایی درون بدن سرعت می‌بخشند. لوک توضیح می‌دهد در یک بدن طبیعی، سلول‌های کبد دائما درحال از بین رفتن هستند و آنزیم‌هایی را وارد گردش خون می‌کنند. این ارگان سریعا سلول‌های از دست رفته را بازسازی می‌کند. به‌علت این فرایند بازسازی، کبد می‌تواند دربرابر آسیب‌های زیادی مقاومت کند. سطوح غیرطبیعی این آنزیم‌ها در خون که درمورد سارس و مرس نیز دیده می‌شد، یک علامت هشداردهنده است. این وضعیت می‌تواند آسیب‌دیدگی خفیفی باشد که کبد به‌سرعت آن را برطرف می‌کند یا این که می‌تواند وضعیتی شدیدتر و حتی نارسایی کبدی باشد.

وقتی کبد دچار نارسایی می‌شود، اغلب می‌بینید که بیمار نه‌تنها دچار مشکلات ریوی و کبدی شده است، بلکه مشکلات کلیوی نیز دارد. در این موقع است که بیماری به عفونتی سیستماتیک تبدیل شده است.

تاثیر ویروس کرونا روی کلیه‌ها

کلیه‌ها در نیز آشفتگی حاصل‌از عفونت ویروس کرونا گرفتار هستند. ۶ درصد از بیماران مبتلا به سارس و یک‌چهارم از بیمارن مبتلا به مرس دچار آسیب کلیوی حاد می‌شدند. مطالعات نشان داده‌اند که ویروس کرونا جدید نیز می‌تواند همین کار را انجام دهد. این ویژگی ممکن است چندان شایع نباشد، اما کشنده است. براساس نتایج مطالعه‌ای که در سال ۲۰۰۵ در مجله ی Kidney International منتشر شد، ۹۱/۷ درصد از بیماران مبتلا به سارس که دچار مشکل کلیوی حاد می‌شدند، از دنیا می‌رفتند.

همچون کبد، کلیه‌ها نیز در تصفیه خون نقش دارند. هر کلیه حاوی حدود ۸۰۰ هزار واحد تصفیه‌ی میکروسکوپی است که نفرون نام دارد. این نفرون‌ها دو مولفه‌ی اصلی دارند: فیلتری برای پاک‌سازی خون و لوله‌های کوچکی که مواد خوب را به بدن رسانده و مواد زاید را به مثانه می‌فرستند تا به شکل ادرار دفع شود. به‌نظر می‌رسد که ویروس کرونا روی این لوله‌های کوچک تاثیر بگذارد. پس از شیوع سارس، سازمان جهانی بهداشت اعلام کرد که ویروس در توبول‌های کلیه نیز یافت شده است. کار نِنگ لای، استاد دانشگاه هنگ کنگ می‌گوید:

اگر ویروس در گردش خون شما وجود داشته باشد، پیدا کردن آن در توبول‌های کلیه غیرعادی نیست.

از آن‌جایی که کلیه‌ها به‌طور مداوم درحال تصفیه‌ی خون هستند، گاهی ویروس در سلول‌های توبول‌ها به دام می‌افتد و می‌تواند یک آسیب خفیف یا موقتی ایجاد کند. اگر ویروس به سلول‌ها نفوذ کرده و در آن‌ها شروع به تکثیر کند، آسیب حاصل‌از آن می‌تواند کشنده باشد. البته لای می‌گوید شواهدی مبنی‌بر تکثیر ویروس سارس در کلیه‌ها وجود نداشت. او می‌گوید این یافته‌ها نشان می‌دهد که آسیب کلیوی حاد در بیماران مبتلا به سارس ممکن است ناشی‌از دلایل مختلفی مانند فشار خون پایین، سپسیس (گَندخونی)، داروها یا اختلال متابولیکی باشد. در همین حین، موارد شدیدتری که منجر به نارسایی حاد کلیوی می‌شوند، نشانه‌ای از طوفان سیتوکین هستند. نارسایی حاد کلیوی می‌تواند گاهی نیز در اثر مصرف آنتی‌بیوتیک‌ها، نارسایی چند عضوی یا اتصال طولانی‌‌مدت به دستگاه تنفس مصنوعی پیش آید. همه چیز با هم ارتباط دارند.

