چرا افراد باهوش افسانه‌های کووید ۱۹ را باور می‌کنند؟

متأسفانه هر بحران سلامتی و بهداشتی با خود اطلاعات و شایعات غلط را هم به‌دنبال دارد. در دهه‌‌های ۱۹۸۰ و ۱۹۹۰ و ۲۰۰۰، طیف گسترده‌ای از دروغ‌ها درباره‌ی بیماری‌های ایدز منتشر شدند. برای مثال، عده‌ای می‌گفتند ویروس HIV را آزمایشگاهی دولتی ساخته است و برخی دیگر معتقد بودند آزمایش‌های HIV نامطمئن هستند و برخی دیگر شایعه‌ی درمان ایدز با شیر بز را منتشر کردند. تمام این ادعاها به افزایش رفتارهای پرخطر و درنتیجه، تشدید بحران ایدز منجر شدند.

حالا با دنیاگیری کووید ۱۹، طیف جدیدی از اخبار جعلی به‌راه افتاده‌اند. از فیسبوک تا واتساپ، اخبار نادرستی مثل عوامل شیوع ویروس تا روش پیشگیری از آن منتشر می‌شوند.

در دهه‌های گذشته، دروغ‌های خطرناک درباره‌ی ایدز به تشدید بحران ایدز منجر شد.

اخبار نادرست مواردی مثل تأثیر نورخورشید و هوای گرم و نوشیدن آب بر ویروس جدید کرونا را شامل می‌شود. تیمی از پژوهشگران تمام این ادعاها را بررسی کرده‌اند و سازمان جهانی بهداشت هم صفحه‌ای به این شایعات اختصاص داده است که مرتب به‌روزرسانی می‌شود.

شایعات در بدترین حالت به افراد آسیب می‌زنند. طبق گزارشی از یکی از استان‌های ایران، تعداد مرگ‌و‌میر براثر مصرف الکل صنعتی بیشتر از مرگ‌ومیر براثر کووید ۱۹ بوده است. این افراد به‌اشتباه باور کرده بودند الکل می‌تواند از آن‌ها دربرابر کووید ۱۹ محافظت کند؛ اما حتی فرضیه‌های به‌ظاهر بی‌خطر هم می‌توانند افراد را به تصورات غلط متمایل کنند و به بی‌اعتمادی آن‌ها به راهبردهای دولتی و حتی سازمان‌ها و مراکز بهداشت و درمانی منجر شوند.

برای مثال، کلی براگن، نویسنده‌ی برجسته و نظریه‌‌پرداز توطئه‌ی کووید ۱۹ است. او مدرک دانشگاهی‌اش را از مؤسسه‌ی فناوری ماساچوست و مدرک روان‌پزشکی‌اش را از دانشگاه کرنل گرفته است. با‌این‌حال، شواهد واضح خطر ویروس در کشورهایی مثل چین و ایتالیا را انکار می‌کند. او حتی پا را فراتر گذاشته و نظریه‌ی میکروبی بیماری‌ها را نقد کرده است.

برخی رهبران جهان هم به‌دلیل گسترش اخبار نادرست درباره‌ی خطر شیوع ویروس و افزایش درمان‌های اثبات‌نشده و حتی مضر مقصر هستند؛ به‌طوری‌که توییتر و فیسبوک پست‌های نادرست آن‌ها را حذف می‌کنند. خوشبختانه روان‌شناسان در حال بررسی رفتارهای یادشده هستند و به‌دنبال روش‌هایی جدید برای ایمن‌شدن دربرابر دروغ‌ها و ریشه‌کن‌کردن اخبار و رفتارهای نادرست هستند.

کلی براگن مدرک پزشکی را از دانشگاه کرنل گرفته است؛ اما نظریه‌ی میکروبی وجود کووید ۱۹ را انکار می‌کند.

بخشی از مشکلات به ماهیت خود پیام‌ها بازمی‌گردند. مردم در کل روز درمعرض بمباران اطلاعات هستند و برای تصمیم‌گیری درباره‌ی صحت اخبار باید به درک و شهود خود مراجعه کنند. بسیاری از منتشرکنندگان اخبار جعلی می‌توانند این اخبار را ازطریق ترفندهایی ساده، موجه و صحیح جلوه دهند. به‌همین‌دلیل، دریافت‌کنندگان به بررسی صحت خبر و منبع آن بی‌میل می‌شوند. یکی از مؤلفان می‌گویند:

وقتی افکار به شکلی روان جریان پیدا می‌کنند، مردم با آن‌ها همراه می‌شوند.

براساس بررسی‌های ارین نیومن، از دانشگاه ملی استرالیا، اضافه‌کردن توضیحی درکنار یک تصویر می‌تواند اعتماد افراد به صحت خبر را افزایش دهد؛ حتی اگر در ظاهر منطبق با واقعیت باشد. تصویری عمومی از ویروس همراه‌با ادعایی مثل روش درمانی جدید ممکن است با هیچ اثباتی همراه نباشد؛ اما می‌تواند به تصویرسازی سناریویی عمومی در ذهن مخاطب کمک کند. ازاین‌رو، مخاطب فریب روانی خبر را می‌خورد و ادعا را درست ارزیابی می‌کند.

