هاری؛ بیماری مهلک با تاریخچه‌ای به قدمت تمدن بشر
احتمالا یکی از بدترین راه‌های مردن، گزیده شدن به‌وسیله یک حیوان هار باست که می‌تواند مرگ بسیار آرام و به‌شدت دردناکی برای قربانی به‌همراه بیاورد. شاید تصور کنید به دلیل قدمت هاری و شناختی که در طول تاریخ پزشکی از آن به دست آمده، این بیماری تا حد زیادی کنترل شده است؛ ولی باید بگوییم سالانه دست کم ۵۵ هزار نفر در سرتاسر جهان به وحشتناک‌ترین شکلِ ممکن جان خود را بر اثر آن از دست می‌دهند.
بر اساس اعلام سازمان بهداشت جهانی، هاری یک بیماری مشترک بین انسان و حیوان است که به علت ویروسی از خانواده «رابدو ویریده» به وجود می‌آید. هاری به استثنای جنوبگان و شمالگان، بیماری بومی تمامی قاره‌های جهان محسوب می‌شود و بیشترین هاری در قاره‌های آسیا و آفریقا به وقوع می‌پیوندد؛ در این نواحی هاری به‌صورت بالقوه جمعیتی تقریبا ۳ میلیارد نفری را تهدید می‌کند. این بیماری مهلک ازطریق واکسن، ۱۰۰ درصد قابل پیشگیری است؛ ولی سالانه ده‌ها هزار نفر قربانی می‌گیرد.
بیشتر قربانیان هاری را مردمان ساکن نواحی فقیر و توسعه‌نیافته تشکیل می‌دهند. کودکان عمده‌ترین قربانیان هاری هستند. درواقع از هر ۱۰ نفری که در سرتاسر دنیا بر اثر هاری جان خود را از دست می‌دهد، ۴ نفر افراد زیر ۱۵ سال هستند.
در این مطلب زومیت، نگاهی به جوانب مختلف بیماری هاری از تاریخچه و اثرات فرهنگی تا مشخصه‌های بارز و علائم، درمان‌ها و روش‌های پیشگیری از آن انداخته‌ایم، با ما همراه باشید:
تاریخچه هاری
بیماری هاری از حدود هزاره‌ی دوم ق.م شناخته شد. اولین سند مکتوبی که از بیماری هاری در دست است، کتیبه بین‌النهرینی اشنونا (متعلق به سال ۱۹۳۰ ق.م) است که در آن عنوان شده، صاحب سگ هار باید اقدامات پیشگیرانه‌ای در این خصوص انجام دهد و چنانچه کسی توسط سگ هار گاز گرفته شود و بعدا بمیرد، مالک سگ باید جریمه‌ی سنگینی بپردازد. در یونان باستان هاری را به لیسیا، روح خشم، غضب و بیماری هاری نسبت می‌دادند.
معالجا بی‌اثر نیز در متون پزشکی دنیای باستان فراوان‌اند. اسکریبونیوس لارگوس (داروشناس رومی) ضماد پارچه و پوست کفتار را برای درمان هاری تجویز می‌کرد. آنتائوس (طبیب یونانی) ضمادی تهیه‌شده از جمجمه کسی که به دار آویخته شده بود توصیه می‌کرد. در طب عامیانه ایرانی (با طب سنتی اشتباه گرفته نشود) نیز به چنین درمان‌های خرافی و نادرستی می‌رسیم. از جمله در یکی از این درمان‌ها عنوان شده است که اگر سگ هار کسی را بگزد، باید چند تار از پشم حیوان هار را بسوزاند و مانده را روی زخم بگذارد و هر گاه سگ هار کسی را بگیرد، باید خمیرمایه را از خانه‌ی صاحب سگ بیاورند و روی زخم بگذارند تا هم زخم ناشی از دندان سگ خوب شود و هم آن شخص به هاری مبتلا نشود.
اولین مورد از هاری در دنیای نو و قاره آمریکا به سال ۱۷۶۸ در بوستون باز می‌گردد. طی چند سال پس از آن هاری به سایر ایالت‌ها و همچنین هند غربی فرانسه (در کارائیب) سرایت کرد و نهایتا در سرتاسر آمریکای شمالی رواج یافت. هاری به دلیل شیوع گسترده در قرن نوزدهم بیماری مهلکی محسوب می‌شد. در فرانسه و بلژیک که «سنت هوبرت» جایگاه والایی داشت، برای درمان هاری کلید سنت هوبرت را داغ می‌کردند و روی زخم می‌گذاشتند. سگ‌ها نیز با همین کلید داغ می‌شدند تا از هاری مصون باشند.
نگاره‌ای از ابوعلی سینا
ترس از هاری، به دلیل تعداد ناقلان آن - که عمدتا سگ‌های هار بودند - و همینطور نبود درمان‌های مؤثر، تقریبا به حالت غیر عقلانی در آمده بود. به این جهت در دنیای قدیم غیر معمول نبود که فردی پس از اینکه توسط سگی گاز گرفته می‌شد، خود اقدام به خودکشی کند یا سایرین او را بکشند. در زمان‌های قدیم بافت زیر زبان را که به آن «فرِنولوم» یا «لگام زبان» گفته می‌شود، می‌بریدند؛ چون تصور می‌کردند منشأ هاری از این ناحیه است. این درمان هم با کشف علت اصلی هاری منسوخ شد.
