معمای کووید ۱۹؛ چرا انتشار ویروس کرونا در برخی نقاط بیشتر و در برخی کمتر است؟

 ویروس کرونا تاکنون هزاران نفر از مردم ایران را به کام مرگ کشانده است اما در عراق، همسایه‌ی این کشور، تعداد موارد گزارش شده به کمتر از صد مورد می‌رسد. در آن‌سوی دنیا در جمهوری دومینیکن تعداد موارد ابتلا به ۷۶۰۰ نفر رسیده؛ درحالی‌که هائیتی در آن‌سوی مرز این کشور تنها ۸۵ بیمار را گزارش داده است.

در اندونزی، هزاران نفر بر اثر کووید ۱۹ جان خود را از دست داده‌اند؛ اما در مالزی، همسایه‌ی نزدیک این کشور، به دلیل اعمال محدودیت‌ها و قوانین قرنطینه، آمار مبتلایان به کمتر از ۱۰۰ مورد می‌رسد. ویروس عامل کووید ۱۹، تقریبا به تمام کشورها رسیده است اما تأثیر آن بر همه جا یکسان نیست. کلان‌شهرهایی مثل نیویورک، پاریس و لندن به‌شدت تحت تأثیر این ویروس قرار گرفته‌اند درحالی‌که تاکنون در کلان‌شهرهای دیگری مثل بانکوک، بغداد، دهلی نو و لائوس، موارد پراکنده‌ای گزارش شده است.

مأموران مرزی عراق در ضربتیه، مرز مشترک با ایران. در آن‌سوی این مرز، یکی از بزرگ‌ترین کانون‌های انتشار ویروس در خاورمیانه قرار دارد. در عراق اما تعداد موارد مبتلا نسبتا اندک است.

دلیل پراکندگی ویروس، معمایی است که زمینه‌ساز نظریه‌ها و حدس و گمان‌های متعددی شده است اما هنوز هیچ پاسخی قطعی برای آن وجود ندارد. رسیدن به پاسخ قطعی می‌تواند حاوی مفاهیم زیادی برای چگونگی واکنش کشورها به کووید ۱۹ باشد. برای مثال با رسیدن به پاسخ قطعی می‌توان درجه‌ی ریسک و زمان مناسب برای از سرگیری رفت و آمدهای اجتماعی را تشخیص داد.

در حال حاضر صدها پژوهش در سراسر جهان به تأثیر آمار، شرایط موجود و ژنتیک بر گسترش ویروس اختصاص یافته‌اند. پزشک‌های عربستان سعودی در حال بررسی تفاوت‌های ژنتیکی و رابطه‌ی آن با درجه‌های مختلف کووید ۱۹ در میان اعراب سعودی هستند. از طرفی دانشمندان برزیلی به‌دنبال رابطه‌ی ژنتیک و کووید ۱۹ هستند. تیم‌های پژوهشی در کشورهای مختلف هم در حال بررسی تأثیر داروهای فشار خون بر شدت بیماری و واکسن سل بر کاهش شدت بیماری هستند.

شدت گسترش کووید ۱۹ در بسیاری از کشورهای در حال توسعه با آب و هوای گرمسیری و جمعیت جوان، کمتر است. درنتیجه دما و جمعیت‌شناسی می‌توانند معیارهای تأثیرگذاری باشند. از طرفی شدت همه‌گیری در کشورهای گرمسیری مثل پرو، اندونزی و برزیل در حال افزایش است. پس نمی‌توان دما را عاملی قطعی برای جلوگیری از گسترش بیماری دانست.

تنها زمان می‌تواند به پرسش‌های فوق پاسخ دهد. برای مثال آنفولانزای اسپانیایی در سال ۱۹۱۸ در ایالت متحده گسترش یافت و زمانی‌که گمان می‌رفت تا تابستان موج آن فروکش کرده باشد، دوباره با موجی کشنده‌تر در پاییز بازگشت و سومین موج آن هم درست یک سال بعد شیوع پیدا کرد. در نهایت این بیماری به نقاط دوردستی مثل جزایر آلاسکا و اقیانوس آرام هم گسترش یافت و یک سوم جمعیت جهان را مبتلا کرد. به گفته‌ی دکتر اشیش جها، رئیس مؤسسه‌ی پژوهشی سلامت جهانی هاروارد:

ما تازه در آغاز راه بیماری هستیم. اگر شیوع کووید ۱۹ را به بازی بیسبال تشبیه کنیم، تازه در دومین نوبت بازی هستیم و ممکن است در دیگر نوبت‌ها، نقاط دیگری از جهان هم آلوده شوند.

