اختلال آگورافوبیا (بازارهراسی)؛ علائم، علل و درمان
آگورافوبیا (برزنهراسی، بازارهراسی) به داشتن ترس یا اضطراب از مکانهایی اشاره دارد که فرار از آنها، ممکن است دشوار باشد. این اختلال بیشتر به ترس مرضی (فوبیا) از حضور در مکانهایی باز و شلوغ مانند سینما، مراکز خرید، پایانههای حملونقل عمومی، فرودگاهها، پل و... که امکان خروج فوری و آسان از آنها وجود ندارد، مرتبط است.
در روزهایی که دنیا به دلیل شیوع ویروس کرونا رو به تعطیلی میرود و بسیاری از ما به علت رعایت پروتکلهای بهداشتی خانهنشین شدهایم، ممکن است احساسات متفاوتی تجربه کنیم. بسیاری از ما در روزهای قرنطینه، میل بیشتری به مسافرت و قرار گرفتن در محیطهای شلوغ پیدا میکنیم و بیصبرانه منتظر هستیم تا پزشکان راهی برای درمان کووید ۱۹ پیدا کنند یا با استفاده از واکسن این ویروس، بار دیگر زندگی در دنیای واقعی و بودن در میان مردم برایمان امکانپذیر شود. اما شاید ناراحتکننده باشد که بدانیم افرادی نیز در این دنیا وجود دارند که چندان با این احساس غریبه نیستند؛ زیرا به دلیل ابتلا به اختلال آگورافوبیا، سالها است زندگی در قرنطینه و خلوت را تجربه کردهاند و از بودن در میان مردم وحشتزده میشوند.
آگورافوبیا ممکن است زمینگیرکنندهترین نوع فوبیا باشد؛ زیرا قادر است توانایی فرد را برای عملکرد صحیح در شغل یا در موقعیتهای اجتماعی که خارج از خانه روی میدهند، بهشدت مختل کند. این اختلال با حملات پانیک و اختلال پانیک بیشترین همزمانی را دارد. در آمریکا اکثر محققان معتقدند آگورافوبیا تقریبا همیشه بعد از وخیمتر شدن وضعیت بیماران مبتلا به اختلال وحشتزدگی در آنها به وجود میآید؛ یعنی باور بر این است که ترس از وقوع حملهی وحشتزدگی در اماکن عمومی که فرار از آنها دشوار یا ترسناک است، باعث به وجود آمدن این اختلال میشود و به همین دلیل، آگورافوبیا تقریبأ همیشه با اختلال وحشتزدگی همراه است. این نوع ترس معمولاً با افکار اضطرابی دربارهی غش کردن یا از دست دادن کنترل در حضور جمع همراه است و عمدتاً منجر به اجتناب از این محلها میشود. برزنهراسی در DSM-IV بهعنوان یک زیرمجموعه از اختلال وحشتزدگی تعریف شده است؛ بااینحال طبقهبندی برزنهراسی از اختلال وحشتزدگی جدا است.
اختلال آگورافوبیا چیست؟
اصطلاح آگورافوبیا (Agoraphobia) در سال ۱۸۷۱ اختراع شد تا عارضه ای را توصیف کند که افراد مبتلا به آن از رفتن به مکانهای عمومی بهتنهایی و بدون همراهی دیگران، سر باز میزدند. این اصطلاح از زبان یونانی گرفته شده است: Agora بهمعنای بازار و Phobos بهمعنای ترس است و در کل، آگورافوبیا به معنای ترس از بازار است.
