چرا برخی افراد دست‌های خود را نمی‌شویند؟

پیتر هگسث، مجری فاکس نیوز در برنامه‌ای در سال ۲۰۱۹ جملاتی را به زبان آورد که زمینه‌ساز بحث‌ها و جنجال‌های زیادی در فضای مجازی شد. او گفته بود: «فکر می‌کنم نزدیک به ده سال است دست‌های خود را نشسته‌ام». این جمله واکنش‌های زیادی را برانگیخت. البته هگسث تنها نبود؛ در سال ۲۰۱۵، جنیفر لاورنس بازیگر در گفتگویی غیرمنتظره گفت، پس از رفتن به توالت هرگز دست‌های خود را نمی‌شوید. البته هگسث و لاورنس، بعدا تأکید کردند که این جملات را به شوخی گفته‌اند. همان سال، سناتور جمهوری‌خواه کارولینای شمالی، اجبار کارکنان رستوران برای شستن دست‌ها را سختگیری بیش از اندازه قلمداد کرد.

با اینکه ده سال به‌تنهایی یک رکورد به شمار می‌رود، طبق گزارش‌های دریافتی از توالت‌های عمومی، برخی افراد پس از رفتن به توالت دست‌های خود را نمی‌شویند. طبق پژوهشی در سال ۲۰۱۵، در سراسر جهان تنها ۲۶/۲ درصد از مراجعه به توالت‌های عمومی با شستن دست‌ها با صابون همراه هستند. به گفته‌ی روبرت آنگر، کارشناس سلامت عمومی تکاملی در دانشکده‌ی پزشکی لندن:

به‌نظر می‌رسد شستن دست‌ها رفتار ساده‌ای باشد؛ اما ما به مدت ۲۵ سال در حال پژوهش تشویق افراد به شستن دست‌ها هستیم و هنوز این آمار بسیار پائین است.

البته دلیل نشستن دست‌ها می‌تواند نبود امکانات و حتی صابون در نقاط فقیر دنیا باشد. در کشورهای فقیرتر تنها ۲۷ درصد از جمعیت به امکانات بهداشتی دسترسی دارند و طبق تخمین‌های سازمان جهانی بهداشت و یونیسف تقریبا سه میلیارد نفر در سراسر دنیا از امکانات بهداشتی حتی در خانه‌ی خود هم محروم هستند؛ اما حتی در کشورهای ثروتمند و پردرآمد که سرشار از امکانات بهداشتی هستند، تنها ۵۰ درصد از افراد پس از توالت، دست‌های خود را با صابون می‌شویند.

عادت بهداشتی ساده‌ای مانند شستن دست‌ها امروزه می‌تواند علمی برای پیشگیری از ویروس‌ها و همه‌گیری‌ها باشد. طبق پژوهشی در سال ۲۰۰۶، شستن منظم دست‌ها می‌تواند خطر ابتلا به عفونت‌های ریوی را بین ۶ و ۴۴ درصد کاهش دهد. از زمان شیوع همه‌گیری کووید ۱۹، دانشمندان به این نتیجه رسیده‌اند که فرهنگ شستشوی دست‌ها، عامل پیشگویی بسیار خوبی برای میزان شیوع بیماری خواهد بود.

اغلب افراد تصور می‌کنند کووید ۱۹ از طریق ذرات معلق در هوا منتقل می‌شود، درحالی‌که این ویروس پس از لمس اشیای آلوده یا لمس صورت هم منتقل می‌شود؛ اما چرا برخی افراد حتی حاضرند مبالغی بالا برای ژل ضدعفونی دست‌ها پرداخت کنند؛ اما از طرفی عده‌ای دیگر با لجاجت حتی از شستشوی دست‌ها با صابون هم خودداری می‌کنند؟ اگر داستان‌های ترسناک و ویروس‌های جدید نتواند عادت بد مردم را تغییر دهد پس چه چیزی می‌تواند؟

پزشک‌هایی که روش تفکر تجربی دارند بیشتر از پزشکان منطقی، دست‌های خود را می‌شویند

طبق یافته‌ها ممکن است صرفا تنبلی عامل نشستن دست‌ها پس از خروج از توالت نباشد. دلایلی مثل، سبک فکری یا میزان خوشبینی وهمی، نیاز به عادی‌انگاری و حس انزجار و دیگر معیارهای روان‌شناختی، می‌توانند از موانع شستشوی دست‌ها باشند. کارشناسان سراسر جهان امیدوار هستند با درک انحراف‌های مخفی، پاکیزگی را بین مردم دنیا ترویج دهند. به‌گفته‌یآنگر:

یکی از مشکلات شستن دست‌ها به‌ویژه در کشورهای توسعه‌یافته این است که می‌توان بارها و بارها از شستن دست‌ها اجتناب کرد و بیمار نشد؛ و معمولا بیماری چند روز بعد نمود پیدا می‌کند و شخص علت اصلی آن را فراموش می‌کند. حتی در مورد کووید ۱۹، بازه‌ی بین آلودگی تا دیدن علائم، پنج الی شش روز است بنابراین ایجاد ارتباط بین نشستن دست‌ها و ابتلا به بیماری برای برخی افراد دشوار است.