ضدعفونی خیابان‌ها در یوگیاکارتای اندونزی، اواسط ماه مارس

پزشکان متخصص بیماری‌های ویروسی در سراسر جهان معتقدند، هنوز برای رسیدن به تصویر کامل همه‌گیرشناسانه، داده‌های کافی در اختیار ندارند و شکاف‌های اطلاعاتی در بسیاری از کشورها می‌تواند به نتیجه‌گیری‌های خطرناک منجر شوند. برای مثال فرایند تست در بسیاری از نقاط اسفناک است و می‌تواند خوشبینی‌ کاذب به روند بیماری را به‌دنبال داشته باشد. از طرفی در برخی کشورها، آمار اصلی مرگ و میر به درستی اعلام نمی‌شود. بااین‌حال هنوز الگوهای گسترده واضح هستند. از طرفی در برخی نقاط جهان، خاکسپاری‌های انبوه و عدم پذیرش بیماران از سوی بیمارستان‌ها به دلیل نبود جای خالی دیده می‌شود و از سوی دیگر در دیگر نقاط جهان، آثار کمی از کووید ۱۹ به چشم می‌خورد.

 طبق مصاحبه‌های انجام‌شده با چند متخصص بیماری عفونی، مقامات بهداشتی، همه‌گیرشناس‌ها و پژوهشگران سراسر دنیا، چهار عاملی اصلی می‌توانند به توصیف محل شکوفایی ویروس و محل رکود آن کمک کنند. این چهار عامل عبارت‌اند از: آمار جمعیت‌شناسی، فرهنگ، محیط و سرعت واکنش‌های دولتی. البته هر کدام از دلایل احتمالی می‌توانند با شواهد و مثال‌های نقض همراه باشند. برای مثال اگر جمعیت سالخورده بیشتر در معرض خطر باشند، کشور ژاپن در صدر فهرست قرار می‌گیرد. با این حال، معیارهای یادشده از دیدگاه دانشمندان، قانع‌کننده‌تر هستند.

نیروی جوانی

 به گفته‌ی روبرت بالینگر، استاد بیماری‌های عفونی از دانشگاه پزشکی جانز هاپکینز، در بسیاری از کشورهایی که آمار ابتلای کمی دارند، جمعیت جوان بیشتر است. شدت بیماری جوانان خفیف یا بی‌علامت است و احتمال انتقال به دیگران هم کمتر است. به نقل از سازمان جهانی بهداشت، بروز مشکلات کشنده‌ی کووید ۱۹ در جوان‌ها کمتر است.

برای مثال از میان ۱/۳ میلیارد جمعیت قاره‌ی آفریقا، تنها ۴۵ هزار نفر به کووید ۱۹ مبتلا شده‌اند. آفریقا جوان‌ترین قاره‌ی جهان است که بیش از ۶۰ درصد جمعیت آن از افراد زیر ۲۵ سال تشکیل شده است. به گزارش مقام‌های بهداشتی محلی در تایلند و نجف عراق، گروه سنی بین ۲۰ تا ۲۹ سال، بیشترین درصد ابتلا را به خود اختصاص داده‌اند اما علائم کمی در آن‌ها دیده شده است. در مقابل، میانگین سنی مبتلایان ایتالیا که یکی از کشورها با بیشترین آمار مبتلا است، بیش از ۴۵ سال و میانگین سنی مرگ و میر بر اثر کووید ۱۹ در این کشور، ۸۰ سال است.

