از طاعون سیاه تا کووید ۱۹؛ با مرگبارترین دنیاگیری‌های تاریخ آشنا شوید
سازمان بهداشت جهانی (WHO) سرانجام پس از نزدیک به سه ماه از آغاز انتشار ویروس کرونا جدید، چهارشنبه‌ی هفته‌ی گذشته شیوع آن را به‌عنوان دنیاگیری (همه‌گیری جهانی) اعلام کرد. کووید ۱۹، بیماری ناشی از کروناویروس جدید تا به امروز بیش از ۱۷۵ هزار نفر در بیش از ۱۵۰ کشور جهان را مبتلا کرده و بیش از ۶۷۰۰ نفر را به کام مرگ کشانده است. درابتدا شهر ووهان در چین منشاء انتشار بیماری جدید بود؛ اما با گسترش ویروس به نقاط مختلف جهان، اکنون ایران در منطقه‌ی خاورمیانه و کشورهای اروپایی به‌خصوص ایتالیا و اسپانیا به کانون انتشار کووید ۱۹ تبدیل شده‌اند.
بشر در طول تاریخ پرفراز و نشیب خود همواره با رساندن جای پای‌اش به نقاط مختلف سرتاسر جهان، پای بیماری‌های عفونی را نیز به آن مناطق می‌کشاند. حتی در دوران امروزی نیز همه‌گیری بیماری‌ها تقریبا پابرجا است و هر از گاه با گسترش آن‌ها در بخش‌های مختلف جهان، جان انسان‌ها درمعرض خطر قرار می‌گیرد؛ بااین‌حال، هر شیوعی همانند کووید ۱۹ به مرحله‌ی دنیاگیری نمی‌رسد.
سال‌شمار دنیاگیری‌های تاریخ
بشریت از نخستین روزهای پیدایش خود ناگزیر با انواع بیماری‌ها و امراض گوناگون دست‌وپنجه نرم کرده است. به‌محض شکل‌گیری جوامع کشاورز، نقطه‌ی عطفی در تاریخ بشر رقم خورد و هم‌زمان با آن مقیاس و گسترش بیماری‌ها به‌نحو چشمگیری افزایش یافت. تجارت گسترده فرصت‌هایی تازه را برای تعامل انسان و حیوان فراهم کرد و باعث بروز چنان دنیاگیری‌هایی مرگبار شد که درصد درخورتوجه‌ای از جمعیت برخی مناطق را ازمیان برداشت. مالاریا، مرض سل، جذام، آنفلوانزا، آبله و دیگر بیماری‌ها نخستین‌بار درجریان این سال‌های اولیه پدیدار شدند.
هرچه انسان با ساخت شهرهای بزرگ‌تر، گشودن مسیرهای تجارت بیشتر و افزایش تماس با جمعیت‌های گوناگون از افراد، حیوانات و اکوسیستم متمدن‌تر شد، احتمال وقوع دنیاگیری‌ها نیز بیش‌ازپیش افزایش یافت. در این اینفوگرافی می‌توانید با برخی از مرگباترین دنیاگیری‌های تاریخ از طاعون سیاه تا کووید ۱۹، جدیدترین همه‌گیری جهانی آشنا شوید.
با وجود ماندگاری بیماری‌ها و همه‌گیری‌ها درطول تاریخ، یک روند ثابت همیشه در طول زمان پابرجا بوده است: کاهش تدریجی نرخ مرگ‌ومیر. پیشرفت بشر در عرصه‌ی مراقبت‌های بهداشتی و درک عواملی که باعث بروز بیماری همه‌گیر می‌شود، ابزارهایی قدرتمند در کاهش تأثیر آن‌ها بوده است؛ از این‌رو انسان امروزی درقیاس با اجداد ناتوانش بسیار بهتر می‌تواند با بیماری‌های کشنده مقابله کند.
خشم خدایان
در بسیاری از جوامع باستانی، افراد باور داشتند که ارواح و خدایان بیماری و تباهی را برای آن دسته انسان‌های سزاوار عذاب، نازل می‌کنند. این درک بدوی و غیرعلمی اغلب واکنش‌هایی فاجعه‌بار به‌دنبال داشت که نتیجه‌اش مرگ هزاران و حتی میلیون‌ها نفر بود. درمورد طاعون ژوستینین، پروکوپیوس قیصریه‌ای تاریخ‌نگار بیزانسی در قرن ششم میلادی، منشاء طاعون (بیماری ناشی از باکتری یِرسینیا پستیس) را تا چین و شمال شرق هند دنبال کرد. این بیماری ازطریق مسیرهای تجاری دریایی و زمینی از این مناطق به مصر رسید و از آنجا ازطریق بنادر دریای مدیترانه به امپراطوری بیزانس (روم شرقی) وارد شد.
با وجود این شناخت ظاهری از نقشی که جغرافیا و تجارت در گسترس بیماری ایفا کرد، پروکوپیوس مقصر شیوع طاعون را امپراطور ژوستینین دانست و او را شیطانی معرفی کرد که به‌خاطر شخصیت شرورش سزاوار عقوبت الهی است. برخی تاریخ‌دانان دریافتند که همه‌گیری طاعون احتمالا تلاش‌های امپراطور ژوستینین برای اتحاد دوباره‌ی بقایای غربی و شرقی امپراطوری روم را به‌شدت خدشه‌دار کرد و آغاز عصر تاریکی (قرون وسطی) را رقم زد. خوشبختانه، درک بشریت از عوامل ایجاد بیماری‌ها بهبود یافته است و این امر به پیشرفتی چشمگیر در واکنش به همه‌گیری‌های امروزی هرچند آهسته و ناقص منجر شده است.