در متون ایران باستان و در «اوستا» (بندهای ۳۸- ۳۵ باب ۱۳ وندیداد) از سگ هار با عنوان «سگ دیوانه» نام برده شده است. در این کتاب مقدس که روزگاری همچون دانشنامه به کار گرفته می‌شد، اشاره شده است که سگان دیوانه را باید همچون انسان درمان کرد و حیوان را در بند نگه داشت. از اشعار پارسی بعد از اسلام به‌وضوح مشخص است که حکما و پزشکان ایرانی به‌خوبی با علائم و مشخصات هاری آشنا بوده‌اند: از جمله سنایی که در منظومه‌ی «حدیقةالحقیقه» چنین سروده است: «سگ دیوانه را بکش به عذاب/ زانکه اندر ره درنگ و شتاب ... هرکه را او گزید هم برجای/ شود از بیم گربه سگ بچه‌زای». نظامی هم در منظومه‌ی «خسرو و شیرین» در تعبیری بسیار جالب، واکنش خسرو پرویز به نامه‌ی پیامبر را همچون شخصی هار وصف کرده است: «چو قاصد عرضه کرد آن نامه نو/ بجوشید از سیاست خون خسرو... چو عنوان‌گاه عالم‌تاب را دید/ تو گفتی سگ‌گزیده آب را دید»
واضح است که اندیشمندان و دانشمندان بزرگ ایرانی بیماری هاری را به‌خوبی شناخته بودند. از جمله زکریای رازی در جزء نوزدهم کتاب «الحاوی فی‌الطب» در مورد علائم و نشانه‌های بیماری هاری گفته است؛ اسماعیل جرجانی در بخش نهم کتاب «ذخیره خوارزمشاهی» ذکری از بیماری هاری آورده است؛ و مهم‌تر از همه ابوعلی سینا، پزشک و دانشمند مشهور در دورانی که مقارن با قرون وسطی در اروپا بود، در معروف‌ترین اثرش «قانون» شرح مفصلی از تظاهرات، روال و درمان بیماری هاری آورده است. با وجود برخی توصیه‌های عجیب و غریب ابوعلی سینا، قسمت اصلی توضیحاتش شباهت‌هایی به پزشکی مدرن دارد. ابوعلی سینا اولین نمونه‌ها از ایمن‌سازی غیرفعال پس از مواجهه با عامل بیماری را که در طب مدرن کاربرد گسترده‌ای دارد،مورد استفاده قرار داده است.
نکته قابل توجه دیگر اینکه ابوعلی سینا در نوشته‌های خود به احتمال انتقال هاری ازطریق بزاق اشاره کرده است. وی چنین نوشته است: «هرکس که باقیمانده غذا یا آب [آدم هار] را بخورد، هار می‌شود.» ابوعلی سینا برای جلوگیری از ابتلا به هاری پس از گاز گرفته شدن توسط سگ، شخص را به مدت ۴۰ روز از بستن محل زخم منع می‌کرد. حجامت و مکیدن محل گاز گرفتگی (بلافاصله پس از بروز آن) دو توصیه دیگر شیخ‌الرئیس بود. ولی در این بین دو گفته ابوعلی سینا در مورد هاری اهمیت زیادی دارند.
هاری ازطریق واکسن، ۱۰۰ درصد قابل پیشگیری است
یکی اینکه وی خونِ سگ هار را پادزهر خوبی برای گاز گرفتگی حیوان هار معرفی کرده است. امروزه در پزشکی مدرن از آنتی‌بادی خون سگ هار (ایمونوگلوبولین هاری) برای تزریق موضعی در حاشیه‌ی زخم استفاده می‌شود؛ اقدامی که باعث ایمن‌سازی غیرفعال می‌شود و مرگ‌ومیر ناشی از این بیماری بسیار کُشنده را به طرز چشمگیری کاهش می‌دهد. با توجه به این واقعیت، توضیح ابوعلی سینا را می‌توان اولین نمونه از تشخیص ایمن‌سازی غیرفعال پس از مواجهه دانست. علاوه بر این، امروزه مشهود شده است که بزاق حیوانات هار مملو از ویروس عامل بیماری است و ابوعلی سینا احتمال انتقال هاری ازطریق بزاق انسان آلوده را حدود هشت قرن قبل از مطالعات فرانسوآ مگندی (متخصص مغز و اعصاب فرانسوی) و یافته‌های گئورگ گوتفرید زینکه (دانشمند آلمانی در قرن هجدهم) کشف کرده بود.
درواقع، چنانچه دانسته می‌شود، زینکه ماهیت عفونی هاری را به اثبات رساند و مگندی در سال ۱۸۲۱ راه انتقال هاری را کشف کرد و عنوان داشت که هاری از بزاق سگ به انسان سرایت پیدا می‌کند. چند سال بعد (۱۸۸۵) لویی پاستور اولین واکسن هاری را با موفقیت ساخت. سپس در سال ۱۹۰۳ آدلیچی نِگری (میکروب‌شناس ایتالیایی) برای اولین بار پرده از کنش و واکنش مابین ویروس و سلول عصبی در مغز حیوانات آلوده به هاری برداشت. نگری در این گروه عصب‌ها اجسام سیتوپلاسمی (امروزه به افتخار او به آن «اجسام نگری» گفته می‌شود) را تشخیص داد. حدود شصت سال بعد (۱۹۶۲) سوکولو و وانی نشان دادند که اجسام سیتوپلاسمی نگری درواقع گرانول‌های آراِن‌ای هستند که در ماتریس دی‌ان‌ای قرار گرفته‌اند.