یکی از معیارهای تأثیرگذار بر نگرش افراد، خوشبینی است. «انحراف خوشبینی» به این معنی است که شخص تصور می‌کند احتمال اتفاق‌های بد برای او پائین‌تر از بقیه است. چنین چشم‌انداز مثبت و بی‌منطقی در سراسر جهان و در فرهنگ‌ها و جنسیت‌ها و تمام گروه سنی مختلف و حتی در برخی از حیوانات مثل سارها و موش‌ها دیده می‌شود. چنین انحرافی منجر به محاسبات اشتباه و درنتیجه رویدادهای ناخوشایندی مثل سرطان تا طلاق می‌شود.

تا اندازه‌ای می‌توان انحراف خوشبینی را عامل عادت‌هایی مثل سیگار کشیدن یا انتخاب‌ کارت‌های اعتباری پرهزینه دانست. همچنین این انحراف می‌تواند مانعی برای شستشوی دست‌ها باشد. طبق پژوهشی در دانشگاه نیویورک درباره‌ی دنیاگیری آنفولانزای ۲۰۰۹ (H1N1)، دانش‌آموز‌انی که به شکلی غیرمنطقی و غیرواقعی خوش‌بین هستند، کمتر دستان خود را می‌شویند. در عین حال، افرادی که اطمینان بیشتری به توانایی کنترل زندگی خود دارند، برعکس عمل می‌کنند. انحراف خوشبینی را می‌توان در برخی دانشجویان پرستاری هم دید که معمولا نسبت به رعایت بهداشت بیش از اندازه خوشبین هستند یا برای مثال برخی افراد فعال در صنایع غذایی خطر مسمومیت غذایی را دست کم می‌گیرند.

یکی از دلایل اهمیت روانشناسی بالای شستن دست‌ها را می‌توان در طیف گسترده و عجیبی از روش‌های پاکیزگی دست در فرهنگ‌های مختلف سراسر جهان، جست‌وجو کرد. طبق پژوهشی فرانسوی، تقریبا از ۶۴ هزار نفر از ۶۳ کشور جهان، این سؤال پرسیده شد: «آیا شستشوی دست‌ها با صابون پس از توالت، کاری است که به‌صورت خودکار انجام می‌دهید؟» کمتر از نیمی از پاسخگویان از کشورهای چین، ژاپن، کره‌ی جنوبی و هلند با این عبارت موافق بودند. درحالی‌که بهترین آمار متعلق به کشور عربستان با ۹۷ درصد بود.

البته تمام افراد به یک اندازه‌ مقصر نیستند. برای مثال طبق پژوهش‌ها، زنان بیشتر از مردها پاکیزگی دست‌ها را رعایت می‌کنند. طبق یافته‌های آنگر، در توالت‌های بین راهی بریتانیا، زنان دو برابر مردها دستان‌ خود را می‌شویند. این روند به بحران کووید ۱۹ هم تعمیم یافته است و طبق یک نظرسنجی، ۶۵ درصد زنان و ۵۲ درصد از مردان، دستان خود را به‌صورت منظم می‌شویند.

افراد وجدان‌گرا، بیشتر دستان خود را می‌شویند

طبق توضیحات آنگر، تنوع در رفتار شستشوی دست‌ها را می‌توان به هنجارهای اجتماعی نسبت داد. هنجارهای اجتماعی مجموعه‌ای از قوانین آگاهی بخش ناظر بر رفتار افراد و زندگی گروهی آن‌ها هستند. آنگر می‌گوید:

سیستم‌های روانشناسی پیچیده‌ای وجود دارند که به نگرش ما درباره‌ی رفتار افراد دیگر، تفکر درباره‌ی انتظارات و تجربه‌ی فشار برای تقلید از رفتار وابسته‌اند.

بسیاری از افراد با دیدن افراد دیگر، تشویق می‌شوند دست‌های خود را بشویند اما وقتی کسی این کار را نکند، فشاری بر آن‌ها وارد نیست. آنگر می‌افزاید:

افراد حتی می‌توانند این رفتار را برتری‌طلبانه یا عجیب تلقی کنند. طبق پژوهشی در سال ۲۰۱۸، هر چقدر مردم، افراد دیگری را در حال شستن دست‌ها ببینند، خود بیشتر تشویق به شستن دست‌ها می‌شوند.