وجود توضیح همراه‌با تصویر به افزایش اعتماد به ‌دقت و صحت خبر منجر می‌شود.

به‌دلایل مشابه، اخبار نادرست می‌تواند شامل زبانی توصیفی یا داستان‌های شخصی واضح هم باشد. همچنین، معمولا حقایق یا اشکال آشنا مثل اشاره به چهره‌ای شاخص پزشکی برای افزایش باورپذیری به خبر اضافه و باعث می‌شوند مخاطب خبر را به اطلاعات قبلی خود ربط دهد. حتی تکرار ساده‌ی خبر در چند پیام متعدد می‌تواند ازطریق افزایش حس آشنایی، اعتماد مخاطب را به خبر غلط افزایش دهد. بنابراین، حتی اگر شخصی شکاک باشد، با دیدن مستمر خبر، کمتر به صحت آن شک خواهد کرد.

مدت‌ها است مبلّغان و منتشرکنندگان اخبار نادرست از ترفندهای مختلف برای نشر اطلاعات نادرست استفاده می‌کنند؛ اما امروزه شبکه‌های اجتماعی هم حس فریب مخاطب را افزایش می‌دهند. طبق شواهد اخیر، بسیاری از افراد بدون تفکر درباره‌ی صحت اخبار، آن را به‌اشتراک‌ می‌گذارند.

گوردون پنیکوک، پژوهشگر ارشد روان‌شناسی اخبار نادرست در دانشگاه رجینای کانادا، در پژوهشی از شرکت‌کنندگان درخواست کرد ترکیبی از اخبار درست و غلط را درباره‌ی شیوع کووید ۱۹ در نظر بگیرند و سپس، صحت اخبار را بررسی کنند. ۲۵ درصد از آن‌ها اخبار جعلی را درست ارزیابی کردند و وقتی درباره‌ی اشتراک‌گذاری اخبار از آن‌ها پرسیده شد، ۳۵ درصد آن‌ها تمایل داشتند خبر را به‌اشتراک‌ بگذارند. پنیکوک معتقد است:

طبق شواهد، افراد حتی ممکن است اطلاعاتی را به‌اشتراک بگذارند که نادرست می‌دانند. شاید در زمان انتشار اخبار نادرست، صرفا به گرفتن لایک یا بازنشر آن در توییتر فکر می‌کنند تا صحت اخبار. شبکه‌های اجتماعی به‌تنهایی به‌معنی تأیید خبر نیستند؛ بلکه میزان بازخورد افراد به اخبار، ملاک تأیید آن‌ها است.

مانند بسیاری از پژوهش‌های جدید درزمینه‌ی کووید ۱۹، پژوهش یادشده هم هنوز بررسی عمومی نشده و نسخه‌ی پیش انتشار آن در وب‌سایت Psyarxiv قرار گرفته است.

طبق پژوهش‌ها، برخی افراد اطلاعاتی را به اشتراک می‌گذارند که از نادرستی آن‌ها آگاه هستند

بسیاری از افراد تصور می‌کنند می‌توانند مسئولیت قضاوت را برعهده‌ی دیگران بگذارند. بسیاری از آن‌ها اخبار نادرست را بدون اطمینان از صحت آن‌ها منتشر می‌کنند و معمولا می‌گویند: «نمی‌دانم این خبر درست است؛ اما...». شاید این دسته افراد تصور می‌کنند حقیقتی در اطلاعات وجود دارد که می‌تواند به سود دوستان و دنبال‌کنندگان آن‌ها باشد و اگر هم صحت نداشته باشد، به‌ضرر آن‌ها خواهد بود؛ بنابراین بدون اینکه از زیان چنین اطلاعاتی آگاه باشند، آن‌ها را با دیگران به‌اشتراک‌ می‌گذارند. صرف‌نظر از اینکه اخبار درباره‌ی درمانی خانگی یا ادعاهای دولتی باشند، بازخورد زیاد دنبال‌کنندگان دربرابر چنین اطلاعاتی می‌تواند اذهان عمومی را از پرسش‌های واضح منحرف کند: آیا چنین ادعایی واقعیت دارد؟

پاسخ شما ژوئن بود؟ این پاسخی بسیاری از افراد است؛ اما پاسخ صحیح، امیلی است. برای پیداکردن راه‌حل این مسئله، باید درنگ کنید و از تأکید بر اولین پاسخ خودداری کنید. به‌همین‌دلیل، پرسش‌های CRT آزمایش هوش محض یا تفکر تحلیلی نیستند؛ بلکه هدف آن‌ها همراهی با درک و شهود است. روان‌شناسان به افرادی که درک یا شهود خود را نادیده می‌گیرند، «خسیس‌های شناختی» می‌گویند؛ زیرا شاید از منابع ذهنی برخوردار باشند؛ اما از آن‌ها استفاده‌ای نمی‌کنند.

خساست شناختی انسان را دربرابر بسیاری از انحراف‌های شناختی آسیب‌پذیر می‌کند و نحوه‌ی استعمال اطلاعات را تغییر می‌دهد.