نام‌گذاری هاری
نام‌گذاری هاری از واژه‌ی لاتین «Rabies» به معنای دیوانگی گرفته شده است؛ این کلمه لاتین ممکن است از واژه‌ی سانسکریت «رِبهاس» به معنای خشم گرفته شده باشد. یونانیان کلمه «لیسا (lyssa)» را از «لود (lud)» یا خشونت گرفته‌اند که همین کلمه در ریشه‌ی خانواده ویروس هاری یعنی «لیساویروس» به کار رفته است. علاوه بر این، ویروس عامل بیماری یعنی لیساویروس نام خود را از دو کلمه‌ی لیتا و لیسا گرفته است. مردمان دوران باستان بر این باور بودند که هاری از کِرمی به نام لیتا در زیر زبان به وجود می‌آید.
چند نکته اجمالی در مورد هاری
- هاری یک بیماری ویروسی است که تقریبا همیشه بر اثر گزیده شدن به وسیله حیوانات آلوده سرایت پیدا می‌کند.
- بیش از ۹۵ درصد از موارد بیماری هاری به وسیله سگ به وجود می‌آید.
- کسانی که در نواحی شیوع هاری توسط حیوانی گزیده می‌شوند، باید بلافاصله برای درمان به مراکز پزشکی مراجعه کنند.
- برای موفقیت‌آمیز بودن درمان، فرد باید پیش از بروز علائم هاری به درمان دسترسی پیدا کند.
- شایع‌ترین علائم هاری شامل مشکلات عصبی و ترس از نور و آب است.
- واکسینه کردن حیوانات خانگی می‌تواند کمک زیادی به پیشگیری و کنترل هاری کند.
هاری چیست
هاری یک عفونت ویروسی است که عمدتا ازطریق گاز گرفتن حیوانات آلوده سرایت پیدا می‌کند. ویروس هاری یک ویروس آراِن‌ای از خانواده رابدو ویروس‌ها است. این بیماری بدون اقدامات درمانی زودهنگام، می‌تواند مرگبار باشد.
ویروس هاری می‌تواند به این دو طریق روی بدن اثر بگذارد:
- مستقیما وارد دستگاه عصبی پیرامونی شود و به مغز برسد.
- با وجود مصونیت از دستگاه ایمنی وارد بافت‌های عضلانی شود و در آنجا تکثیر پیدا کند.
این ویروس ازطریق ﺍﺗﺼﺎﻝهای ﻋﺼﺐ-ﻋﻀﻠﻪ وارد دستگاه عصبی می‌شود. هنگامی که ویروس وارد دستگاه عصبی شود، موجب التهاب حاد مغز می‌شودهکه پیامد آن، کما و نهایتا مرگ خواهد بود.
دو نوع هاری وجود دارد:
- هاری حاد انسفالیتیک: این نوع هاری ۸۰ درصد موارد هاری انسان را تشکیل می‌دهد. در این هاری فرد به احتمال بالا علائمی همچون بیش‌فعالی و هراس از آب خواهد داشت.
- هاری گنگ یا فلج‌کننده: فلج شدن مشخصه‌ی بازر این نوع هاری است.
انتقال
هاری بیشتر در کشورهای آفریقایی و آسیای شرقی ملاحظه می‌شود که در آن سگ‌های ولگرد زیادی بدون واکسینه شدن به حال خود رها شده‌اند. راه انتقال بیماری هاری ازطریق بزاق است. در صورتی که فرد توسط حیوان آلودگی گاز گرفته شود یا اینکه بزاق حیوان آلوده وارد زخمِ باز یا ازطریق غشای مخاطی مانند چشم و دهان وارد بدن شود، فرد به بیماری هاری ابتلا پیدا می‌کند. بااین‌حال، ویروس هاری ازطریق پوست امکان انتقال ندارد. تقریبا تمام پستانداران می‌توانند ناقل بیماری هاری باشند؛ ولی پستانداران کوچک خصوصا جوندگان به‌ندرت به هاری آلوده یا موجب سرایت آن می‌شوند. به همین ترتیب، انتقال هاری از خرگوش نیز بعید است.
حیوانات خانگی و دام ناقل هاری
- گربه
- گاو
- سگ
- راسو
- بز
- اسب
- حیوانات وحشی ناقل هاری
- خفاش
- سگ آبی
- روباه
- میمون
- گرگ صحرایی (کایوتی)
- راکون
- راسوی بدبو
- موش‌خرمای کوهی
در موارد بسیار نادری امکان دارد که ویروس هاری از عضو پیوندی به گیرنده انتقال پیدا کند.
علائم
دوره بیماری هاری به پنج مرحله تقسیم می‌شود:
- دوره نهفتگی (کمون)
- مرحله پیش از حمله (پرودروم)
- دوره حاد عصبی
- کما
- مرگ
دوره نهفتگی
نهفتگی به دوره‌ی پیش از بروز علائم گفته می‌شود. این دوره معمولا بین ۳ تا ۱۲ هفته طول می‌کشد؛ ولی در مواردی ممکن است کمتر از ۵ روز یا حتی بیش از ۱ سال طول بکشد. هرچه محل گاز گرفتن به مغز نزدیک‌تر باشد، اثرات بیماری زودتر ظاهر می‌شود. تقریبا در تمام مواردی که علائم هاری ظهور پیدا می‌کنند، فرد جان خود را دست می‌دهد. بنابراین، هر کسی که مشکوک به تماس با بیماری هاری باشد یا توسط حیوانی گاز گرفته شود، باید در همان ابتدا و پیش از اینکه هرگونه علائمی آشکار شود به پزشک مراجعه کند.
