طوفان سیتوکین؛ واکنش مخرب سیستم ایمنی و عامل تشدید کووید ۱۹

هفدهم مارس مردی ۴۲ ساله به بیمارستانی در پاریس مراجعه کرد. او دچار تب و سرفه بود و در هر دو ریه‌‌اش ضایعاتی از نوع GGO، نشانه‌ای از عفونت ویروس کرونا جدید داشت. GGO به ضایعاتی اشاره می‌کند که در اسکن ریه به‌شکل کدورت دیده می‌شود و ساختارهای برونشی یا عروقی زیر آن را می‌توان مشاهده کرد. دو روز بعد، وضعیت بیمار به‌طورناگهانی وخیم‌تر شد و سطح اکسیژنش افت کرد. پزشکان حدس زدند بدن بیمار درگیر طوفان سیتوکین شده که واکنشی بیش‌ازحد و خطرناک سیستم ایمنی است. این پدیده در همه‌گیری ویروس کرونا به‌شدت رایج است؛ اما درعین‌حال به درمان‌های دارویی سودمندی اشاره می‌کند.

هنگامی‌که بدن اولین‌بار با ویروس یا باکتری مواجه می‌شود، سیستم ایمنی فعالیت خود را افزایش می‌دهد و مبارزه با مهاجم را شروع می‌کند. سربازان پیاده‌ی این نبرد مولکول‌هایی هستند که سیتوکین نام دارند و برای سازمان‌دهی پاسخی دربرابر عفونت، آبشاری از سیگنال‌ها را به‌سوی سلول‌ها روانه می‌کنند. معمولا هرچه این پاسخ ایمنی قوی‌تر باشد، احتمال غلبه‌بر عفونت بیشتر است. دلیل آسیب‌پذیری کمتر کودکان و جوان‌تر‌ها دربرابر ویروس کرونا تا حدی به‌همین‌دلیل است. وقتی دشمن شکست بخورد، فعالیت سیستم ایمنی به‌طورطبیعی به حالت قبل بازمی‌گردد. دکتر رندی کرون، متخصص طوفان‌های سیتوکین در دانشگاه آلاباما در بیرمنگام می‌گوید:

برای بیشتر افراد و عفونت‌ها، این اتفاقی است که رخ می‌دهد.

طبق گفته‌ی گروه دکتر کرون، در برخی موارد تا ۱۵ درصد از افرادی که با هرگونه عفونت جدی مبارزه می‌کنند، سیستم ایمنی تا مدتی طولانی پس از اینکه ویروس دیگر تهدیدی برای بدن نیست، همچنان به‌حالت برافروخته باقی می‌ماند. در این وضعیت، سیستم ایمنی همچنان به آزادکردن سیتوکین‌ها ادامه می‌دهد و بدن را در حالت هشداری کامل و طاقت‌فرسا قرار می‌دهد. این سیتوکین‌ها در تلاش اشتباه خود برای ایمن نگه‌داشتن بدن، به اعضای مختلفی ازجمله ریه‌ها و کبد حمله می‌کنند و ممکن است درنهایت موجب مرگ شوند. در این افراد، این پاسخ بدن خود آن‌ها است، نه ویروس که درنهایت موجب آسیب می‌شود.

بخش مراقبت‌های ویژه بیمارستانی در لیژ بلژیک که از بیماران مبتلا به ویروس کرونا مراقبت می‌کند.

طوفان‌های سیتوکین می‌توانند افراد تمام گروه‌های سنی را تحت‌تأثیر قرار دهند؛ اما برخی دانشمندان بر این باورند ممکن است بتوانند توضیح دهند چرا افراد سالم جوان در دنیاگیری سال ۱۹۱۸ و همه‌گیری‌های سارس و مرس و H1N1 از دنیا می‌رفتند. همچنین، طوفان‌های سیتوکین یکی از عوارض بیماری‌های خودایمنی مختلف نظیر لوپوس و بیماری استیل (فرمی از آرتریت) است. این پدیده ممکن است سرنخ‌هایی درباره‌ی این موضوع بدهد چرا جوانان سالمی که دچار عفونت ویروس کرونا می‌شوند، تسلیم سندرم زجر تنفسی حاد می‌شوند که پیامد معمولی از طوفان سیتوکینی است.

در گزارش‌هایی از کشورهای چین و ایتالیا، بیماران جوانی توصیف شده‌اند که نتایج بالینی داشته‌اند. این نتایج ظاهرا با پدیده‌ی مذکور مطابقت دارد و دکتر کرون می‌گوید این احتمال زیاد است که برخی از این بیماران دچار طوفان سیتوکین شده باشند.

پنجم مارس، چین داروی توسیلیزومب را برای درمان موارد جدی بیماری کووید ۱۹ و انجام کارآزمایی‌های بالینی را تأیید کرد. بیست‌وسوم مارس، سازمان غذا و داروی آمریکا به شرکت دارویی روشه اجازه داد این دارو را روی صدها فرد مبتلا به عفونت ویروس کرونا آزمایش کند.

استفاده از توسیلیزومب برای مهار فعالیت مولکول‌های ایمنی در آرتریت روماتوئید (روماتیسم مفصلی) و برخی از انواع سرطان‌ها نیز تأیید شده است. این دارو فعالیت نوع خاصی از سیتوکین به‌نام اینترلوکین ۶ را متوقف می‌کند. اینترلوکین ۶ با پاسخ بیش‌از‌حد سیستم ایمنی ارتباط دارد. دکتر لورنس آل‍ب‍ی‍ژ، از مرکز سرطان گوستاو روسی در پاریس گفت:

این دلیلی منطقی برای استفاده از این دارو است.