طبق یافته‌های پنیکوک، افرادی که در CRT امتیاز بدی گرفتند، توانایی کمتری در تشخیص اخبار غلط داشتند و آن‌ها را به‌اشتراک‌ می‌گذاشتند.

متیو استنلی، از دانشگاه دوک در کارولینای‌شمالی، الگوی مشابهی در افراد آسیب‌پذیر به نظریه‌های توطئه‌ی ویروس کرونا گزارش کرده است. تقریبا ۱۳ درصد از شهروندان آمریکایی به تئوری‌های توطئه باور داشتند و همین تفکر باعث می‌شود از فاصله‌گذاری اجتماعی یا رعایت بهداشت سرباز بزنند. استنلی می‌گوید:

۱۳ درصد هم برای شیوع سریع ویروس زیاد است.

پس از نظرسنجی YouGov و Econimist، از شرکت‌کنندگان آزمایش گرفته شد و افرادی که نمره‌ی بدی را در آزمایش CRT گرفته بودند، دربرابر شایعات غلط آسیب‌پذیرتر بودند. همچنین طبق گزارش‌ها، احتمال تغییر رفتار و رعایت مواردی مثل شست‌وشوی دست‌ها و فاصله‌گذاری اجتماعی در چنین رفتاری کمتر است.

با‌توجه‌به اینکه بسیاری از افراد، حتی قشر تحصیل‌کرده و باسواد، در پذیرش اخبار نادرست مستعد هستند، با دستیابی به آمار صحیح آن‌ها می‌توان از گسترش اخبار نادرست جلوگیری کرد. افراد معمولا اطلاعات ملموس و به زبان ساده را بهتر درک می‌کنند؛ ازاین‌رو، بسیاری از سازمان‌ها در تلاش هستند با همین ترفند تأثیر شایعات را خنثی کنند.

برای مبارزه با اخبار نادرست، باید تاحدممکن به زبانی ساده حقایق را بیان کرد.

 باید حقایق تاحدممکن به زبانی ساده و ترجیحا همراه‌با تصاویر یا نمودارها بیان شوند. استنلی می‌گوید:

برای هدف قراردادن افرادی که به تفکر تمایلی ندارند، به راهبردهایی عملی و ارتباطات بیشتر نیاز داریم.

نباید انتظار داشت بدون رعایت موارد مذکور، اخبار صحیح برای مردم جذاب باشد. کمپین‌های خبررسانی باید از تکرار شایعات برای خودشان هم خودداری کنند؛ زیرا تکرار باعث افزایش حس آشنایی و درنتیجه، افزایش اعتماد افراد می‌شود. البته این فرضیه در تمام موارد صدق نمی‌کند؛ اما کمپین‌ها حداقل باید بکوشند حقیقت را برجسته کنند؛ به‌طوری‌که بهتر از شایعات به‌خاطر سپرده و وارد ذهن افراد شوند.

درباره‌ی رفتارهای آنلاین، باید بر احساسات غلبه و قبل از اشتراک‌گذاری محتوا به‌ صحت آن هم فکر کرد. آیا مطلب براساس شنیده‌ها است یا پشتوانه‌ی علمی محکمی دارد؟ آیا می‌توان منبع اصلی آن را پیدا کرد؟ چگونه می‌توان خبر را با داده‌های موجود مقایسه کرد؟ مؤلف خبر بر سفسطه‌های منطقی متداول تکیه کرده است؟

باید قبل از اشتراک‌گذاری هر پستی به‌ صحت آن فکر کرد

به‌جای فکرکردن به بازخوردهایی مثل لایک و کامنت در شبکه‌های اجتماعی، باید از خود بپرسید خبر مدنظر درست است یا خیر. طبق شواهد، با تمرین می‌توان به چنین رفتاری رسید. پنیکوک معتقد است شبکه‌های اجتماعی می‌توانند با مشارکت نسبتا مستقیم کاربران به آن‌ها در تشخیص اخبار صحیح کمک کنند. پنیکوک در آزمایش‌های خود از شرکت‌کنندگان خواست میزان درستی اخبار را رتبه‌بندی کنند و این کار حساسیت شرکت‌کنندگان به درستی خبر را افزایش داد؛ به‌همین‌ترتیب، درک آن‌ها از اشتراک‌گذاری اطلاعات افزایش یافت.

در عمل، شبکه‌های اجتماعی باید این قابلیت را تعبیه کنند که قبل از اشتراک‌گذاری مطلب، مخاطب را به تفکر وادارد و به او هشدار دهد. شرکت‌ها با آزمایش‌هایی دقیق می‌توانند مطمئن‌ترین راه‌حل را پیدا کنند. هیچ راه‌حل کلی وجود ندارد؛ به‌همین‌دلیل، نیاز به رویکردی چندگانه برای مبارزه با اخبار نادرست احساس می‌شود که می‌توانند زندگی افراد را به‌خطر بیندازند. با عمیق‌ترشدن بحران، وظیفه‌ی انتشار اخبار صحیح بر دوش همه قرار خواهد گرفت.