مرحله پیش از حمله
در طی مرحله پیش از حمله، ممکن است فرد دچار سرفه و تب شود.
علائم اولیه هاری شبیه به آنفولانزا هستند:
- تب ۳۸ درجه‌ای یا بالاتر
- سردرد
- حالت اضطراب
- احساس ضعف شدید یا بی‌حالی مضاعف
- گلودرد و سرفه
- حالت تهوع و استفراغ
این دوره می‌تواند بین ۲ تا ۱۰ روز طول بکشد و علائم به‌تدریج بدتر می‌شوند.
دوره حاد عصبی
در این مرحله علائم عصبی بروز پیدا می‌کند:
- احساس گیجی و پرخاشگری
- فلج جزئی همچون تکان غیر ارادی عضلات و سفتی عضلات گردن
- تشنج
- نفس نفس زدن یا دشواری در تنفس
- زیاد شدن بزاق احتمالا همراه با کف دهان
- ترس از آب (آب‌هراسی) ناشی از دشواری در بلع
- توهم، هذیان، کابوس و بی‌خوابی
- پریاپیسم (نعوظ بی‌اختیار و طولانی‌مدت) در مردان
- فوتوفوبی (نورهراسی)
- در اواخر این مرحله، تنفس فرد سریع و منقطع می‌شود.
کما و مرگ
نهایتا فرد وارد کما می‌شود و در صورتی که به دستگاه تنفس مصنوعی متصل نشود، جان خود را از دست می‌دهد. به‌ندرت کسی در این مرحله از هاری جان سالم به در می‌برد.
چرا بیماری هاری موجب آب‌هراسی می‌شود
آب‌هراسی یکی از بارزترین علائم هاری است؛ به همین جهت حتی در گذشته به آن «آب‌هراسی» نیز گفته می‌شد. وقتی فرد سعی در بلع دارد، گرفتگی‌های حادی در گلو به وجود می‌آید که باعث می‌شود عمل قورت دادن آب بسیار دردناک شود. به همین جهت فرد حتی با فکر کردن به آب دچار ترس بیمارگونه یا همان هراس (فوبیا) می‌شود. ترشح زیاد براق به دلیل اثری است که ویروس هاری روی دستگاه عصبی می‌گذارد.
تشخیص
معمولا در زمان گزیدگی برای اینکه بدانیم حیوان ناقل هاری بوده یا موجب سرایت عفونت شده است، روش قطعی وجود ندارد. در آزمایش ممکن است آنتی‌بادی (پروتئین‌هایی که در واکنش به عفونت تولید می‌شوند) تشخیص داده شوند؛ ولی ممکن است آنتی‌بادی‌ها تا مراحل پایانی بیماری تشخیص داده نشوند. ویروس ممکن است از بزاق یا ازطریق نمونه‌برداری از پوست (بایوپسی) جداسازی شود. بااین‌حال، تا زمان تأیید تشخیص ممکن است برای هرگونه اقدام درمانی موثری دیر شده باشد. به همین دلیل در موارد مشکوک به هاری، بدون تشخیص باید یک دوره درمانی را طی کرد. درواقع باید هر مورد گزیدگی را به مثابه هاری تلقی کرد.
درمان
در صورتی که حیوان مشکوک به هاری فرد را گزید یا روی پوست را خراشید یا زخم را لیس زد، باید بلافاصله ناحیه‌ی مد نظر را به مدت ۱۵ دقیقه با آب و صابون، ضد عفونی‌کننده‌های پوستی (ید پوویدون) و مواد پاک‌کننده دیگر بشویید. این کار باعث می‌شود تعداد ذارت ویروس به حداقل برسد. پس از آن باید بلافاصله به فوریت‌های پزشکی مراجعه کنید. تزریق واکسن هاری پس از مواجه با عامل بیماری و پیش از ظهور هرگونه علائمی می‌تواند مانع از پیشرفت بیماری شود و معمولا مفید است.
سازوکار تزریق واکسن هاری به این ترتیب است:
یک دوز ایمنوگلوبولین هاری: در اسرع وقت، نزدیک به محل گاز گرفتگی یا زخم تزریق می‌شود که می‌تواند از آلوده شدن فرد به ویروس پیشگیری کند.
یک سری واکسن هاری: این واکسن‌ها طی ۲ تا ۴ هفته پس از مواجه با عامل بیماری به بازو تزریق می‌شود. این واکسن‌ها باعث می‌شود بدن در صورت مواجهه با ویروس، قابلیت مبارزه با آن را داشته باشد.
در کشورهای فقیر و توسعه‌نیافته سگ‌های ولگرد بیشترین نقش را در سرایت هاری دارند
افراد معدودی با وجود ظهور علائم بیماری زنده می‌مانند؛ ولی اکثر موارد بروز علائم با مرگ بیمار همراه است. فردی که دارای علائم است باید تا حد ممکن در وضعیت مناسبی باشد و ممکن است برای تنفس نیاز به دستگاه‌های تنفس مصنوعی داشته باشد.