حرم امام علی (ع) در نجف عراق. جوانان نجف، بیشترین آمار مبتلایان را به خود اختصاص داده‌اند اما علائم کمی دارند

به گفته‌ی ژوزف کار، کارشناس سلامت جهانی و جمعیت دانشگاه فناوری نانیانگ سنگاپور، افراد جوان‌تر معمولا، سیستم‌های ایمنی قوی‌تری دارند که می‌تواند به علائم خفیف‌تر منجر شود. برای مثال در عربستان سعودی و سنگاپور، بیشتر کارگرهای مهاجر خارجی عامل شیوع بودند که بسیاری از آن‌ها در خوابگاه‌های محدود زندگی می‌کنند. بااین‌حال، بسیاری از کارگرها جوان و سالم هستند و نیازی به بستری ندارند.

علاوه بر جوانی، وضعیت مناسب جسمانی و سابقه‌ی خوب سلامتی هم می‌تواند به کاهش تأثیر ویروس در میان مبتلایان کمک کند؛ درحالی‌که سوابق بیماری‌هایی مثل فشار خون بالا، دیابت و چاقی می‌توانند وضعیت بیماری را وخیم‌تر کنند. البته استثناهایی هم در نظریه‌ی جمعیت‌شناسی دیده می‌شود. ژاپن با بالاترین سن میانگین، دارای نرخ مرگ و میر کمتر از ۲۵۰ نفر است. البته این کشور تست‌های خود را هم افزایش داده است.

منطقه‌ی گوایاس اکوادور از مراکز شیوع کووید ۱۹، یکی از جوان‌ترین جمعیت‌ها را دارد که تنها ۱۱ درصد آن را جمعیت بالای شصت سال تشکیل می‌دهند. با این حال در این کشور نرخ مبتلایان بالا رفته است. دکتر جها از هاروارد هشدار می‌دهد که در برخی افراد جوان، علائم عجیبی دیده شده است که هنوز هیچ توضیحی برایشان وجود ندارد.

فاصله فرهنگی

عوامل فرهنگی مثل فاصله‌گذاری اجتماعی اعمال‌شده در برخی جوامع می‌توانند از مردم این کشورها در برابر کووید ۱۹ محافظت کنند. در تایلند و هند یعنی مناطقی که آمار ابتلا نسبتا پائین است، افراد معمولا با رعایت فاصله با یکدیگر صحبت و احوالپرسی می‌کنند. در ژاپن و کره‌ی جنوبی هم مردم معمولا تعظیم می‌کنند و حتی قبل از شیوع کووید ۱۹، در صورت ابتلا به بیماری تمایل به استفاده از ماسک داشتند.

 مسافران طبق پروتکل فاصله‌گذاری اجتماعی در قطار نشسته‌اند. بانکوک، تایلند.

در بسیاری از کشورهای در حال توسعه، رسم مراقبت از سالمندان در خانه به‌معنی تعداد کم خانه‌های سالمندان است. از طرفی نبود چنین فرهنگی در غرب یکی از دلایل شیوع بالای بیماری است. بااین‌حال استثناهایی هم در نظریه‌ی فاصله‌گذاری فرهنگی وجود دارد. در بسیاری از نقاط خاورمیانه از جمله عراق و کشورهای خلیج فارس، اغلب مردها هنگام ملاقات، یکدیگر را در آغوش می‌گیرند یا دست می‌دهند اما با وجود چنین رفتاری بسیاری از آن‌ها مبتلا نشده‌اند.

به‌طور کلی، «فاصله‌گذاری ملی» دارای مزایای زیادی است. کشورهای نسبتا ایزوله از نظر جغرافیایی، به‌صورت خودکار از فاصله‌گذاری سود می‌برند. کشورهای دوردستی مثل کشورهای مستقر در اقیانوس آرام جنوبی و بخش‌هایی از کشورهای زیر صحرای آفریقا، در طول چند ماه اخیر رفت و آمدهای کمی داشته‌اند. کارشناسان سلامت در آفریقا، سفرهای محدود از کشورهای دیگر را یکی از دلایل اصلی نرخ پائین ابتلا در این قاره می‌دانند.