علل آگورافوبیا
یکی از نظریههایی که در این رابطه وجود دارد، مسئلهی رفلکس «مبارزه یا فرار» بدن فرد مبتلا به آگورافوبیا است. بر طبق این نظریه، بدن انسان هنگام ترس و اضطراب، هورمونهایی مانند آدرنالین ترشح میکند که باعث میشود فرد دچار افزایش ضربان قلب و تند شدن تنفس شود. این رفلکس پاسخ طبیعی بدن است و احتمال دارد در فرد مبتلا به آگورافوبیا اشتباه صورت بگیرد و موجب هراس شود. همچنین از دیدگاه زیستی، سطوح بالاتر نوراپینفرین میتواند باعث شود فرد ترس و اضطراب شدیدتری تجربه کند. درکنار این مسائل، عوامل روانشناختی از جمله سوء مصرف الکل، تجربهی رویداد دردناک در کودکی، تجربهی یک رویداد استرسزا و سابقه قبلی بیماری از جمله ابتلا به افسردگی یا سایر اختلالات اضطرابی میتوانند در این امر مؤثر واقع شوند. ابتلا یک فرد در خانواده به آگورافوبیا، افزایش احتمال این بیماری در دیگر افراد خانواده را نشان میدهد و این امر به دلیل عوامل ژنتیکی است. همچنین اگر فردی در معرض یک آسیب روحی مانند آزار و اذیت یا از دست دادن یکی از نزدیکان قرار گیرد، ممکن است به آگورافوبیا مبتلا شود.
نرخ شیوع
دربارهی نرخ شیوع تمامعمری آگورافوبیا اختلاف نظر وجود دارد و این عدد از ۲ تا ۶ درصد تخمین زده شده است. به گزارش DSM-IV، کمتر از ۲ درصد از جمعیت بزرگسال ایالات متحده آمریکا به آگورافوبیا مبتلا هستند و نرخ شیوع آگورافوبیا در افراد بالای ۶۵ سال ۴ درصد است؛ اما این تخمین ممکن است کمتر از حد واقعی باشد. علت اختلاف نظر دربارهی نرخ شیوع آگورافوبیا، به اختلاف نظر دربارهی رابطهی این اختلال با اختلال وحشتزدگی برمیگردد. با اینکه مطالعات بالینی در بیمارستانهای روانی نشان دادهاند حداقل سهچهارم بیماران مبتلا به آگورافوبیا، اختلال وحشتزدگی دارند، مطالعات انجامشده در جامعه و در جمعیت غیر بالینی نشان دادهاند حدود نیمی از بیماران مبتلا به آگورافوبیا با اختلال وحشتزدگی دستوپنجه نرم میکنند. علت یکنواخت نبودن یافتهها هنوز مشخص نیست؛ اما ممکن است یکی از علل احتمالی تفاوت در یافتهها، متفاوت بودن روشهای تحقیق و کسب اطلاعات باشد. احتمال شیوع یکسالهی این بیماری ۳۰ در ۱۰۰۰ است و در زنان دو برابر مردان مشاهده میشود. برخلاف زمان شروع فوبیای ساده که از کودکی آغاز میشود، شروع آگورافوبیا در ابتدا یا اوایل دههی دوم زندگی است. در بسیاری موارد، شروع آگورافوبیا بعد از وقوع یک رویداد تروماتیک است. بهطور کلی زنان بیشتر دچار هرگونه اختلال اضطرابی میشوند و دو برابر بیشتر از مردان مبتلا به آگورافوبیا هستند. بیشتر افرادی که آگورافوبیا دارند قبل از ۳۵ سالگی به آن مبتلا میشوند.
تشخیص و ویژگیهای بالینی
DSM-IV پنج گروه رویداد معرفی کرده است که حداقل دو موقعیت از میان آنها باید در فرد ترس یا اضطراب شدید به وجود آورند:
- استفاده از وسایل حملونقل عمومی (ماشین، اتوبوس، قطار، کشتی یا هواپیما)
- فضاهای باز (پارکینگهای عمومی، مراکز خرید روباز، پل عابر پیاده یا پل ماشینرو)
- فضاهای سربسته (فروشگاه، تئاتر یا سینما)
- ایستادن در صف یا قرار گرفتن در بین جمعیت
- تنها بودن خارج از خانه