عوامل خطر
عواملی که می‌توانند خطر هاری را افزایش دهند:
- مسافرت یا زندگی در کشورهای درحال‌توسعه و پرخطر از جمله کشورهای آفریقا و آسیای جنوب شرقی که هاری در آن‌ها رایج است.
- انجام فعالیت‌هایی که امکان مواجهه با حیوانات وحشی در آن زیاد است؛ مانند اکتشاف در غارهایی که خفاش در آن زندگی می‌کند یا اردو زدن در طبیعت یا کار کردن در آزمایشگاه با حیوانات.
پیشگیری
در برخی نواحی که هاری شیوع پیدا کرده، برای جلوگیری از سرایت، واکسیناسیون الزامی است. هاری بیماری بسیار جدی و کُشنده‌ای است؛ بااین‌حال بسیاری از کشورها با اقدامات درمانی و پیشگیرانه عملا موجب ریشه‌کنی این بیماری شده‌اند.
این اقدامات عبارت‌اند از:
- واکسیناسیون منظم ضد هاری برای تمامی حیوانات خانگی و دام‌ها
- ممنوعیت یا محدودیت واردات حیوانات از برخی کشورها
- واکسیناسیون انسان در برخی نواحی
- آموزش و آگاه‌سازی
به‌عنوان مثال در روستاهای کانادا و ایالات متحده، برخی نهادهای بهداشتی طعمه‌های حاوی واکسن خوراکی هاری را با کار گذشتن در زیستگاه‌های طبیعی به خورد راکون‌ها دادند. در سوئیس مقامات بهداشتی با کار گذاشتن واکسن ضد هاری در سر مرغ در کوه‌های آلپ، روباه‌های منطقه را در مقابل هاری ایمن کردند.
اقدامات احتیاطی
برای کم کردن احتمال ابتلا به هاری می‌توان برخی اقدامات احتیاطی را انجام داد:
واکسیناسیون حیوانات خانگی و دام‌ها: صاحبان حیوانات خانگی و دامداران و مزرعه‌داران باید اقدام به واکسیناسیون حیوانات خانگی از جمله گربه، سگ سایر حیوانات اهلی کنند و آن را ادامه دهند.
محافظت از حیوانات خانگی: برخی از حیوانات خانگی امکان واکسینه شدن ندارند؛ بنابراین توصیه می‌شود تا حد امکان حیوان را در خانه یا قفس نگه‌داری کنید تا از تماس با حیوانات وحشی پیشگیری شود.
مشاهده سگ‌ها و سایر حیوانات ولگرد را به مقامات محلی گزارش دهید: در صورت مشاهده پرسه‌زنی حیوانات با مراکز محلی کنترل حیوانات یا سایر مجریان قانون محلی همچون گروه‌های فعال حمایت از حیوانات یا امداد حیوانات تماس بگیرید.
به حیوانات وحشی نزدیک نشوید: تا حد امکان سعی کنید در صورت مواجهه با حیوانات وحشی احتیاط کنید و به آن‌ها نزدیک نشوید.
مراقب خفاش‌ها باشید: خفاش‌ها ناقل بسیاری از بیماری‌ها هستند و بیماری کرونا گواهی بر این مدعا است. مراقب لانه‌گزینی خفاش‌ها در زیرزمین‌ها، اتاق‌های زیرشیروانی یا انبارها و سایر نواحی تاریکِ و کم‌رفت‌وآمد محل زندگی خود باشید. در صورت مشاهده خفاش بهتر است به مراکز محلی کنترل حیوانات مراجعه کنید.
واکسیناسیون سگ‌های صاحب‌دار و ولگرد علمی‌ترین راه برای کنترل بیماری هاری است
پس از مواجه با حیوانات وحشی درمان‌های پیشگیرانه را دنبال کنید: پس از اینکه با حیوان وحشی مواجه شدید، حتی اگر علائم گزش یا سایر نشانه‌های ظاهری را نداشتید، باز هم بهتر است بلافاصله به نزدیک‌ترین درمانگاه یا فوریت‌های پزشکی مراجعه کنید.
به گفته سازمان بهداشت جهانی، هاری یک بیماری ۱۰۰ درصد قابل پیشگیری با واکسن است. این سازمان تأکید دارد که باید دست کم ۷۰ درصد سگ‌های یک منطقه را واکسینه کرد تا چرخه‌ی انتقال بیماری به‌صورت کامل شکسته شود. شیوع هاری در کشورهای مختلف بسیار متفاوت است؛ ولی در کشورهایی که سگ وحشی وجود ندارد، میزان شیوع نیز به شکل قابل توجهی پایین است. هاری در ۱۵۰ کشور دنیا و در تمام قاره‌ها به استثنای جنوبگان و شمالگان وجود دارد. جزایری مانند نیوزیلند، استرالیا، موریس و سیشل به جهت دورافتادگی و انزوای طبیعی مصون مانده‌اند.
با شروع ظهور علائم هاری، مرگ فرد قریب‌الوقوع است
آفریقا و آسیا قاره‌هایی هستند که در آن هاری بیشتر رواج دارد. هند بیشترین موارد هاری را دارد. در سالهای اخیر برنامه‌های مدونی برای کنترل و مدیریت هاری در کشورهای آمریکای جنوبی و کارائیب به اجرا درآمده که موارد ابتلا به آن را به میزان قابل توجهی کاهش داده است. در نهایت هر کسی که در مناطق شیوع هاری زندگی یا به نواحی پرخطر سفر می‌کند یا آنکه در فعالیت‌هایی شرکت می‌کند که احتمال مواجهه با حیوانات وحشی زیاد است مانند غارنوردی، طبیعت‌گردی یا جنگل‌بانی، باید واکسن هاری بزند.