واردکردن بیماری
عمل قرنطینه درجریان قرن ۱۴ در ایتالیا و درتلاش برای محافظت شهرهای ساحلی از همه‌گیری‌های طاعون آغاز شد. مقام‌های محتاط بنادر، کشتی‌هایی را که از بندرگاه‌های آلوده به ونیز می‌رسیدند، ملزم می‌کردند تا پیش از پهلوگیری به‌مدت ۴۰ روز در دریا لنگر بیندازند. واژه‌ی قرنطینه نیز دراصل از عبارت ۴۰ روز در زبان ایتالیایی (quaranta giorni) منشاء گرفته است.
یکی از نخستین نمونه‌های اتکا به جغرافیا و تجزیه‌وتحلیل‌های آماری، درجریان شیوع وبا در لندن قرن ۱۹ بود. در سال ۱۸۵۴ دکتر جان اسنو بدین نتیجه رسید که وبا از آب آلوده ناشی می‌شود و تصمیم گرفت تا داده‌های مرگ‌ومیر محله را به‌طور مستقیم روی نقشه نمایش دهد. این شیوه، دسته‌ای از موارد مبتلا را دراطراف پمپ آبی به‌خصوص آشکار کرد که افراد از آن آب بیرون می‌کشیدند. هرچند تعامل‌های برقرارشده ازطریق تجارت و زندگی شهری، نقشی اساس برعهده دارند، طبیعت آسیب‌زای بیماری‌های خاص نیز مسیر همه‌گیری را نشان می‌دهد.
تعیین میزان مسری‌بودن
دانشمندان برای تعیین میزان مسری‌بودن بیماری‌ها از معیاری ساده به‌نام نرخ تکثیر پایه (R0) استفاده می‌کنند. این عدد به ما می‌گوید که هر فرد آلوده به‌طور متوسط بیماری‌اش را به چند نفر منتقل خواهد کرد. در تصویر زیر می‌توانید با ۹ مورد از مسری‌ترین بیماری‌ها و نرخ تکثیر پایه‌ی آن‌ها آشنا شوید. همان‌طور که می‌توان دید، سرخک با نرخ تکثیر پایه‌ی بین ۱۲ تا ۱۸ درصدر فهرست واگیردارترین بیماری‌ها قراردارد؛ بدین معنی که هر بیمار مبتلا به سرخک به‌طور متوسط ۱۲ تا ۱۸ نفر را در جمعیتی واکسینه‌نشده آلوده خواهد کرد.
هرچند سرخک احتمالا مسری‌ترین بیماری دنیا است، اقدامات انجام‌شده درزمینه‌ی واکسیناسیون و مصونیت دسته‌جمعی می‌تواند گسترش آن را محدود کند. هرچه افراد بیشتری دربرابر یک بیماری مصون شوند، احتمال تکثیر آن کاهش می‌یابد؛ ازاین‌رو واکسینه‌کردن افراد اقدامی حیاتی برای پیشگیری از بیماری‌های برگشت‌پذیر شناخته‌شده و درمان‌پذیر کردن آن‌ها محسوب می‌شود. محاسبه و پیش‌بینی تأثیر واقعی کووید ۱۹ امری دشوار است؛ زیرا همه‌گیری این بیماری همچنان درحال وقوع است و پژوهشگران کماکان درحال یادگیری اطلاعات تازه درباره‌ی ویروس کرونا جدید هستند.
تهدید مشترک
ما با رشد ارتباطات و تعاملات جهانی به‌عنوان نیروی محرکه‌ی شکل‌دهنده‌ی دنیاگیری‌ها، جهانی را خلق کرده‌ایم که در آن عاملی بیماری‌زا می‌تواند ظرف مدتی کوتاه به سرتاسر جهان پخش شود. از قبیله‌های شکارچی گرد‌آور تا کلان‌شهرها، وابستگی بشریت به هم‌نوعان خودش نیز فرصت‌هایی را برای شیوع بیماری‌های واگیردار فراهم کرده است.
شهرنشینی در جهان درحال توسعه، ساکنان نواحی روستایی را بیش‌ازپیش به محله‌های متراکم‌تر می‌کشاند و افزایش جمعیت نیز درعین‌حال فشار بزرگ‌تری را به محیط‌زیست وارد می‌کند. علاوه بر این، سفرهای هوایی در دهه‌ی گذشته دوبرابر شده است و افراد به‌سرعت و آسانی می‌توانند در نقاط مختلف جهان جابه‌جا شوند. این روندهای کلان تأثیری ژرف بر گسترش بیماری‌های واگیردار داشته است.
همان‌طور که نهادها و دولت‌های سرتاسر جهان از شهروندانشان می‌خواهند با دوری‌گزینی اجتماعی به کاهش نرخ ابتلای افراد به کووید ۱۹ کمک کنند، دنیای دیجیتال به افراد امکان می‌دهد تا ارتباطات و بازرگانی را به‌نحوی بی‌سابقه همچنان حفظ کنند. ما در دنیایی بیش از همیشه جهانی‌شده زندگی می‌کنیم و اکنون با تهدیدی مشترک مواجه هستیم که تک‌تک انسان‌ها را از دورافتاده‌ترین نقاط تا نواحی شلوغ و متراکم تهدید می‌کند؛ از این‌رو مقابله با آن نیز به اقدام مشترک تمام انسان‌ها بستگی دارد.