فردی که دچار آگورافوبیا است، از این موقعیتها هراس دارد و از آنها اجتناب میکند. او فکر میکند در صورت مواجه شدن با نشانههایی شبیه نشانههای حملهی وحشتزدگی یا سایر نشانههایی که او را از پا میاندازند و باعث خجالتزدگی او میشوند، نمیتواند بهآسانی فرار کند. برای مثال، سالمندان در موقعیتهایی که رسیدن نیروهای کمکی دشوار است، ممکن است از زمین خوردن هراس داشته باشند؛ یا از اینکه ناگهان نتوانند ادرار و مدفوع خود را کنترل کنند بترسند.موقعیتهای آگورافوبیک، تقریبا همیشه باعث ایجاد ترس و اصطراب در فرد میشوند. فرد تمام سعی خود را میکند تا از موقعیتهای آگورافوبیک اجتناب کند و به همین دلیل نیاز دارد همیشه کسی را همراه خود داشته باشد. شدت ترس یا اضطراب فرد با شدت خطری که موقعیتهای آگورافوبیک ایجاد میکنند، تناسب ندارد. (تناسب نداشتن به شرایط حاکم از جمله محیط و زمینههای فرهنگی، اجتماعی اشاره دارد)در اختلال آگورافوبیا، ترس، اضطراب و اجتناب، پیوسته و مکرر است و معمولا ۶ ماه یا بیشتر طول میکشد. این ویژگیها باعث میشوند فرد به رنج یا نابسامانی شدید در عملکرد اجتماعی، شغلی یا سایر جنبههای مهم زندگیدچار شود. وجود یک عارضهی پزشکی دیگر مانند بیماری التهاب روده یا پارکینسون نیز میتواند ترس و اضطراب فرد را افراطیتر کند. بیماران مبتلا به آگورافوبیا، با سرسختی از قرار گرفتن در موقعیتهایی که کمکرسانی در آنها دشوار است، اجتناب میکنند. این رفتار ممکن است به اختلافات زناشویی نیز منجر شود و حتی اختلافات زناشویی ممکن است بهعنوان مشکل اصلی این اختلال تشخیص داده شوند.
تشخیص افتراقی آگورافوبیا
یک روش تشخیص سیستماتیک در علم پزشکی، تشخیص افتراقی است که برای یافتن یک مورد خاص (تشخیص بیماری) وقتی چندین گزینهی جایگزین و محتمل دیگر وجود دارند، به کار میرود. تشخیص افتراقی برای آگورافوبیا شامل تمام اختلالات پزشکی میشود که میتوانند اضطراب یا افسردگی به وجود آورند. برای تشخیص افتراقی آگورافوبیا، باید اختلالات افسردگی عمده، اسکیزوفرنی، اختلال شخصیت پارانوئید، اختلال شخصیت اجتنابی و اختلال شخصیت وابسته نیز در نظر گرفته شوند.
زمانی که معیارهای تشخیصی برای آگورافوبیا و یک اختلال دیگر بهطور کامل برآورد شدند، لازم است هردو اختلال را عیبشناسی کرد؛ مگر اینکه ترس، اضطراب و اجتناب مشاهدهشده در آگورافوبیا، قابل انتساب به آن اختلال دیگر نباشد. در بعضی موارد، وزن کردن معیارها و مقایسهی آنها و همچنین قضاوت بالینی میتوانند در تشخیص اختلال مفید واقع شوند.
فوبیای خاص، نوع موقعیتی
تفکیک آگورافوبیا از فوبیای خاص، در بعضی موارد میتواند دشوار باشد؛ زیرا این عارضهها چند نشانه و معیار مهم مشترک دارند. اگر ترس، اضطراب و اجتناب به یکی از موقعیتهای آگورافوبیک محدود باشد، بهجای اختلال آگورافوبیا، فوبیای خاص از نوع فرعی موقعیتی تشخیص داده میشود. سایر ویژگیهایی که میتوانند آگورافوبیا را از فوبیای خاص نوع فرعی موقعیتی تفکیک کنند عبارتاند از : ایدههای شناختی و افکار و باورهای فرد. بنابراین اگر فرد به دلایلی غیر از نشانههای شبه وحشتزدگی یا سایر نشانههای فلجکننده و خجالتآور از موقعیتی بترسد، تشخیص فوبیای خاص مناسبتر است.
اختلال اضطراب جدایی
بهترین روش برای تفکیک اختلال اضطراب جدایی از آگورافوبیا، بررسی افکار یا باورهای درمانجو است. در اختلال اضطراب جدایی، افکار فرد دربارهی افراد مهم زندگی و محیط خانه است؛ در حالیکه در آگورافوبیا، کانون تمرکز نشانههای شبه وحشتزدگی یا سایر نشانههای زمینگیرکننده و خجالتآور، موقعیتهای ترسناک هستند.