هاری در ایران
در ایران مجموعه‌ای از اقدامات از واکسیناسیون سگ‌ها، اتلاف سگ‌های ولگرد و کنترل و واکسیناسیون وحوش انجام گرفته است که معمولا استمرار ندارد. بااین‌حال دسترسی رایگان به واکسن هاری خصوصا در نواحی محروم و دورافتاده کشور باعث کاهش چشمگیر موارد مرگ‌ومیر ناشی از هاری شده است.
برای شکستن چرخه‌ی هاری با دستکم ۷۰ درصد سگ‌های یک منطقه را واکسینه کرد
بر اساس گزارش‌های «اتحادیه جهانی علیه هاری»، ایران در میان آن دسته کشورهایی قرار گرفته که مرگ و میر ناشی از هاری در آن سالانه بین ۲۰ تا ۹۰ نفر است. همچنین سرانه ابتلا به هاری به ازای هر ۱۰۰ هزار نفر جمعیت ایران بین ۰،۰۳۸ تا ۰،۱۹ درصد است. آمار و ارقام وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی نشان می‌دهد که موارد مرگ و میر هاری در کشور انگشت‌شمار است. درواقع بیماری هاری در کشور تا حد زیادی ریشه‌کن شده است.
هاری در فرهنگ عامه
از زمان‌های ماقبل تاریخ تا همین حالا واکنش روانشناختی بشر به فجایع و ترس‌هایش، ریختن آن‌ها در قالب داستان و ترسیم آن‌ها به‌صورت نقوش و نگاره و آثار هنری دیگر بوده است. چنانچه گفتیم، هاری در فارسی و سایر زبان‌‌ها به معنای دیوانه است. مطمئنا همین یکی از دلایلی است که باعث شده این بیماری موجب برانگیخته شدن چنین ترس ژرفی در طول تاریخ بشر شود؛ چرا که در روال هاری و مرگ آهسته‌ای که برای قربانی به‌همراه می‌آورد، ابتدا ذهن فرد که جایگاه شخصیت او است درگیر می‌شود و به‌تدریج رو به زوال می‌رود.
در حقیقت، از همین‌جا است که برخی از آشناترین و ترسناک‌ترین موجوداتی که در فرهنگ عامه سراغ داریم متولد می‌شوند؛ همچون خون‌آشام‌ها، گرگینه‌ها و زامبیها. ظهور این موجودات ترسناک از دلِ افسانه‌هایی است که در آن ناگهان فردی سالم تنها پس از گزیده شدن به وسیله جانوری به هیولایی مهیب و غرّان تبدیل می‌شد. در این مختصر کاری به این موجودات افسانه‌ای نداریم (بد نیست به مطلب: «همه‌چیز درباره خون‌آشام‌ها...» مراجعه کنید) بلکه به آثار ادبی و سینمایی که هاری در آن دستمایه قرار گرفته می‌پردازیم.
کریستوفر لی در نقش کنت دراکولا در فیلمی به همین نام محصول سال ۱۹۵۸
قاعدتا برای بسیاری از ما اولین مواجه با بیماری هاری به شکل کتاب، فیلم یا تلویزیون بوده است. یکی از مشهورترین فیلم‌های سینمایی در این رابطه «یِلر پیر (۱۹۵۷)» است که اقتباسی درخشان از رمانی به همین نام اثر فِرد گیپسون است. یلر پیر احتمالا یکی از بهترین و البته غم‌انگیزترین آثاری است که به مضمون هاری پرداخته است. ماجرای این رمان حول پسربچه‌ای به نام آرلیس می‌گردد که پس از مواجه با سگی زرد، آن را با خود به مزرعه خانوادگی می‌برد. یِلر پیر با آرلیس و خانواده‌اش مأنوس می‌شود. ولی پس از اینکه در حادثه‌ای جان آرلیس و خواهرش را از دست گرگ نجات می‌دهد، خودش بر اثر گزیدگی گرگ که بعدا معلوم می‌شود هار بوده است، مبتلا می‌شود. به این ترتیب، تراویس برادر بزرگ آرلیس دور از چشم او و دیگران، یلِر بیچاره را که امیدی به معالجه‌اش نمی‌رود خلاص می‌کند.
صحبت از داستان‌های غم‌انگیز شد، احتمالا در تاریخ ادبیات هیچ نویسنده‌ای به اندازه جک لندن مصیبت‌ها و زجرهای حیوانات خصوصا سگ‌ها را چنین تأثیرگذار و برجسته وصف نکرده است. لندن در یکی از مشهورترین رمان‌هایش «آوای وحش» که داستان آن حول محور زندگی یک سگ سورتمه به‌نام «باک» در دوران تب طلا در یوکان کانادا می‌گذرد به هاری پرداخته است. آوای وحش که در سال ۱۹۰۳ به چاپ رسید به محض چاپ با استقبالی کم‌سابقه مواجه شد. لندن در این رمان شرحی بسیار دلخراش و به‌شدت واقع‌گرایانه‌ای از زندگی سگ‌ها به دست داده است. در آوای وحش سگی از نژاد هاسکی به نام دالی پس از حمله سگ‌های وحشی به‌شدت صدمه می‌بیند و متعاقب آن به هاری مبتلا می‌شود. دالی پس از اینکه دچار هاری می‌شود، به‌تدریج رفتاری دیوانه‌وار و پرخاشگرانه پیدا می‌کند و به سایر سگ‌های سورتمه از جمله باک حمله می‌کند. در نهایت صاحب دالی فرانسوآ که از رفتار او به ستوه آمده است، جمجمه سگ بیچاره را خُرد می‌کند.
