مالاریا؛ علائم، دلایل، تشخیص، پیشگیری و روش‌های درمان

مالاریا نوعی بیماری خونی ناشی از پشه است. انگل‌های موجود در پشه‌هایی که موجب گسترش مالاریا می‌شوند، از نوع Plasmodium هستند. بیشتر از 100 نوع انگل پلاسمودیوم (Plasmodium) وجود دارند که ممکن است گونه‌های مختلفی را آلوده کنند. انواع مختلفی از آن‌ها هم با سرعت‌های متفاوت تکثیر می‌شوند که در افزایش سرعت پدیدارشدن علائم، تأثیر مستقیم می‌گذارند و حتی می‌توانند شدت بیماری را دستخوش تغییر کنند.

اگر بخواهیم کامل‌تر این مسئله را بیان دهیم، باید بدانید چهار نوع مختلف از انگل مالاریا وجود دارد که می‌توانند باعث آلوده‌شدن انسان‌ها شوند و در‌این‌میان، P. falciparum جدی‌تر می‌تواند موجب شکل‌گیری و گسترش بیماری شود. افراد مبتلا به این نوع از انگل مالاریا احتمال مرگ‌و‌میرشان هم بیشتر است.

در‌صورتی‌که مادری به مالاریا آلوده شود، می‌تواند در بدو تولد به نوزادش هم منتقل کند. به این عارضه مالاریای مادرزادی هم گفته می‌شود. مالاریا ازطریق خون منتقل می‌شود؛ بنابراین، امکان انتقال آن ازطریق روش‌های زیر هم وجود دارد:

• پیوند اعضا
• تزریق
• استفاده از سوزن مشترک برای تزریق

هنگامی‌که پشه‌ی آلوده انسان را نیش بزند، انگل‌ها قبل از آلوده‌شدن و ازبین‌بردن گلبول‌های قرمز، وارد کبد و تکثیر می‌شوند. گاهی وقت‌ها، تشخیص زودهنگام می‌تواند به درمان و کنترل بیماری مالاریا کمک کند؛ بااین‌حال، برخی کشورها از منابع لازم برای انجام غربالگری مناسب برخوردار نیستند. بد نیست بدانید در مدت ۴۸ تا ۷۲ ساعت، انگل‌های درون سلول‌های قرمز خون چندبرابر و موجب آلودگی تعداد زیادی از سلول‌ها خواهند شد.

در حالت کلی، می‌توان گفت مالاریا در آب‌و‌هوای گرم‌سیری و نیمه‌گرم‌سیری جهان وجود دارد و این مناطق را می‌توان بهترین و ایدئال‌ترین مناطق برای زندگی انگل‌ها به‌حساب آورد. سال ۲۰۱۶، سازمان بهداشت جهانی رسما اعلام کرد که چیزی در‌حدود ۲۱۶ میلیون بیمار با نشانه‌های مالاریا در ۹۱ کشور جهان شناسایی شده‌اند که آمار بسیار جدی و ناراحت‌کننده‌ای است. در این مقاله، قصد داریم بیماری مالاریا را کامل بررسی و ارزیابی کنیم.

براساس اطلاعات موجود، پزشکان علائم مالاریا را به دو دسته‌ی مختلف بدون عارضه و با عوارض شدید تقسیم‌ می‌کنند.

پزشکان درصورت مشاهده‌ی علائم، قطعا می‌توانند بیماری را تشخیص دهند؛ اما هیچ علائمی وجود ندارد که نشان‌دهنده‌ی وجود عفونت شدید یا اختلال در عملکرد اعضای بدن باشد. این مسئله می‌تواند بدون درمان حادتر شود و درنهایت، با مالاریای شدید مواجه شوید. معمولا علائم مالاریا بدون عارضه ۶ تا ۱۰ ساعت طول خواهد کشید و هرروز هم از روز قبل، شدیدتر می‌شود. توجه کنید برخی از گونه‌های انگل می‌توانند چرخه‌ی طولانی‌تری داشته باشند یا باعث بروز علائم مختلفی شوند. ازآنجاکه علائم مالاریا شباهت زیادی به آنفولانزا دارد، ممکن است در مناطقی که مالاریا کمتر دیده می‌شود، امکان تشخیص نیز به‌راحتی وجود نداشته باشد.

