ابهام برسر انتشار آئروسل: ویروس کرونا واقعا از طریق هوا منتقل می‌شود؟

درمیانه‌ی به‌روزرسانی بی‌شمار اطلاعات تازه و هراس‌انگیز درباره‌ی ویروس کرونا جدید، یک حقیقت تسلی‌بخش همچون نوری امیدوارکننده درمیانه‌ی ابری از وحشت خودنمایی می‌کرد. ویروس عامل بیماری کووید ۱۹ احتمالا مسئول فاجعه‌ای وحشتناک در عرصه‌ی بهداشت عمومی است؛ اما این عامل بیماری‌زا خوشبختانه هوابرد نیست؛ بدین معنا که نمی‌تواند با حرکت ازطریق هوا افراد را آلوده کند.

هرچند برخی با استناد به چند پژوهش، ویروس کرونا جدید را به‌طور مطلق هوابرد می‌دانند، مقام‌های بهداشت عمومی انتشار آئروسل (انتقال ازطریق ذرات معلق درهوا) این ویروس را به‌کلی رد می‌کنند. به‌گفته‌ی آن‌ها، قطرات مملو از ویروس کرونا جدید برای مدت طولانی در هوا باقی نمی‌مانند و پیش از آنکه روی زمین سقوط کنند، تنها تقریبا به اندازه‌ی دو متر پیش‌روی می‌کنند. به‌همین دلیل به ما گفته شده که آب و صابون بهترین راهکار موجود برای پیشگیری از ابتلا به ویروس است. همچنین توصیه می‌شود با دستان آلوده صورت‌هایمان را لمس نکنیم.

اما صحبت درباره‌ی انتشار آئروسل یک عامل بیماری‌زا آن‌طور که به‌نظر می‌آید ساده نیست. وقتی مقام‌های بهداشتی می‌گویند عاملی بیماری‌زا آئروسل نیست، بر تعریفی محدود از این عبارت و معنایی از آن اتکا می‌کنند که نزد برخی دانشمندان برجسته در زمینه‌ی انتقال ویروسی از راه هوا محل اختلاف است. اگر نگرانی این پژوهشگران تأیید و معلوم شود توانایی حرکت آئروسل ویروس کرونا درحقیقت بیش از آن است که مقام‌ها تاکنون گفته‌اند، در آن صورت شاید لازم باشد که استانداردهایمان برای حفاظت از کادر مراقبت‌های بهداشتی حاضر در خط مقدم مبارزه با کووید ۱۹ را دوباره ارزیابی کنیم. درواقع ممکن است نیازمند برخی اصلاحات در توصیه‌های بهداشت عمومی باشیم.

از همان نخستین روزهای پیدایش کرونای عامل کووید ۱۹، مقام‌های ارشد همواره هرگونه انتشار ویروس جدید از طریق هوا را کم‌اهمیت جلوه داده‌اند. تدروس آدانوم، دبیرکل سازمان بهداشت جهانی چندی پیش در توییتر به مردم اطمینان داد که ویروس کرونا جدید از طریق هوا منتقل نمی‌شود. آدانوم در ادامه افزود وقتی فردی مبتلا به کووید ۱۹ سرفه می‌کند یا هوا را به بیرون می‌دهد، ویروس از طریق قطرات ریز از بینی یا دهان او به فرد دیگر منتقل می‌شود. طبق این عقیده، قطرات ذرات ویروسی که دراثر سرفه و بازدم خارج می‌شوند، به‌دلیل بزرگی بیش از حد نمی‌توانند دراطراف شناور شوند؛ درنتیجه اغلب با نشستن روی فردی نزدیک یا افتادن روی سطحی مجاور که بعدا افراد آن را لمس خواهند کرد، موجب آلودگی می‌شوند.

تصویربرداری رگه‌ی نواری و سایه‌نگار آنی و کیفی از جریان‌های هوای خروجی از انسان. این تصاویر می‌تواند به کنترل انتشار آئروسل عفونت کمک کند.

برای آنکه باور کنیم ویروس کرونا جدید، بدین طرز به‌خصوص و آخرالزمانی آئروسل نیست، دلایل بسیار خوبی هم برای ما و هم مقام‌های بهداشتی وجود دارد؛ اما آن تعریفی که مقام‌ها استفاده می‌کنند نیز ممکن است جزئیات حیاتی انتقال را نامفهوم کند. به‌خصوص، تعریف یادشده تمام تفاوت‌های ظریف در نحوه‌ی حرکت واقعی سرفه، عطسه یا تنفس مملو از ویروس فرد بیمار از طریق هوا را پنهان می‌کند. مسئولان بهداشتی برای تمایز بین آنچه «قطرات کوچک» می‌نامند از «آئروسل‌ها» از قانونی کلی استفاده می‌کنند. به‌طور معمول ذراتی با عنوان قطرات کوچک شناخته می‌شوند که بیش از ۵ میکرون قطر دارند و افشانه‌ای مستقیم را شکل می‌دهند که دراثر سرفه یا عطسه تا فاصله‌ی دو متر از بیمار دور می‌شود. در این چارچوب، آئروسل‌ها ذراتی کوچک‌تر متشکل از مواد بالقوه خطرناک هستند که ممکن است در مسافت‌های طولانی‌تر شناور باقی بمانند.