اختلال اضطراب اجتماعی (فوبیای اجتماعی)
آگورافوبیا باید از اختلال اضطراب جدایی تفکیک شود . این کار باید عمدتا بر اساس مجموعه محرکهای موقعیتی باشد که باعث فعال شدن ترس، اضطراب یا اجتناب میشوند. در اختلال اضطراب اجتماعی، کانون تمرکز فرد روی ترس از ارزیابی منفی دیگران قرار دارد.
اختلال وحشتزدگی
وقتی معیارهای لازم برای اختلال وحشتزدگی برآورد شدهاند و در صورتی که رفتارهای اجتنابی مرتبط با حملات وحشتزدگی، فقط یک موقعیت آگورافوبیک را پوشش دهند، تشخیص آگورافوبیا اشتباه است.
اختلال استرس حاد (ASD) و اختلال استرس پس از تروما (PTSD)
اختلال استرس حاد و اختلال استرس پس از تروما را ازطریق بررسی این موضوع میتوان تفکیک کرد که آیا ترس، اضطراب یا اجتناب فقط به موقعیتهایی محدود میشوند که فرد را به یاد یک رویداد تروماتیک میاندازند یا خیر. اگر ترس، اضطراب یا اجتناب به محرکهای یادآورندهی تروما محدود باشند و اگر رفتار اجتنابی فقط به یک موقعیت آگورافوبیک محدود شود، نمیتوان تشخیص آگورافوبیا را قطعی دانست.
اختلال افسردگی عمده
در اختلال افسردگی عمده، فرد ممکن است به علت بیعلاقگی، کمبود انرژی، عزت نفس پایین و آنهدونیا (عدم توانایی لذت بردن)، از ترک کردن خانه امتناع کند. اگر اجتناب او به ترس از نشانههای شبه وحشتزدگی یا نشانههای زمینگیرکننده و خجالتآور مرتبط نباشد، نباید او را مبتلا به آگورافوبیا تشخیص داد.
سایر عارضههای پزشکی
اگر طبق تشخیص درمانگر، اجتناب از موقعیتهای مختلف، پیامد فیزیولوژیک یک عارضهی پزشکی باشد، تشخیص آگورافوبیا اشتباه است. این نتیجهگیری بر اساس بررسی سوابق، تستهای آزمایشگاهی و معاینهی جسمی به دست میآید. سایر عارضههای پزشکی مرتبط ممکن است شامل مواردی مانند بیماری پارکینسون، اماس، بیماریهای قلبی-عروقی و... باشند. افراد مبتلا به بعضی عارضههای پزشکی خاص نیز ممکن است از موقعیتهای مختلف اجتناب کنند؛ زیرا دغدغههایی واقعبینانه دربارهی زمینگیر شدن دارند. برای مثال در افرادی که خطر غش کردن به علت کمبود خونرسانی به مغز وجود دارد (ایسکمی گذرا) و در افرادی که خطر اسهال بهعلت بیماریهای التهابی روده وجود دارد (بیماری کرون) تشخیص آگورافوبیا اشتباه است. به یاد داشته باشید که تنها زمانی میتوان فرد را مبتلا به آگورافوبیا اعلام کرد که ترس یا اجتناب فرد بهوضوح افراطیتر از آن چیزی باشد که در این عارضههای پزشکی اتفاق میافتد.
عوارض آگورافوبیا
آگورافوبیا میتواند فعالیتهای زندگی را بهشدت مختل کند. اگر بیماری شدید باشد، ممکن است حتی نتوان از خانه خارج شد. در موراد درماننشده، بعضی از افراد سالها خودشان را در خانه زندانی میکنند. آگورافوبیا گاهی باعث میشود نتوان خانواده و دوستان خود را ملاقات کرد، به مدرسه یا محل کار رفت.آگورافوبیا همچنین میتواند به افسردگی، مصرف الکل یا مواد مخدر و سایر اختلالات سلامت روان از جمله اختلالات اضطرابی یا شخصیتی منجر شود.