ازآنجاکه توالت مردها و زنان در مکان‌های عمومی مجزا است، هنجار‌های اجتماعی هر جنسیت هم می‌تواند متفاوت باشد، همان‌طور که هنجارهای اجتماعی در گروه‌های قومی و مذهبی هم متفاوت است.

دلیل تمایل دانشمندان به بررسی دلایل روانشناسی شستن دست‌ها، حیاتی بودن آن به‌ویژه برای بیماران بستری در بیمارستان‌ها است. با وجود سال‌ها آموزش، بسیاری از کارکنان بخش بهداشت و درمان از این عادت مهم و ساده غافل می‌شوند درحالی‌که شستشوی دست‌ها می‌تواند به پیشگیری از ویروس‌های بیمارستانی و انگل‌هایی مثل باکتریوم کلوستریدیوم دیفیسیل کمک کند.

طبق یافته‌های پژوهشگران در سال ۲۰۰۷، جراحان یکی از بیمارستان‌های استرالیا تنها در ۱۰ درصد موارد، قبل از تماس با بیمار دست‌های خود را می‌شویند (بعد از تماس، ۳۰ درصد). پژوهش‌های دیگر هم به یافته‌های مشابهی در بیمارستان‌های مختلف رسیدند. برای مثال، طبق پژوهشی در سال ۲۰۱۹، کارکنان بیمارستانی در کبک، تنها در ۳۳ درصد موارد به شستشوی دست خود می‌پردازند. حتی در عربستان سعودی با وجود فرهنگ وسواسی، پرسنل پزشکی اغلب اوقات اصول بهداشتی را به‌درستی رعایت نمی‌کنند.

اما مانند عموم مردم، کارکنان پزشکی هم به یک اندازه مقصر نیستند. طبق پژوهشی در سال ۲۰۰۸، پزشکانی که از روش تصمیم‌گیری شهودی و تجربی استفاده می‌کنند بیش از افرادی که روشی عقلانی دارند، دستان خود را می‌شویند. درنتیجه ممکن است ارائه‌ی برخی توصیه‌های شستشوی دست، بهترین روش متقاعد کردن افراد به این کار نباشد.

طبق پژوهشی در ماه مارس امسال، رفتار دیگری هم بر نشستن دست‌ها تأثیر دارد: پیروی از وجدان یا وجدان‌گرایی. طبق این پژوهش که در برزیل انجام شد، افرادی که بیشتر تابع وجدان خود هستند، بیشتر اصول فاصله‌گذاری اجتماعی و شستن دست‌ها را رعایت می‌کنند.

 عامل دیگر، تأثیر انزجار و اصطلاحا دل‌بهم‌خوردگی بر تغییر رفتار است. واکنش شکم به دیدن حشرات در اطراف یک استیک می‌تواند مانع از خوردن آن شود. به‌طور مشابه دوری از بیماری که دستمال کثیفی را در دست دارد، مانع از تنفس عامل بیماری‌زای آن‌ها می‌شود. به گفته‌ی دیک استیونسون، روانشناس دانشگاه مکوایر استرالیا:

انزجار و دل‌بهم‌خوردگی که باعث دوری افراد از یکدیگر می‌شود، اغلب اوقات رفتار مفیدی است.

حتی شامپانزه‌ها هم از دیدن مایعات بدن دیگر همنوعان خود احساس انزجار می‌کنند. این نشان می‌دهد حس انزجار، صرفا در فرهنگ انسان‌ها وجود ندارد بلکه رفتاری است که به مرور زمان به تکامل رسیده است. مانند هر احساس دیگری، انزجار هم در بین افراد مختلف متفاوت است، به شکل نیرویی قدرتمند و مخفی در زندگی افراد ظاهر می‌شود و حتی می‌تواند به تصمیم‌های سیاسی منجر شود. برای مثال هرچقدر حس انزجار در افراد بیشتر باشد، در رأی دادن محافظه‌کارتر عمل می‌کنند.

تعدادی از معیارهای روان‌شناختی مثل خوشبینی وهمی و نیاز به تقلید از دیگران، از محرک‌های اصلی تشویق به شستشوی دست‌ها به شمار می‌روند

طبق پژوهش‌های متعدد، افرادی که حساسیت بالایی ندارند، تمایل کمتری به شستن دست‌های خود دارند و حتی وقتی دست‌هایشان را می‌شویند زیاد برای آن زمان نمی‌گذارند. طبق پژوهشی دیگر در هائیتی و اتیوپی، دانش و آگاهی افراد نسبت به شستن دست‌ها رابطه‌ی نزدیکی با شستن دست‌ها به دلیل حس انزجار ندارد.