صحنه‌ای از فیلم یلر پیر محصول ۱۹۵۷
فیلم «خشم (۱۹۶۶)» با بازی گلن فورد و استلا استیونز، یکی دیگر از آثار مشهور در این رابطه است. این فیلم روایت زندگی دکتر روبین است که در شهر دور‌افتاده‌ای در مکزیک به طبابت می پردازد. روبین با مردی نیمه‌جان مواجه می‌شود که بر اثر هاری جان می‌دهد. پس از این مرد نگون‌بخت نوبت خود دکتر روبین می‌شود که توسط سگی هار گاز گرفته شود. ممکن است با معیارهای امروزی برخی از صحنه‌های فیلم بیش از حد دراماتیک (اغراق‌آمیز) باشند، ولی فیلم به‌خوبی از عهده به تصویر کشیدن قدرت و ابعاد بیماری هاری برآمده است.
دیگر اثر مشهور در این زمینه کتاب «کوجو» اثر استیون کینگ، خالق برخی از شاخص‌ترین آثار دنیای وحشت طی پنج دهه اخیر است. از رمان مشهور کینگ اقتباس سینمایی هم شده که در زمان اکران در سال ۱۹۸۳ (دو سال پس از انتشار کتاب) چندان اقبالی به دست نیاورد؛ ولی همچنان نزد طرفداران کینگ از جایگاه خاصی برخوردار است. داستان کتاب از جایی شروع می‌شود که کوجو، سگ بزرگ جثه‌ای از نژاد سنت برنارد برای شکار خرگوشی وارد غاری می‌شود و در آنجا توسط خفاشی هار گزیده می‌شود. ماجرای هاری کوجو که ابتدا از چشم اهالی شهر و صاحبش دور می‌ماند، اثر زنجیره‌ای دارد و کم‌کم به سرایت هاری در شهر می‌انجامد و همان‌طور که از آثار استیون کینگ انتظار می‌رود، وحشتی روانی سرتاسر شهر و مردمانش را فرامی‌گیرد.
بسیاری از موجودات خیالی وحشتناک ریشه در وحشت از هاری دارند
رمان «کشتن مرغ مقلد» اثر هارپر لی چاپ سال ۱۹۶۰، یکی دیگر از آثار شاخصی است که به هاری پرداخته. از این رمان درخشان بعدا فیلمی برنده چندین جایزه اسکار با همین نام به کارگردانی رابرت مالیگن و با بازی گِرِگوری پِک (در نقش اتیکاس فینچ) و مِری بدهام (در نقش اسکات فینچ) ساخته شد. این رمان و متعاقب آن نسخه‌ی سینمایی‌اش که اقتباس کاملا وفادارانه و درخشان است، در فضای ملتهب و مملو از کشمکش نژادی جنوب آمریکا می‌گذرد. در این فضای ملتهب روستایی تهدید هاری برای مردم کاملا عینی و واقعی است. در صحنه‌ای که به عقیده منتقدان ادبی بیشتر بار استعاری دارد، اتیکاس که وکیلی خوش‌نام است مجبور می‌شود سگ هاری را پس از مدت‌ها تقلا و دودلی بکشد.
ادگار آلن پو احتمالا مشهورترین فرد در تاریخ است که بر اثر هاری جان سپرده
در «از عشق و شیاطین دیگر» چاپ ۱۹۹۲ از گابریل گارسیا مارکز (نویسنده برنده نوبل ادبیات) دختر ۱۲ سالهای به نام سییروا ماریا توسط یک سگ هار گاز گرفته می‌شود؛ ولی والدین او تصور می‌کنند دخترشان جن‌زده شده است و او را برای جن‌گیری به صومعه‌ای نزد روحانی می‌برند که بعدا دلباخته‌ی سییروا می‌شود. یکی دیگر از آثار شاخص در این زمینه فیلم تحسین‌شده‌ی «۲۸ روز بعد (۲۰۰۲)» به کارگردانی دنی بویل است. در این فیلم آخرالزمانی ویروس خشم که مشخصا نوع پیشرفته‌ای از هاری و بسیار واگیردار است، پس از رهاسازی چندین شامپانزه ناقل ویروس از آزمایشگاهی در کمبریج، ابعادی گسترده پیدا می‌کند. علائم ویروس خشم مشابه هاری هستند؛ از جمله تغییر رنگ چشم، رفتار غیر قابل پیش‌بینی، میل زایدالوصف به گاز گرفتن و انتشار ویروس ازطریق بزاق و شاید تنها تفاوت آن این است که این ویروس خیالی بسیار سریع سرایت پیدا می‌کند و موجب جهان‌گیری و تخلیه شهرها و در نهایت ویرانی یک کشور می‌شود!