کشورهایی مثل ونزوئلا که به دلایل سیاسی، دسترس‌پذیری پایینی دارند، سوریه و لیبی که درگیر جنگ داخلی هستند، یا لبنان و عراق که در طول چند ماه اخیر درگیر تظاهرات بوده‌اند، کمتر تحت تأثیر کووید ۱۹ قرار گرفته‌اند. نبود حمل‌و‌نقل عمومی در برخی از کشورهای یادشده هم می‌تواند دلیل دیگری برای کاهش گسترش ویروس باشد.

گرما و نور

به‌نظر می‌رسد ویروس کرونای جدید میانه‌ی خوبی با هوای گرم ندارد. برای مثال این ویروس در طول زمستان در کشورهای معتدلی مثل ایتالیا و ایالات متحده بیشتر گسترش یافت درحالی‌که در کشورهای گرم‌تری مثل چاد یا گویان دیده نشد. دیگر کروناویروس‌ها مثل نمونه‌های عامل سرماخوردگی ساده در آب و هواهای گرم و مرطوب کمتر منتقل می‌شوند.

اما به گفته‌ی پژوهشگرها، هوای گرم برای جلوگیری از گسترش ویروس کافی نیست. برخی از بدترین شیوع‌ها در کشورهای در حال توسعه در مناطقی مثل آمازوناس برزیل رخ داده‌اند. به‌گفته‌ی مارک لیپسیچ، رئیس مرکز پویایی‌شناسی بیماری‌های واگیردار از دانشگاه هاروارد:

بهترین حدس این است که شرایط تابستان می‌تواند به پیشگیری از شیوع کمک کند اما بعید است منجر به رکود چشمگیر یا کاهش موارد مبتلا شود.

به گفته‌ی دکتر رائول رابادان، زیست شناس محاسباتی دانشگاه کلمبیا، ویروس کووید ۱۹ به قدری واگیردار است که بعید است گرما و رطوبت به‌تنهایی چاره‌ساز باشند.

مراسم تدفین قربانیان ویروس کرونا در گورستانی در مانواس برزیل.

اما هوای گرم ابعاد دیگری هم دارد. برای مثال مردم وقت بیشتری را بیرون از خانه می‌گذرانند. به‌گفته‌ی آقای کار از دانشگاه فناوری نانیانگ:

افرادی که در محیط‌های محصور و بسته زندگی می‌کنند شاید بتوانند چرخه‌ی ویروس را متوقف کنند و احتمال رکود بیماری را افزایش بدهند.

طبق پژوهش مدل‌سازان بوم‌شناسی دانشگاه کانتیکت، پرتوهای فرابنفش نور خورشید مانع از انتشار ویروس کرونا می‌شوند؛ بنابراین سطوحی که زیر نور مستقیم خورشید هستند کمتر آلوده می‌شوند اما اغلب انتقال‌ها از طریق تماس با فرد آلوده رخ داده‌اند نه لمس سطوح. البته هیچ دانشمندی مانند دونالد ترامپ، تاباندن نور به داخل بدن فرد مبتلا را توصیه نمی‌کند و آب و هوای گرمسیری هم صرفا حس کاذب امنیت را به مردم القا می‌کنند. به گفته‌ی دکتر دومنیکا کوالوس، پژوهشگر پزشکی اکوادور:

برخی افراد می‌گویند، اینجا هوا گرم است و هیچ اتفاقی برای من نخواهد افتاد. برخی هم به تصور اینکه نور آفتاب از آن‌ها در برابر ویروس محافظت می‌کند، حمام آفتاب می‌گیرند.

قرنطینه‌ و سختگیری‌های اوایل شیوع

کشورهایی مثل ویتنام و یونان که از همان ابتدای شیوع ویروس کووید ۱۹، قرنطینه‌ی عمومی را آغاز کردند، موفق به کنترل همه‌گیری شدند و قدرت فاصله‌گذاری اجتماعی و قرنطینه را ثابت کردند. در آفریقا، کشورهایی که تجربه‌ی تلخ ویروس‌هایی مثل HIV، سل و ابولا را داشتند، موفق به واکنش سریع شدند. جزئیات دما و تماس کارکنان فرودگاه سیرالئون و اوگاندا ثبت شد و خیلی قبل تر از همتایان خود در ایالات متحده و اروپا موارد بهداشتی را رعایت کردند و ملزم به استفاده از ماسک شدند.