سیر بالینی و پیش آگهی
باور بر این است که در اکثر موارد، آگورافوبیا در اثر اختلال وحشتزدگی به وجود میآید. پس هر زمان که اختلال وحشتزدگی درمان شد، میتوان به بهتر شدن آگورافوبیا نیز امیدوار بود. برای کاهش سریع و کامل آگورافوبیا، گاهی رفتاردرمانی توصیه میشود. آگورافوبیا بدون سابقهی اختلال وحشتزدگی معمولا زمینگیرکننده و مزمن است. همچنین اختلالات افسردگی و سوء مصرف مواد سیر بالینی این اختلال را دشوارتر میکنند.
درمان آگورافوبیا
دارودرمانی
برای درمان آگورافوبیا میتوان از دارودرمانی استفاده کرد. داروهای ضداضطراب مانند بنزودیازپینها، داروهایی با سریعترین واکنش علیه وحشتزدگی هستند. بعضی بیماران به هنگام مواجه شدن با محرکهای فوبیک، از این داروها استفاده میکنند. داروهای ضد افسردگی به منظور کاهش علائم اضطراب تجربهشده تجویز میشود. یکی از این داروها، مهارکنندههای بازجذب سروتونین است. آلپرازولام، لورازپام و کلونازپام نیز میتوانند برای درمان این اختلال مؤثر واقع شوند. مهارکنندههای بازجذب سروتونین با نام مخفف اساسآرآی (SSRI) نیز دستهای از داروهای ضد افسردگی هستند که برای درمان افسردگی و کاهش انواع اضطراب از جمله آگورافوبیا، کاربرد دارند. داروهای تریسیلیک و تتراسیلیک مانند کلومیپرامین و ایمیپرامین نیز در درمان اختلالات اضطرابی و وحشتزدگی بسیار مؤثرند.
بعضی از داروهایی که به تعادل سروتونین و کنترل و درمان آگورافوبیا در بدن کمک میکنند عبارتاند از:
- سیتالوپرام (Celexa)
- اگزالات اسکیتالوپرام (لکساپرو)
- فلوکستین (پروزاک)
- سرترالین (زولوفت)
- ونلافاکسین (افکسور)
البته باید توجه داشت که مصرف طولانیمدت این داروها موجب اعتیاد به آنها و نقص شناختی میشود؛ لذا لازم است این داروها تحت نظر پزشک متخصص مصرف شود و در مصرف آنها دقت فراوانی به خرج داد.
روان درمانی حمایتگرانه
در رواندرمانی حمایتگرانه، از مفاهیم روانپویایی و نظارت بر داروهای درمانی استفاده میشود تا مقابلهی سازگارانه تقویت شود. در این روش مکانیسمهای دفاعی سازگارانه تشویق و تقویت و مکانیسمهای دفاعی ناسازگارانه، تقبیح میشوند. درمان شناختی رفتاری برای کمک به فرد در به چالش کشیدن افکار اضطرابی و مواجه کردن او با موقعیتهای اضطراب آور استفاده میشود. متخصصان برای مواجه کردن فرد با موقعیتهایی که به خاطر ترس از آن اجتناب میکند، معمولا از روش مواجهسازی تدریجی، آرامسازی، ذهنآگاهی، مراقبه و... استفاده میکنند. روان درمانی نیز به فرد کمک میکند تا بتواند هیجانهای خود را در موقعیتهایی که ترس شدید را در او برمیانگیزد مدیریت کند. استفاده از ریلکسیشن کمک بسیاری در این زمینه به فرد خواهد کرد. توجه داشته باشید که اختلال آگورافوبیا به میزان بسیار زیادی قابل درمان و حتی قابل پیشگیری است. ازآنجاکه این اختلال معمولا پس از حملهی پانیک اتفاق میافتد، پس از تجربه چنین حملاتی بهتر است قبل از اینکه نگرانیهای شما در مورد تکرار حملهها شدید شود، از یک متخصص برای پیشگیری و درمان مسئله خود کمک بگیرید.
کانون تمرکز در روش شناختدرمانی، مقابله و امتحان کردن موقعیتهایی است که باعث اضطراب میانفردی و افسردگی خفیف مرتبط با آن میشوند
انواع رواندرمانی حمایتگرانه
روان درمانی بینش محور
در روان درمانی بینشمحور، هدف این است که بیمار دربارهی مناقشات روانی خود بینش به دست آورد و بداند اگر این مناقشات حلوفصل نشوند، ممکن است بهصورت رفتارهای ناسازگارانه بروز کنند.