اما چگونه می‌توان بر انحراف‌های رفتاری غلبه کرد؟ در چند هفته‌ی گذشته، سازمان‌های بهداشت عمومی، خیریه‌ها، سیاست‌مداران برای اجرای کمپین‌های جذاب شستشوی دست‌های گرد هم آمدند. حتی سلبریتی‌ها و افراد مشهور برای نمایش روش صحیح شستن دست‌ها به میدان آمدند. اینترنت پر از مطالب و فیلم‌های فکاهی با موضوع روش صحیح شستن دست‌ها شد. از طرفی سازمان جهانی بهداشت و مرکز پیشگیری و کنترل بیماری در ایالات متحده، ویدئوها و دستورالعمل‌هایی دقیق را درباره‌ی نحوه‌ی صحیح شستشوی دست‌ها منتشر کرده‌اند.

اما باتوجه به انحراف‌های روانشناسی غیربهداشتی، آیا تلاش‌‌ها برای تشویق افراد به شستشوی دست‌ها به نتیجه خواهند رسید؟

بعضی پژوهش‌ها به‌جای افزایش جذابیت شستن دست‌ها، می‌خواهند احساس انزجار را در افراد بالا ببرند. استیونسن در سال ۲۰۰۹، همراه‌با همکاران خود از دانشگاه مکوایر، به آزمایش این ایده روی برخی دانشجویان پرداخت. شرکت‌کنندگان پس از پاسخ به پرسش‌‌های درباره‌ی عادت‌های فعلی شستشوی صحیح و حس انزجار، به تماشای یکی از این سه ویدئو پرداختند: یک ویدئوی کاملا آموزشی، ویدئویی با عناصر بصری تهوع‌آور و ویدئویی غیرمرتبط درباره‌ی مستند طبیعت.

کمپین‌های تبلیغاتی که حس انزجار را در افراد افزایش می‌دهند، می‌توانند مؤثرتر از کمپین‌های صرفا آموزشی باشند

تقریبا یک هفته بعد، از دانشجویان دوباره دعوت و از آن‌ها خواسته شد پشت میزی از پاک‌کننده‌های آنتی‌باکتریال و ژل ضدعفونی دست بنشینند. یک مجموعه از اشیای کثیف مثل مگس‌کش آلوده تا فرچه‌های توالت در مقابل آن‌ها قرار داده شد. پس از لمس هر شیء از شرکت‌کنندگان خواسته شد از یک بشقاب شیرینی بردارند. سؤال این بود آیا داوطلب‌ها قبل از لمس غذا دست خود را می‌شویند؟

پژوهشگران متوجه شدند، افرادی که ویدئوی تهوع‌آور را دیده بودند، نسبت به گروه‌های دیگر، تمایل بیشتری نسبت به پاکسازی و ضدعفونی‌سازی دست‌های خود داشتند. یافته‌های فوق را می‌توان روی دنیای واقعی هم پیاده‌سازی کرد. طبق پژوهشی از طریق نظارت پنهان بر شستشوی دست‌ها، مشخص شد افراد با دیدن پوسترهای تهوع‌آوری مثل پخش شدن میکروب روی نان، تمایل بیشتری به شستشوی دست‌های خود پیدا کردند. این پوسترها نشان می‌دهند در صورت نشستن دست‌ها، جرم‌ها و میکروب‌ها چگونه می‌توانند پخش شوند. تأثیر چنین پوسترهایی خیلی بیشتر از پوسترهای صرفا آموزشی است.

میزان تأثیرگذاری روش‌های فوق هنوز مشخص نیست اما طبق یافته‌ها، توصیه‌های مستقیم چندان تأثیرگذار نیستند. به گفته‌ی استیونسون:

در نگاه اول باید برای افراد از طریق تبلیغات یا علائم ایجاد انگیزه کرد. اگر این روش‌ها ادامه‌دار باشند، شستشوی دست‌ها به یک عادت تبدیل خواهد شد؛ اما فعلا نمی‌دانیم این کار به چه مقدار زمان نیاز دارد.

آنگر هم می‌گوید:

ما در حال حاضر شرایط بسیار خاصی داریم، زیرا تعداد زیادی از افراد به خاطر ویروس کرونا به شستن دست‌ها تمایل پیدا کرده‌اند؛ اما سؤال اینجا است آیا می‌توانیم این رفتار را برای همیشه حفظ کنیم؟

تنها زمان به پرسش‌های فوق پاسخ می‌دهد اما حداقل اینکه دیگر نمی‌شنویم سلبریتی‌ها دست‌های خود را نمی‌شویند.