تقسیم‌بندی سیاه و سفید بین قطرات کوچک و آئروسل‌ها چندان برای پژوهشگرانی پذیرفتنی نیست که تمام عمرشان را صرف مطالعه‌ی الگوهای پیچیده‌ی انتقال هوابرد ویروس‌ها کرده‌اند. به‌نقل از لیدیا بورویبا، همه‌گیرشناس در مؤسسه‌ی فناوری ماساچوست (MIT) که آزمایشگاه او بر چگونگی تأثیر دینامیک سیالات بر انتشار عوامل بیماری‌زا تمرکز کرده است، اندازه‌ی ۵ میکرون قراردادی و نابجا است و باعث سردرگمی می‌شود. این اندازه‌ی قراردادی پیش از همه، اصطلاحات فنی را تحریف می‌کند. درواقع به‌طور دقیق آئروسل‌ها نیز قطرات کوچک به‌شمار می‌آیند. وقتی شما هوا را به بیرون می‌دهید یا سرفه می‌کنید، ذراتی از مخاط آبکی را با اندازه‌های گوناگون از درون بدنتان به بیرون می‌فرستید که تمامشان قطرات کوچک محسوب می‌شوند. کوچک‌ترین قطرات به‌طور معمول با عنوان آئروسل شناخته می‌شوند. با این حال هریک از این ذرات مخاطی با هرنامی که رویشان بگذارید، ممکن است به عوامل بیماری‌زای ویروسی آلوده باشند. موضوع وقتی پیچیده‌تر می‌شود که بدانیم هرزمان اجزاء آبی قطرات در هوا خشک می‌شوند، ذرات باقی‌مانده از ویروس شناور که «هسته‌ی قطره» نامیده می‌شود، به‌مراتب سبک‌تر و برای حرکت در مسافت‌های طولانی‌تر مستعدتر است. گذشته از اندازه، دیگر عوامل نظیر رطوبت محلی و هرنوع خشکی هوا نیز بر میزان پرواز قطرات تأثیرگذار خواهد بود.

حتی احتمال دارد که سنگین‌ترین قطرات نیز همیشه در فاصله‌ی چند ده سانتی‌متری روی زمین نیفتند. وقتی در روزی بادی به ساحل می‌روید و افشانه‌ی دریا را روی صورتتان احساس می‌کنید، با قطرات بزرگی برخورد کرده‌اید که ممکن است از نظر مقام‌های بهداشتی با عنوان «غیرهوابرد» توصیف شوند. حتی نسیم‌هایی بسیار ملایم‌تر از آنچه ازجانب دریا می‌وزد نیز می‌توانند قطرات را بلند و جابه‌جا کنند. با این حال جالب اینجا است که بسیاری از مطالعات سنتی درباره‌ی مسیر حرکت قطرات از مدل‌های ساده‌شده‌ای استفاده کرده‌اند که انفجار هوا هنگام سرفه یا عطسه‌ی افراد را که فشار اضافی به آن قطرات وارد می‌کند، به‌حساب نمی‌آورند. بورویبا این سهل‌انگاری را اشتباه می‌داند؛ زیرا آزمایشگاه او دریافته است که سرفه‌ها و عطسه‌ها که آن‌ها را «رخدادهای بازدمی شدید» می‌نامد، ابری از هوا را به بیرون می‌رانند که قطرات با اندازه‌های گوناگون را بسیار فراتر از مسافت طی‌شده در مواقع دیگر حمل می‌کنند؛ درحالی‌که براساس اشاره‌ی مدل‌سازی‌های پیشین و همان‌طور که درباره‌ی ویروس کرونا جدید شنیده‌ایم، قطرات ۵ میکرونی می‌توانند تنها یک یا دو متر حرکت کنند. پژوهش‌های بورویبا نشان می‌دهد که هنگام درنظرگرفتن گاز تشکیل‌دهنده‌ی سرفه، همین قطرات می‌توانند تا ۸ متر حرکت کنند.

