چرا برخی افراد حس بویایی خوبی دارند؟

آیا با حس برخی بوها احساس ناراحتی یا حتی تهوع پیدا می‌کنید؟ آیا بینی شما حتی ضعیف‌ترین بوها را احساس می‌کند؟ برخی بوها به شما حس مثبت یا منفی می‌دهند؟ اگر پاسختان به این پرسش‌ها مثبت است، حس بویایی شما قوی است. از نظر پزشکی افرادی که نسبت به سطح میانگین افراد عادی، حس بویایی قوی دارند با عنوان هیپروسمی (hyperosmia) شناخته می‌شوند. برای مثال، برخی از این افراد حتی نسبت به بوهای خوشایند هم حساس هستند و واکنش گروهی دیگر به بوهای بد، شدیدتر از حد معمول است. هیپروسمی‌ها نمونه‌های نادری هستند؛ بااین‌حال پژوهشگرها اطلاعات دقیقی از این شرایط ندارند. در ادامه به دلایل حساسیت شدید به بوها اشاره می‌کنیم.

در برخی پژوهش‌ها به رابطه‌ی بین شرایط متعدد پزشکی و هیپروسمی اشاره شده است. برای مثال بیماری‌هایی مثل میگرن، لایم، نحوه‌ی توزیع مایعات بدن، نقص هورمونی و برخی داروها می‌توانند بر حس بویایی تأثیر بگذارند. گرچه در بسیاری از نمونه‌ها دلیل اصلی هیپروسمی شناسایی نشده است، بیماری‌های فوق با تغییر الکترولیت‌های بدن بر سیگنال‌های گیرنده‌های حسی تأثیر می‌گذارند.

طبق پژوهش‌ها، جهش‌ها و شرایط ژنتیکی مشخصی مثل بیان بیش از اندازه‌ی ژن KAL1، رابطه‌ی مستقیمی با افزایش حس بویایی دارند. بیان ژن به فرآیندی گفته می‌شود که در آن از اطلاعات یک ژن برای ترکیب محصولات آمینواسیدی استفاده می‌شود. ژن KAL1 که وظیفه‌ی تولید پروتئینی به‌نام آنوسمین را برعهده دارد، حرکت و رشد سلول‌های عصبی بویایی را کنترل می‌کند. طبق پژوهشی، رمزنگاری ژنتیکی پروتئین مرتبط با حس بویایی و گیرنده‌های حسی بینی، در میان گروه‌های جمعیتی متفاوت است درنتیجه برخی افراد ذاتا حس بویایی بهتری نسبت به بقیه دارند.

بسیاری از زنان باردار، بوهای خاصی را حس می‌کنند که قبلا هرگز آن‌ها را آزار نمی‌داد. طبق پژوهشی علمی، برخی زنان باردار به‌صورت موقتی حس بویایی قوی پیدا می‌کنند. پژوهشگرها با مقایسه‌ی یافته‌های بیش از ۵۰ پژوهش در رابطه با تأثیر بارداری بر حس بویایی به این نتیجه رسیدند: حتی زنانی که قبل از بارداری حس بویایی قوی و شدیدی ندارند، پس از بارداری نسبت به برخی بوهای خاص حساس می‌شوند؛ اما در این پژوهش شواهد کافی برای شناسایی بوهای بیشتر وجود نداشت. با اینکه افزایش شدت حس بویایی در میان زنان باردار، پدیده‌ای متداول است پژوهشگرها هنوز به‌علت واقعی آن پی نبرده‌اند. بااین‌حال این حساسیت موقتی است.

پژوهشی در سال ۲۰۱۹، به تفاوت‌های مغزی افراد با حس بویایی شدید با افراد نرمال پرداخت. پژوهشگرها به مقایسه‌ی ۲۵ مرد با حس بویایی شدید و ۲۰ مرد با وضعیت نرمال پرداختند. آن‌ها با استفاده از اسکن مغزی شرکت‌کنندگان به مقایسه‌ی حجم ماده‌ی خاکستری در بخش‌های مرتبط با بویایی پرداختند. طبق یافته‌ها، فعالیت مغزی در افرادی که حس بویایی شدید دارند در دو نقطه‌ی کلیدی مغز افزایش می‌یابد. این دو نقطه‌ وظیفه‌ی گردآوری، یادگیری و به خاطر سپردن اطلاعات بویایی را برعهده دارند. باتوجه‌به تفاوت‌های مغزی افراد با یکدیگر مشخص نیست حس بویایی شدید دلیل ژنتیکی دارد یا اکتسابی است.

بدیهی است بو و حافظه‌ رابطه‌ی مستقیمی با یکدیگر دارند؛ اما طبق یافته‌های پژوهشی در سال ۲۰۱۴، این رابطه می‌تواند یکی از دلایل هیپروسمی باشد. در این پژوهش، حس بویایی ۵۵ داوطلب بیشتر از سطح میانگین بود. پژوهشگرها همچنین به مقایسه‌ی‌ افراد هم‌سن و هم‌جنسیت با حس بویایی عادی پرداختند. در ادامه از افراد هیپروسمی خواسته شد، پرسشنامه‌هایی را درباره‌ی تجربه‌ی بوها کامل کنند. برخی بوهای محیط برای این گروه آزاردهنده و تهوع‌آور هستند؛ اما در این پژوهش حساسیت افراد نسبت به مجموعه‌ی گسترده‌ای از بوها ارزیابی نشد؛ به همین دلیل به‌سختی می‌توان تشخیص داد شرکت‌کنندگان حس بویایی عادی یا غیرعادی دارند. بر اساس پژوهش‌های مشابه دیگر، حساسیت نسبت به برخی بوهای خاص مثل رزین‌های فنولیک، فرمالدهید و بوی برخی مواد شیمیایی رابطه‌ی مستقیمی با تجربه‌های منفی دارند.

آیا حس بویایی شدید قدرتی ویژه است که تا ابد ادامه دارد یا موقتی است؟ در سال ۲۰۰۳ پژوهشی روی ۲۳۰ داوطلب برای تست عمق بویایی نسبت به فنیلاتیل الکل (بوی رزها) و اوکالیپتول (دارای بوی مشابه نعنا) انجام شد. طبق یافته‌های این پژوهش، میزان عمق بو رابطه‌ی مستقیمی با غلظت آن دارد. پژوهشگرها از دستگاهی برای آشکارسازی هشت درجه‌ی غلظت بو استفاده کردند که از «به سختی قابل حس» تا «بسیار قوی» متغیر است.

بنابراین این‌طور به‌نظر می‌رسد که علت حس بویایی شدید در برخی افراد، ترکیبی از ژنتیک و آموزش بویایی باشد؛ البته برخی از آن‌ها شرایط خاص پزشکی دارند. همچنین زنان بارداری که در بازه‌ای موقتی حس بویایی شدید پیدا می‌کنند در گروه هیپروسمی‌ها قرار نمی‌گیرند.