سنگال و روآندا هم مرزهای خود را بسته‌اند و با تعداد کم مبتلایان، حکومت نظامی اعلام کردند. وزارت‌خانه‌های بهداشت این دو کشور همچنین ردیابی افراد را زودهنگام شروع کردند. تمام این اقدامات در کشورهایی رخ داده است که بخش بهداشت آن‌ها به‌شدت به پول، پرسنل و تأمین کالای خارجی نیازمند است. به‌گفته‌یکاترین کیوبوتونگی، مدیر مرکز پژوهش‌های سلامتی و جمعیتی آفریقا، حالا کشورهای خارجی باید صرفا به وضعیت خود توجه کنند. او افزود:

روزی تمام کشورها بیدار می‌شوند و با خود می‌گویند، بار کشورمان بر شانه‌هایمان قرار دارد پس باید قدمی برداریم.

سیرالئون پروتکل‌های ردیابی بیماری را پیشنهاد داده است که در زمان شیوع ابولا در سال ۲۰۱۴ از آن‌ها استفاده کرده بود. نرخ مرگ و میر این کشور بر اثر ابولا به ۴۰۰۰ نفر رسیده بود. به همین دلیل، دولت سیرالئون، مراکز اورژانس را در هر منطقه‌ای برپا کرد و ۱۴ هزار کارمند درمانی استخدام کرد. تاکنون نرخ مبتلایان این کشور تنها به ۱۵۵ مورد رسیده است.

البته هنوز مشخص نیست چه کسی حقوق کارکنان درمانی سیرالئون یا هزینه‌هایی مثل حمل‌و‌نقل و پوشش‌های محافظتی مناسب در طول فصل بارانی را پرداخت می‌کند. اوگاندا که از ابولا ضربه‌ی سختی خورده بود، به سرعت مسافران دبی را پس از مشاهده‌ی اولین مورد ابتلا از این کشور، قرنطینه کرد. مقامات این کشور همچنین به ردیابی دیگر مسافرانی پرداختند که در طول هفته‌های گذشته از دبی به این کشور سفر کرده بودند. مقام‌های بهداشت اوگاندا همچنین روزانه ۱۰۰۰ راننده‌ی کامیون را تست می‌کنند. معمولا بسیاری از افراد که نتیجه‌ی تست مثبتی دارند از تانزانیا یا کنیا به این کشور آمده‌اند. این کشورها نظارت شدیدی ندارند و به افزایش نگرانی از نفوذ ویروس به مرزهای اوگاندا منجر شده‌اند.

نقطه‌ی بررسی در کامپلای اوگاندا، اوایل آوریل. اوگاندا اقدامات نظارتی شدیدی را اعمال کرده است

به نقل از سازمان جهانی بهداشت، قرنطینه همراه‌با ممنوعیت‌ اجتماعات مذهبی یا رویدادهای ورزشی تاکنون به‌شدت مؤثر بوده‌اند. بیش از یک ماه پس از بسته شدن مرز کشورها، مدارس و اغلب کسب‌وکارها، کشورهایی مثل تایلند تا اردن شاهد کاهش تعداد مبتلایان بودند. در خاورمیانه، تعداد زیادی از مساجد، زیارتگاه‌ها و کلیساها بسته شدند و این کار به پیشگیری از گسترش بیشتر ویروس کمک کرد.

در ایران، زیارتگاه‌ها تا تاریخ ۲۸ اسفند یعنی یک ماه پس از ثبت اولین مورد ابتلا در شهر قم باز بودند. ویروس به سرعت از شهر قم در دیگر نقاط کشور منتشر شد و تا ۱۶ اردیبهشت نزدیک به ۱۰۰ هزار نفر را طبق آمار رسمی آلوده کرد. قرنطینه اقدام مؤثری است اما در کشورهایی که امنیت اجتماعی کمی دارند و افراد معمولا در اقتصاد غیررسمی مشغول به کار هستند، تعطیلی کسب و کارها و الزام به رعایت قرنطینه برای مدتی طولانی کار دشواری است. در چنین جوامعی، وقتی افراد مجبور به انتخاب بین فاصله‌گذاری اجتماعی و امرار معاش بشوند، قطعا مورد دوم را انتخاب می‌کنند.