از نظر پژوهشگرانی نظیر بورویبا که فیزیک مسیرهای عوامل بیماری‌زا را مطالعه می‌کنند، هر ویروسی که در هوا حرکت کند ممکن است با عنوان «هوابرد» توصیف شود؛ اما بین دانشمندان هیچ اجماعی دراین‌باره وجود ندارد که کدام‌یک از عوامل بیماری‌زا واجد گرفتن یا نگرفتن برچسب هوابرد است. جولیان تانگ، ویروس‌شناس در دانشگاه لستر در انگلیس سال گذشته در نگارش مقاله‌ای مروری درباره‌ی موضوع مورد بحث مشارکت داشت. در آن مقاله آمده است که برای برخی پژوهشگران، «انتقال هوابرد» تنها شامل ذرات ریز معلق در هوا است. این اصطلاح از نظر دیگران می‌تواند دربردارنده‌ی  هردو ذرات ریز معلق در هوا و قطرات بزرگ‌تر باشد. تانگ و همکارانش توافق کردند که از عبارت یادشده برای اشاره به انتقال ذرات با قطر کمتر از ۱۰ میکرون استفاده کنند که از اندازه‌ی تعیین‌شده‌ی سازمان بهداشت جهانی دو برابر بزرگ‌تر است.

شهروندان تهرانی درمیانه‌ی بحران دنیاگیری ویروس کرونا جدید در ایران

درهمین حال، آیرودینامیک عوامل بیماری‌زای ناشناخته‌تر نیز بحث‌برانگیز شده است. یک متخصص بیماری‌های عفونی در سال ۲۰۱۴ هشدار داد که ابولا می‌تواند به‌شدت ازطریق هوا انتقال‌پذیر شود؛ هرچند بعدا نادرستی این ادعا ثابت شد، شواهدی وجود دارد که ویروس‌های کرونا نظیر سارس و مرس می‌توانند در هوای بیمارستان حرکت کنند. با این حال، برخی پژوهشگران همچنان درستی داده‌های موجود را زیر سؤال می‌برند. به‌عنوان مثال، پژوهش مرس از اتاقی بیمارستانی بدون بیماران عفونی به‌عنوان کنترل علمی استفاده نکرد؛ اما دیگر پژوهشگران پژوهش یادشده را به‌عنوان شاهدی برای اثبات این موضوع درنظرمی‌گیرند که ویروس‌های کرونا در اطراف بخش‌هایی از بیمارستان به شکل مسری شناور بودند.

درباره‌ی رفتار هوابرد ویروس کرونا جدید، دانشمندان همچنان درتکاپو برای دستیابی به داده هستند. مطالعه‌ای که در چهارم مارس در ژورنال انجمن پزشکی آمریکا منتشر شد، اتاق‌های ایزوله‌ی بیمارستانی سه بیمار مبتلا به کووید ۱۹ در سنگاپور را بررسی کرد. ازآنجاکه پژوهشگران هیچ شواهدی از وجود ویروس در نمونه‌های هوا نیافتند، قدری خیالمان را راحت کردند. با این حال، آزمایش هوای تیغه‌های تهویه‌ی اتاق یک بیمار مثبت شد. مطالعه‌ای دیگر که نسخه‌ی پیش‌انتشارش در ۱۰ مارس منتشر شد، محیط‌های بیمارستانی بیماران کووید ۱۹ را در ووهان چین آزمایش کرد. هرچند میزان میکروبی که موجب ابتلا به کووید ۱۹ می‌شود، در اغلب اتاق‌ها شناسایی‌ناپذیر یا بسیار کم بود، مطالعه به وجود ویروس در شکل آئروسل پی برد. لینزی مار، پژوهشگر در مؤسسه‌ی پلی‌تکنیک ویرجینیا که دینامیک ویروس‌ها در هوا را مطالعه می‌کند، مقادیر چشم‌پوشی‌ناپذیر از ویروس در هوا را غیرمنتظره نمی‌داند. به‌گفته‌ی او حتی پیش از انتشار مقاله‌ی یادشده، درباره‌ی انتقال ویروس کرونا ازطریق هوا مشکوک بود. مار می‌گوید مایه‌ی تأسف است که سازمان بهداشت جهانی اصرار دارد بگوید ویروس کرونا جدید «هوابرد نیست».