علائم مالاریای بدون عارضه عبارت‌اند از:

• احساس سرما و لرز
• تب و سردرد و استفراغ
• تشنج که در افراد جوان مبتلا به بیماری پدیدار می‌شود
• عرق‌کردن و بازگشت مجدد به دمای معمولی بدن با احساس خستگی

جالب است بدانید در مناطقی که مالاریا شایع است، مردم با مشاهده‌ی این علائم به پزشک مراجعه نمی‌کنند و خوددرمانی را آغاز می‌کنند.

در مالاریای شدید، شواهد بالینی یا آزمایشگاهی علائم اختلال عملکرد اعضای بدن را نشان می‌دهند. علائم مالاریای شدید از این قرارند:

• تب‌ولرز
• اختلال در سطح آگاهی
• تشنج‌های متعدد
• تنفس عمیق و تنفس ناهماهنگ
• خون‌ر‌یزی غیرطبیعی و بروز علائم کم‌خونی
• زردی بالینی و بروز نشانه‌هایی از اختلال در عملکرد اندام‌ها

توجه کنید مالاریای شدید بدون درمان می‌تواند مرگ را به‌دنبال داشته باشد و اصلا نباید آن را شوخی فرض کرد. پزشکان به‌راحتی می‌توانند بیماری مالاریا را تشخیص دهند. پزشکان برای تشخیص بیماری مالاریا، سابقه‌ی سفرهای شما به مناطق گرم‌سیری را بررسی خواهند کرد و معاینه‌ی فیزیکی هم انجام خواهند داد تا بتوانند مشکل را شناسایی کنند.

درمان مالاریا مستقیما به ازبین‌بردن انگل پلاسمودیوم از جریان خون دلالت می‌کند. افراد فاقد علامت بیماری نیز ممکن است به‌منظور کاهش خطر ابتلا به عفونت درمان شوند. این کار می‌تواند باعث شود خطر انتقال بیماری در میان جمعیت کاهش پیدا کند. سازمان بهداشت جهانی (WHO) درمان ترکیبی مبتنی‌بر آرتمیسینین (ACT) را برای درمان مالاریا بدون عارضه توصیه می‌کند. آرتمیسینین از گیاه گندواش (Artemisia Annua) به‌دست می‌آید و به‌سرعت غلظت انگل‌های پلاسمودیوم را در جریان خون کاهش می‌دهد. معمولا پزشکان ACT را با داروی دیگری ترکیب می‌کنند. ACT با هدف کاهش تعداد انگل‌ها در سه روز نخست عفونت فعال می‌شوند؛ در‌حالی‌که سایر داروهای ترکیبی واکنشی از خود نشان نمی‌دهند.

گسترش دسترسی به درمان ACT در سراسر جهان به کاهش تأثیر مالاریا کمک کرده است؛ اما این بیماری به‌طور فزاینده‌ای دربرابر تأثیرات ACT مقاومت می‌کند. در برخی مواقع که مالاریا درمقابل ACT مقاومت نشان می‌دهد، درمان باید حاوی داروی مؤثر دیگری هم باشد. سازمان بهداشت جهانی (WHO) هشدار داده است که گزینه‌ای برای جایگزینی آرتمیسینین، آن‌هم برای چندین سال دردسترس نخواهد بود.

این بیماری را هم می‌توان مشابه بسیاری از بیماری‌های دیگر کنترل کرد؛ اما باید نکات مهمی را برای انجام این کار بدانید.

با اینکه تحقیقات بسیار زیادی برای تولید واکسن جهانی مالاریا در حال انجام و پیگیری است، هنوز به‌غیر از صدور یک مجوز رسمی برای واکسن نسخه‌ی اروپایی، در ایالات متحده و سایر مناطق جهان از آن خبری نیست. اگر علائم مربوط به مالاریا را مشاهده کردید، باید سریعا به‌دنبال مراقبت‌های پزشکی باشید تا دچار مشکلات بیشتری نشوید.