اعضای کادر پزشکی در بخش قرنطینه‌ی بیمارستانی در استان شاندونگ چین یکدیگر را در آغوش گرفته‌اند

بارداری و ویروس کرونا

خیلی خنده‌دار است که ما در عصر رسانه‌ها زندگی می‌کنیم و درحالی‌که اطلاعات مرتبط با ویروس کرونا به‌طور مداوم به روزرسانی می‌شود، هنوز چیزی درمورد آن نمی‌دانیم. در مجله‌های پزشکی، مقالات مختلفی درمورد شیوع ویروس کرونا منتشر می‌شود ولی از آن‌جایی که پژوهشگران سعی دارند به‌سرعت به سوالات مردم پاسخ دهند، همه‌ی مطالعات به یک اندازه دقیق نیستند. در همین حین، هرگونه تحولی سریعا در رسانه‌های خبری گزارش می‌شود. تمامی این اطلاعات در اینترنت منتشر می‌شود و این جا نیز با همان مشکل همیشگی تشخیص واقعیت از داستان رو‌به‌رو هستیم. راسموسن می‌گوید:

این حالت گزارش لحظه‌به‌لحظه از چیزی که در مطالعات می‌گذرد، بی‌سابقه بوده است. تلاش برای مرتب کردن تمامی این اطلاعات و تشخیص درست از اشتباه واقعا دشوار است.

برای مثال، هفته‌ی گذشته پزشکان بیمارستانی در ووهان گزارش کردند که نتیجه‌ی آزمایش عفونت ویروس کرونا در دو نوزاد تازه متولد شده مثبت بوده است. طبعا این عنوان نگران‌کننده موجب ایجاد این سوال می‌شود که آیا کودکی که در رحم یک مادر باردار آلوده به ویروس کرونا قرار دارد، نیز ازطریق مادر به ویروس آلوده می‌شود یا اینکه آیا این ویروس می‌تواند هنگام زایمان یا طی شیردهی به نوزاد منتقل شود.

درمورد سارس و مرس درحالی‌که موارد زیادی از بیماری شامل زنان باردار می‌شد، انتقال مادر به نوزاد دیده نشد. علاوه‌بر‌این، به‌گفته‌ی راسموسن، روش‌های دیگری نیز وجود دارد که نوزاد ممکن است دچار عفونت ویروس کرونا شود مثلا وقتی نوزاد به‌طور اضطراری در بیمارستانی به دنیا می‌آید که در آن بیماران آلوده زیادی وجود دارند. درحقیقت، مطالعه‌ای که در مجله‌ی The Lancet منتشر شده است، شواهد مقدمانی را مبنی‌بر اینکه ویروس کرونا نمی‌تواند از مادر به نوزاد منتقل شود، فراهم می‌کند. در این گزارش، پژوهشگران در ووهان ۹ زن باردار مبتلا به کووید ۱۹ را تحت‌نظر قرار دادند. برخی از این زنان دچار عوارض بارداری نیز بودند اما عفونت در هیچ کدام از نوزادان متولد شده دیده نشد. درحالی‌که این مطالعه احتمال انتقال در جریان بارداری را به‌کلی رد نمی‌کند، بر لزوم احتیاط درزمینه‌ی گمانه‌زنی درمورد این بیماری تاکید می‌کند. راسموسن می‌گوید:

قبل از اینکه بتوانید بگویید که چنین چیزی به‌طور یقین درحال اتفاق افتادن است و قبل از اینکه تغییراتی در نحوه‌ی مدیریت بالینی یا سیاست عمومی اعمال کنید، باید شواهد دارای استاندارد بالایی داشته باشد.

فریمن امیدار است این همه‌گیری موجب شود که بودجه‌ی بیشتری برای انجام پژوهش در این زمینه‌ها اختصاص داده شود. او می‌خواهد که حتی اگر شیوع درنهایت مهار شود، حمایت از این پژوهش‌ها ادامه داشته باشد تا وضعیت زمان سارس پیش نیاید. او می‌گوید:

بالافاصله پس از شیوع سارس پول زیادی وجود داشت و سپس از بین رفت. علت اینکه ما این پاسخ‌ها را نداریم، این است که کسی روی این موضوعات سرمایه‌گذاری نکرد.

.