به‌طور بسیار مهم، مطالعات بیمارستانی به‌جای آنکه مواد ویروسی را با سلول‌های حیوانی ترکیب کنند تا از تأثیر مخرب احتمالی آن آگاه شوند، تنها به‌دنبال امضای بیان ژنتیکی ویروس می‌گردند. به‌همین ترتیب این دست پژوهش‌ها نمی‌توانند نشان دهند که آیا مواد ویروسی موجود در سیستم تهویه یا هوا مسری بود یا نه. این نکته‌ای بسیار حساس است؛ زیرا ویروس‌شناسان تأکید می‌کنند که وجود پسمانده‌ی RNA یا DNA به‌جامانده از عوامل بیماری‌زا، به‌هیچ وجه امکان بیمارشدن افراد به‌واسطه‌ی آن‌ها را تضمین نمی‌کند. با این حال، این سؤال که آیا ویروس کرونا جدید به‌عنوان ذرات معلق در هوا مسری است یا نه، در مقاله‌ای تازه‌تر که در ۱۷ مارس در نشریه‌ی پزشکی نیوانگلند منتشر شد، تحت بررسی قرار گرفت. در این مطالعه، دانشمندان از دستگاهی آزمایشگاهی استفاده کردند تا ویروس را به شکل آئروسل دربیاورند و سپس آن را به مدت سه ساعت ردیابی کردند. آن‌ها دریافتند که هرچند میزان ویروس معلق در هوا به‌نحو درخورتوجه از ساعتی به ساعت دیگر کمتر بود، عامل بیماری‌زا در پایان دوره‌ی زمانی اشاره‌شده، همچنان قادر به آلودگی سلول‌های حیوانی بود.

سه مقاله‌ی یادشده در بالا نباید بیش از حد تفسیر شوند. باوجود آنکه مقاله‌ی سوم به‌تازگی داوری شد، هنوز مشخص نیست که آیا ویروس عامل کووید ۱۹ که از ریه‌های بیماران منتشر می‌شود، به‌شکل آئروسل درمی‌آید یا نه. همچنین آیا ذرات آئروسل این ویروس در مسافت‌های چشمگیر حرکت خواهد کرد یا نه و اگر این گونه است، آیا به قدر کافی جابه‌جا می‌شوند تا دیگران را آلوده کنند. در گزارش مأموریت مشترک سازمان بهداشت جهانی و چین که اواخر فوریه منتشر شد، آمده است که هرچند تصور نمی‌شود ذرات هوابرد عامل اصلی انتقال باشند، اگر رویه‌های مشخص تولیدکننده‌ی آئروسل در مراکز خدمات درمانی به‌کارگرفته شود، چنین حالتی از انتقال را می‌توان انتظار داشت.

کادر درمان بیماری مبتلا به کووید ۱۹ را در بیمارستانی در تهران مداوا می‌کند (تصویر از کوشا مهشید)

حتی اگر معلوم شود که ویروس کرونا جدید دست‌کم در شرایط نادر به‌طور معنادار هوابرد است، نباید برای خرید ماسک از جمله نمونه‌های تنفسی N95 هجوم برد. هم‌اکنون مردم با خرید بیش از اندازه‌ی ماسک در سرتاسر جهان موجب کمبود آن برای کارکنان مراقب‌های بهداشتی و افرادی شده‌اند که از نقص سیستم ایمنی رنج می‌برند. خرید ماسک در شرایط کنونی به‌معنای به‌خطرانداختن جان آن افراد است.

باوجود تمام نکات اشاره‌شده، دانشمندانی که در این مقاله اظهارنظر کردند، نمی‌خواهند مردم از ترس بخارهای سمی خود را در پشت پنجره‌های بسته حبس کنند. آن‌ها خاطرنشان می‌کنند که خروج از خانه و قرارگیری درمعرض هوای تازه و نور فرابنفش اقدامی سالم است. دانشمندان نمی‌خواهند هیچ‌کس را به قطع تمام تعامل‌های اجتماعی تشویق کنند. همچنین این مقاله به‌منظور هراس‌افکنی بین مردم و ترغیب آن‌ها به خرید ماسک نوشته نشده است. با این حال، باید درک بیشتری از موضوع مورد بحث داشته باشیم.

وقتی مقام‌های بهداشت عمومی می‌گویند عاملی بیماری‌زا «هوابرد» نیست، دوگانگی کاذبی به‌وجود می‌آورند که افراد را ایمن نگاه نمی‌دارد. در این مورد به‌خصوص، افرادی که بیش از همه درمعرض خطر انتقال هوابرد قرار دارند، کارکنان بیمارستان‌ها و مراکز خدمات درمانی هستند که عده‌ی زیادی از آن‌ها تاکنون درسرتاسر جهان براثر مواجهه با بیماران کووید ۱۹ به ویروس کرونا جدید مبتلا شده‌اند. وقتی صحبت از توانایی ویروس درحرکت درهوای بیمارستا‌ن‌ها یا مکان‌های دیگر به میان می‌آید، به‌سختی می‌توان دریافت که نتیجه‌ی بحث به کجا خواهد رسید. تا آن زمان توصیف «انتقال هوابرد» به‌طور مطلق خطرناک به‌نظر می‌آید.