همان‌طورکه پژوهشگران به‌دنبال درمانی برای کووید ۱۹ می‌گردند، در حال تلاش برای کسب اطلاعات بیشتر درباره‌ی این موضوع نیز هستند که چرا سیستم ایمنی برخی افراد وارد این مسیر خطرناک می‌شود. به‌نظر می‌رسد حداقل در برخی از انواع طوفان‌های سیتوکین، عوامل ژنتیکی نقش ایفا می‌کنند.

پدیده‌ی مذکور انواع بسیاری دارد که به‌نام‌های مختلفی خوانده می‌شوند؛ ازجمله سندرم پاسخ التهابی سیستمیک، سندرم آزادسازی سیتوکین، سندرم فعالیت ماکروفاژ و لنفوهیستیوسیتوزیس هموفاگوسیتیک. به‌طورکلی، ویژگی مشترک تمام این موارد افزایش کنترل‌نشده‌ی مولکول‌های ایمنی است و همه‌ی آن‌ها ممکن است درنهایت موجب نارسایی چندین عضو شوند. کارشناسان می‌گویند بسیاری از پزشکان با این مفهوم و نحوه‌ی درمان آن آشنا نیستند. دکتر جسیکا مانسون، ایمونولوژیست بیمارستان کالج دانشگاهی لندن می‌گوید:

همه‌ی افراد چنان درباره‌ی طوفان سیتوکین صحبت می‌کنند که گویی پدیده‌ی کاملا شناخته‌شده‌ای است؛ اما می‌توانستید دو هفته پیش در‌این‌باره از پزشکان سؤال کنید و آن‌ها درباره‌اش چیزی نشنیده بودند.

آزمایش نسبتا ساده و سریع و آسانی وجود دارد که می‌‌تواند مشخص کند بیمار دچار طوفان ستیوکین شده است یا خیر. این آزمایش به‌دنبال سطح چشمگیری از پروتئینی به‌نام فریتین می‌گردد. اگر آزمایش نشان‌دهنده‌ی حضور طوفان سیتوکین در بدن بیمار باشد، چه باید کرد؟ دکتر کرون می‌گوید:

راه‌حلِ ظاهرا آشکار فرونشاندن طوفان است: اگر این پاسخ بدن به عفونت است که در حال کشتن شما است، باید آن را درمان کنید.

البته واقعیت پیچیده‌تر از این است؛ مخصوصا با‌توجه‌به فقدان داده‌های معتبر برای کووید ۱۹. باوجوداین، دکتر کرون می‌گوید باتوجه به اینکه افراد مبتلا به آرتریت از داروهایی مانند توسیلیزومب به‌طورمنظم استفاده می‌کنند، اگر فردی درمعرض خطر مرگ قرار داشته باشد، احتمالا مزیت مصرف آن بیش‌ از آسیب احتمالی ناشی‌ از آن است.

داروهای دیگر نیز ممکن است دربرابر طوفان‌های سیتوکینی مفید باشند. برای مثال، دارویی که آناکینرا نامیده می‌شود، اینترلوکین ۱ را مهار می‌کند. کارآزمایی‌های بالینی برای بررسی اثربخشی آناکینرا در درمان کووید ۱۹ نیز در حال انجام است. گزارشی که همین هفته منتشر شد، نشان می‌داد هیدروکسی کلروکین، دارویی که در درمان مالاریا استفاده می‌شود و واکنش ایمنیِ بیش‌از‌حد را آرام می‌کند، ممکن است درمان مؤثری برای کسانی باشد که دچار بیماری خفیف ناشی‌ از ویروس کرونا هستند. افزون‌براین، پزشکان می‌توانند به کورتیکواستروئیدها روی آورند که به‌طورگسترده کل پاسخ ایمنی را تضعیف می‌کنند. البته این گروه از داروها با قراردادن بیمار درمعرض سایر عفونت‌های فرصت‌طلب، به‌ویژه در محیط‌های بیمارستان، خطر‌هایی نیز دارند. دکتر مانسون گفت:

نکته‌ی مهم ایجاد توازن مناسب میان سرکوب پاسخ ایمنیِ بیش‌از‌حد و درعین‌حال اجازه‌دادن به سیستم ایمنی برای مبارزه با ویروس است.

دو هفته پیش، گروهی از متخصصان برای بحث درباره‌ی بهترین روش‌های جمع‌آوری داده‌های بیشتر و درمان بیمارانی گردهم آمدند که به‌نظر می‌رسد دچار طوفان سیتوکین شده باشند. در‌حال‌حاضر این مسئله آشکار است که پیچیدگی‌های سیستم ایمنی و سیر ویروس کرونا به این معنا است که روش درمانی واحدی به‌عنوان بهترین روش درمان وجود ندارد.

در مرکز سرطان گوستاو روسی، پزشکان بیمار دیگر مبتلا به ویروس کرونا را با استفاده از توسیلیزومب تحت درمان قرار دادند؛ اما این دارو موجب بهبود وضعیت بیمار نشد. دکتر فابریک آندره، سرطان‌شناس مرکز مذکور گفت:

پاسخ به پاتوژن، در افراد مختلف کاملا متفاوت است و کارآزمایی‌ها مشخص خواهد کرد این دارو روی کدام بیماران اثر خواهد داشت.