بیماری مالاریا در سراسر جهان و به‌طورکامل شیوع پیدا نکرده است؛ اما سفرکردن به بسیاری از کشورهای جهان ممکن است خطرآفرین باشد. مراکز کنترل بیماری به مسافران توصیه می‌کنند نکات بهداشتی را رعایت کنند. برخی از این نکات مهم و ضروری برای پیشگیری از ابتلای مسافران به بیماری مالاریا عبارت‌اند از:

• خطر ابتلا به بیماری مالاریا در کشور یا شهر یا منطقه‌ی مقصد سفر را کاملا بررسی کنید.
• از پزشکان درباره‌ی داروهای لازم برای جلوگیری از ابتلا به مالاریا را سؤال کنید و درنهایت، داروهای لازم را در سفر همراه خود داشته باشید.
• به‌منظور جلوگیری از خطر خرید داروهای تقلبی در خارج کشور، داروهای ضدمالاریا را از کشور خود و مراکز مجاز بخرید.
• در سفر به مناطق خطرناک، خطر مربوط به سفر‌کردن با کودکان، افراد مسن، زنان باردار و افراد دچار مشکلات خاص را در نظر داشته باشید.
• مطمئن شوید ابزارهای پیشگیری برای دفع حشرات همانند حشره‌کش‌ها را دراختیار دارید. البته همراه‌داشتن لباس‌های مخصوص را هم می‌توان در‌زمره‌ی همین توصیه‌ها به‌حساب آورد.
• علائم مالاریا را به‌خوبی به‌خاطر بسپارید.

در مواقع اضطراری، ممکن است مقام‌های بهداشت و درمان محلی مناطقی را سم‌پاشی کنند که خطر ابتلا به بیماری مالاریا در آن‌ها زیاد است. جایی برای نگرانی وجود ندارد و علت این مسئله را می‌توان غلظت مناسب و استاندارد استفاده از سموم دفع آفت‌ها عنوان کرد. در‌حقیقت، این غلظت به‌گونه‌ای است که موجب آسیب‌رسانی به انسان نمی‌شود و قدرت آن هم به نابودی پشه‌ها محدود است.

درصورت امکان، مسافران باید از موقعیت‌هایی خاص دوری کنند که می‌تواند به گزش پشه‌ها منجر شود. اقدامات احتیاطی می‌تواند شامل اسکان در اتاقی مطبوع، برپا‌نکردن چادر در اطراف آب‌های راکد و... باشد. یک سال پس از بازگشت به خانه نیز، ممکن است علائم بیماری مالاریا در شما نمایان شود. شما باید از اهدای خون خودداری کنید تا بدین‌ترتیب، احتمال انتقال بیماری هم کاهش یابد.

بیماری مالاریا در زمانی اتفاق خواهد افتاد که نیش پشه‌ی انوفل وارد بدن انسان شود؛ زیرا فقط پشه‌ی انوفل می‌تواند بیماری مالاریا را به انسان منتقل کند. رشد و گسترش انگل در پشه به عوامل مختلفی همانند رطوبت و دمای محیط بستگی دارد. هنگامی‌که پشه‌ی آلوده انسان را نیش بزند، انگل را به‌راحتی وارد جریان خون خواهد کرد و در کبد پنهان خواهد شد.

در حالت کلی و به‌طور کاملا میانگین، میزبان هیچ نشانه‌ای را در ۱۰/۵ روز تجربه نخواهد کرد؛ اما انگل مالاریا در این مدت تکثیر می‌شود. درادامه، کبد هم بیکار نمی‌نشیند و انگل‌های جدید مالاریا را وارد جریان خون خواهد کرد. این مسئله موجب آلودگی سلول‌های قرمز خون خواهد شد و به‌مراتب بیشتر از قبل گسترش خواهد یافت. اگر این چرخه ادامه یابد و درمانی هم انجام نشود، شرایط بسیار سخت خواهد شد.

توجه کنید تشخیص زودهنگام برای بهبودی بیماران مبتلا به مالاریا، مسئله‌ی بسیار مهمی است. هر فردی که علائم مالاریا را نشان دهد، باید سریعا اقدامات مربوط به آزمایش و درمان را آغاز کند. سازمان بهداشت جهانی (WHO) بسته به امکانات موجود، وجود انگل در جریان خون را ازطریق آزمایشگاه‌های میکروسکوپی یا آزمایش تشخیصی سریع (RDT) تأیید می‌کند. هیچ ترکیبی از علائم نمی‌تواند مالاریا را به‌طور ویژه از سایر دلایل متمایز کند؛ بنابراین، انجام آزمایش انگل می‌تواند برای شناسایی و مدیریت بیماری کاملا مناسب باشد.

بد نیست بدانید در برخی از مناطق همانند جنوب صحرای آفریقا، شدت بیماری در بازه‌ی جمعیتی خاص می‌تواند ایمنی بسیار خفیفی ایجاد کند؛ درنتیجه، برخی افراد حامل انگل در جریان خون هستند؛ اما بیمار نمی‌شوند.