رفتاردرمانی
در رفتار درمانی فرضیه اصلی این است که برای ایجاد تغییر، به بینش یا آگاهی از علل پشت پرده نیازی نیست. تکنیکهای رفتاردرمانی عبارتاند از: تقویت مثبت و منفی، حساسیتزدایی سیستماتیک، غرقهسازی، انفجار، در معرض قراردهی تدریجی، پیشگیری از پاسخ، توقف فکر، تکنیکهای ریلکس کردن، رواندرمانی کنترل وحشتزدگی، خودنظارتی و هیپنوتیزم.
شناخت درمانی (CBT)
شناختدرمانی بر اساس این فرضیه است که رفتارهای ناسازگارانه در اثر تحریفهایی به وجود میآیند که در نحوهی تفکر افراد دربارهی خودشان و تفکر آنها در مورد اینکه دیگران دربارهی آنها چه فکر میکنند، تأثیر میگذارند. این نوع درمان، کوتاهمدت و تعاملی است و به درمانجو تکالیفی خانگی داده میشود که او باید در فاصلهی بین جلسات انجام دهد و فرضیهها و شناختهای تحریفشدهی خود را تصحیح کند. کانون تمرکز در روش شناختدرمانی، مقابله و امتحان کردن موقعیتهایی است که باعث اضطراب میانفردی و افسردگی خفیف مرتبط با آن میشوند.
این روش درمان آگورافوبیا، میتواند روشهای جدیدی برای تفکر یا مواجهه با موقعیتهایی که باعث وحشت میشوند به شما بیاموزد و کمک کند در برابر این موقعیتها بر ترس خود غلبه کنید. ممکن است تمرینات آرامش و نحوهی تنفس درست نیز در این روش به شما آموزش داده شود. گاهی اوقات ممکن است درمانگر شما قرار گرفتن در معرض درمانی را پیشنهاد کند که در آن بهتدریج شروع به انجام برخی از کارها میکنید که شما را مضطرب میکند.
رواندرمانی مجازی
بعضی برنامههای کامپیوتری طراحی شدهاند که به بیماران اجازه میدهند خودشان را بهصورت آواتارهایی در یک فضای باز یا پرازدحام ببینند. بیماران خود را بارها با این آواتارها همانندسازی میکنند و بهتدریج میتوانند ازطریق شرطیسازی بر اضطراب خود غلبه کنند.
مواجه درمانی
در این روش فرد بارها با موقعیتهای ترسآور و اضطرابآور روبهرو میشود و هر بار از محرکهای شدیدتری برای ترس و اضطراب بهره گرفته میشود. در این روش فرد میآموزد چگونه گامبهگام از پایینترین سطح تا شدیدترین سطح ترس و اضطراب خود از مکانهای باز را مدیریت کند.
جمعبندی
آگورافوبیا، اختلالی است که در آن افراد همیشه میترسندمبادا در جایی گیر بیفتند. افراد آگورافوبیک تصور میکنند حملهی وحشتزدگی ممکن است ناگهان و بهطور غیر قابل پیشبینی رخ دهد. برای مثال آنها فکر میکنند هر لحظه ممکن است دچار سکته قلبی، سکته مغزی، یا یک بیماری ناشناخته شوند. این عدم اطمینان باعث میشود این افراد تمایل نداشته باشند به کنسرت، اماکن مذهبی، بازار یا میتینگهای اجتماعی بروند. اگر بروند، معمولاً در گوشه یا در انتهای خلوت و نزدیک به در خروجی مینشینند تا در مواقعی که احساس خطر کردند، به موقع خارج شوند. آنها از جایی که ممکن است در آن گیر بیفتند، هراس دارند. آسانسور، ازدحام جمعیت و مخصوصا هواپیما، مواردی هستند که این افراد خود را واقعا در آنها «بهدامافتاده» احساس میکنند. آنها حتی ممکن است از عبور از روی پل عابر پیاده یا پل ماشینرو خودداری کنند. به این ترتیب، آگورافوبیا عبارت است از ترس از حملهی وحشتزدگی در محیطی که فرار کردن از آن یا کمک گرفتن از دیگران، بسیار دشوار است.