از طرفی واکنش دیرهنگام، قرنطینه‌ی غیرپیوسته و قطره‌چکانی در برخی کشورها فایده‌ای ندارد. با این حال، کامبوج و لائوس، دو کشوری هستند که با وجود قوانین اندک فاصله‌گذاری اجتماعی، بازه‌ی شیوع کوتاهی را تجربه کردند و در طول تقریبا سه هفته، هیچ مبتلای جدیدی نداشتند. شهروندان مسیحی و مسلمان لبنان نسبت به مردم ایران و ایتالیا بیشتر به زیارتگاه‌ها می‌روند. احتمال آلودگی در زیارتگاه‌ها بالا است و طبیعتا باید آمار مبتلایان لبنان هم بیشتر باشد اما برخلاف تصور، این گونه نبوده است. به گفته‌ی دکتر روی نسناس، مشاور بیماری‌های عفونی در یکی از بیمارستان‌های لبنان: «همه چیز خلاف پیش‌بینی‌ها پیش رفته است و دلیل آن را نمی‌دانیم.»

چرخاندن تاس

اغلب متخصص‌ها معتقدند، دلیل واحدی برای افزایش یا کاهش شیوع در کشورهای مختلف وجود ندارد. پاسخ به این پرسش به ترکیبی از معیارهای یادشده یا به اعتقاد برخی پژوهشگرها به شانس وابسته است.

برای مثال در کشورهایی با فرهنگ و اقلیم مشابه، اگر شخص مبتلا به رویداد اجتماعی شلوغی برود، نتایج متفاوتی به وجود می‌آیند. برای مثال، مسافری در کشتی کروز دایموند پرینسس در ساحل ژاپن، نزدیک به ۶۳۴ نفر را آلوده کرد یا یکی از میهمانان آلوده در مراسم ختمی در آلبانی، تعداد زیادی را مبتلا کرد. مورد دیگر زنی ۶۱ ساله بود که در کلیسای دئگوی کره‌ی جنوبی، بیماری را به صدها نفر منتقل کرد و سپس ویروس به هزاران نفر دیگر در این کشور منتقل شد.

مرکز سئول، کره‌ی جنوبی، در ماه مارس. تنها یک رویداد منجر به جریان سیل عظیم ویروس به کل کشور شد

ازآنجاکه شخص ناقل ممکن است به مدت یک هفته یا بیشتر بدون علامت باشد، ویروس می‌تواند با سرعت نمایی و حتی تصادفی شیوع پیدا کند. اگر زن مبتلا در دئگو، روز یکشنبه‌ی ماه فوریه، در خانه‌ی خود مانده بود، میزان شیوع در کره‌ی جنوبی می‌توانست به کمتر از نصف برسد.

برخی کشورها برخلاف تصور و انتظار، زیاد آلوده نشده‌اند و پژوهشگرها را در بهت و حیرت فرو برده‌اند. برای مثال اولین مورد ابتلا در تایلند، در اواسط ژانویه گزارش شد. زمانی‌که مسافری از ووهان، شهر مرکز ویروس کرونا، به این کشور سفر کرده بود. در طول هفته‌های بحرانی شیوع، تایلند همچنان از مسافران چینی استقبال می‌کرد؛ اما به دلایلی این بازدیدها منجر به شیوع و همه‌گیری بالا نشدند؛ و وقتی کشورها با وجود اقدامات اشتباه، نتیجه‌ی بدی نمی‌گیرند، باعث شگفتی می‌شوند. به گفته‌ی دکتر پاندو ریونو، متخصص بیماری‌های عفونی از دانشگاه اندونزی:

در اندونزی، وزیر بهداشتی داریم که معتقد است با دعا می‌توان از کووید ۱۹ دوری کرد. همچنین تست‌های کمی را انجام داده‌ایم؛ اما تنها خوش شانسی ما این است که جزایر زیادی در کشور داریم و محدودیت سفر می‌تواند مانع از آلودگی شود. وگرنه هیچ اقدام صحیح دیگری انجام نمی‌شود.