متخصصان به‌خوبی می‌دانند چگونه اروپا از بیماری مالاریا خلاص شده و چگونه می‌توان این درمان را در سایر مناطق هم گسترش داد. چندی قبل، سازمان بهداشت جهانی (WHO) رسما شکست مالاریا در اروپا را اعلام کرد که بسیار ارزشمند است. با اینکه بیماری مالاریا از سال ۱۹۷۵ در بیشتر قاره‌ها وجود ندارد، در کشورهای حاشیه‌ی اروپا و آسیا تاریخچه‌ی طولانی دارد.

سال ۱۹۹۵، کشورهای ترکیه و تاجیکستان و هفت کشور دیگر در این موقعیت جغرافیایی بیشتر از ۹۰ هزار مورد جدید ابتلا را گزارش کردند. مقام‌ها و مسئولان سازمان بهداشت جهانی این آمار را هم‌اکنون برابر با صفر اعلام کرده‌اند. پژوهشگران خبر شکست مالاریا از قاره‌ی سبز را ناشی از عواملی مانند تعهدات سیاسی و منابع مالی و نظارت شدید بر پرونده‌های جدید می‌دانند. حقیقتا این موارد درکنار هم می‌توانند سد محکمی در‌برابر بیماری‌هایی همانند مالاریا و سایر موارد مشابه ایجاد کنند. البته باید بدانید این اطلاعیه بدان‌معنا است که هم‌اکنون مالاریا در منطقه گسترش پیدا نخواهد کرد؛ اما امکان ظهور مجدد آن‌ها وجود دارد. این یعنی هنوز‌هم پشه‌ها وجود دارند و مسافران می‌توانند انگل را به مناطق مختلف جهان، انتقال دهند.

سال گذشته، مقام‌های سازمان بهداشتی جهانی اعلام کردند تا سال ۲۰۳۰ مالاریا حداقل در ۳۵ کشور کاملا از بین خواهد رفت؛ البته این امر به تلاش فراوانی نیاز خواهد داشت. بااین‌حال، نابودی کامل مالاریا در آفریقا که در آن ۹۰ درصد مرگ‌و‌میرها ناشی از بیماری مالاریا است و موارد جدیدی هم گزارش می‌شود، هنوز موفقیتی دست‌نیافتی باقی مانده است.

پژوهشگران معتقدند آفریقا به‌علت شرایط اکولوژیکی، در وضعیت بسیار مساعدی برای انتقال مالاریا قرار دارد. در‌حقیقت، سیستم بهداشت و درمان ضعیف و جمعیت فقیر و کمبودهای ناشی از آن در گسترش بیماری مالاریا نقش بسیار زیادی ایفا می‌کند؛ اما هنوز این امیدواری وجود دارد که با سرمایه‌گذاری در بخش بهداشت و درمان بتوان کاستی‌های موجود را کاهش داد. البته متخصصان اعلام کرده‌اند که برخی راهکارهای به‌کاررفته در اروپا برای مقابله با مالاریا را می‌توان به آفریقا هم انتقال داد و از این نظر، هیچ مشکلی وجود ندارد. این مسئله همکاری سیاسی در سراسر مرزها را هم شامل می‌شود.

دکتر نلسون، استاد همه‌گیرشناسی (اپیدمیولوژی) دانشگاه جان هاپکینز، در مصاحبه‌ای با Healthline اظهار کرد:

باتوجه‌به ابزارهای موجود، ریشه‌کن کردن مالاریا بعید به‌نظر نمی‌رسد.

افراد مبتلا به مالاریا که روند درمانشان سپری خواهد شد، معمولا چشم‌انداز مناسبی دارند و می‌توانند در سریع‌ترین زمان ممکن، سلامتی خود را به‌دست آورند. گاهی وقت‌ها، امکان دارد مالاریا موجب ایجاد تورم در رگ‌های مغزی شود که در‌نهایت، به آسیب‌های مغزی منجر خواهد شد. توجه کنید چشم‌انداز بلندمدت برای بیماران مبتلا به انگل‌های مقاوم به دارو هم ممکن است ضعیف باشد. در این بیماران، احتمال بدتر‌شدن شرایط یا بروز عوارض دیگری هم وجود دارد.