برخی دانشمندان عقیده دارند که ادگار آلن پو، شاعر و نویسنده آمریکایی بر اثر ابتلا به هاری درگذشته است. به این ترتیب، پرونده‌ی مرگ آلن پو همچون بسیاری از آثار و داستان‌هایش، ابعادی ترسناک و رازآلود پیدا می‌کند. به گفته جوزف دابلیو. واکر که پو را در تاریخ ۳ اکتبر ۱۸۴۹ پیدا کرد، زمانی‌که به پو رسید او در حالت هذیان قرار داشت. به گفته این شاهد عینی، پو به‌شدت در مضیقه بود و نیاز به کمک فوری داشت. او نویسنده معروف را با خود به بیمارستان کالج پزشکی واشنگتن می‌برد؛ ولی دیر نمی‌پاید که پو جان می‌سپارد. وضعیت پو در روزهای پایانی زندگی آنقدر نامساعد بود که حتی نمی‌توانست توضیح دهد چرا به چنین وضعی دچار شده است و چرا لباسی که پوشیده مال خودش نیست. علت مرگ پو مشخص نشد؛ اما روزنامه‌های آن زمان در گزارش‌های خود علت مرگ او را التهاب مغزی عنوان کردند که در افراد دائم‌الخمر رخ می‌دهد.
بااین‌حال، بیش از یک و نیم قرن بعد پزشکی به نام مایکل بنیتز در تحقیقات خود به نتایج متفاوتی رسید. به گفته بنیتز، پو در روزهای پایانی از خوردن مشروبات الکلی امتناع می‌کرد و با دشواری می‌توانست آب بخورد. چنانچه گفتیم، افرادی که دچار هاری می‌شوند، به دلیل بلع بسیار دردناک از آب هراس پیدا می‌کنند؛ ولی هیچ مدرکی وجود ندارد که حیوانی پو را گاز گرفته باشد.
بااین‌حال، امروزه به‌خوبی دانسته می‌شود که تقریبا یک‌چهارم قربانیان هاری گزیده شدن خود را به یاد نمی‌آورند. مورد دیگر اینکه پس از آلوده شدن، ممکن است ظهور علائم و نشانه‌های بیماری تا یک سال طول بکشد. ولی وقتی تظاهرات بیماری شروع می‌شود دیگر دیر شده است و بیمار طی چند روز جان خود را از دست می‌دهد. به هر حال طبق تشخیص بنیتز که به تأیید سایر محققان هم رسیده است، پو علائم هاری داشته و بر اثر همین بیماری مهلک جان خود را از دست داده است.
شرح دیگر آثار ادبی و سینمایی در این مختصر نمی‌گنجد؛ بااین‌حال در ادامه تیتروار به برخی دیگر از آثاری که در آن به هاری پرداخته شده است اشاره می‌کنیم:
رمان و آثار داستانی
- «چشمان آن‌ها به خدا می‌نگریست» اثر زورا نیل هرستون، چاپ ۱۹۳۷
- «وقتی شیرها می‌خورند» اثر ویلبر اسمیت، چاپ ۱۹۶۴
- «وِروکال» اثر مالایاتور راماکریشنان، چاپ ۱۹۶۶
- «روباه و سگ تازی» اثر دانیل پی. منیکس، چاپ ۱۹۶۷
- « توتم» اثر دیوید مورل، چاپ ۱۹۷۹
- «هاری» اثر بوریسلاو پکیج، چاپ ۱۹۸۳
- «علل و عواقب» اثر یوری شرچباک، چاپ ۱۹۸۶
- «سؤال و جواب» از ویکاس سوراروپ، چاپ ۲۰۰۵
- «رَنت: زندگی‌نامه شفاهی باستر کیسی» اثر چاک پالانیک، چاپ ۲۰۰۷ (به فارسی ترجمه شده)
- «جنگ جهانی زد: تاریخ شفاهی جنگ زامبیها» اثر ماکس بروکس، چاپ ۲۰۰۶ (به فارسی ترجمه شده)
سینما
- «خون تو را نوشیدم (I Drink Your Blood)» محصول ۱۹۷۰ به کارگردانی دیوید ای. دورستون
- «قزل‌آلای پاریس (Paris Trout)» محصول ۱۹۹۱ به کارگردانی استیون جیلنهال
- «گرگ (Wolf» محصول ۱۹۹۴ به کارگردانی مایک نیکولز
- «من افسانه هستم (I Am Legend)» محصول ۲۰۰۷ به کارگردانی فرانسیس لارنس
- «قرنطینه (Quarantine)» محصول ۲۰۰۸ به کارگردانی جان اریک داودل
- «دیوانه‌ها (The Crazies)» محصول ۲۰۱۰ به کارگردانی برک آیسنر
- «مارمادوک (Marmaduke) » محصول ۲۰۱۰ به کارگردانی تام دی
- «شکارچی ترول (Trollhunter)» محصول ۲۰۱۰ به کارگردانی آندره اوردال
- «برهوت‌ها (The Barrens)» محصول ۲۰۱۲ به کارگردانی دارن لین بوسمن
تلویزیون
- «مرگ دیوانه (The Mad Death)»
- «اداره (The Office)» فصل چهارم، قسمت اول
- «ساینفلد (Seinfeld)» فصل پنج قسمت سوم
- «پادشاه تپه (King of the Hill)» فصل چهار، قسمت نهم
- «لتریکنی (Letterkenny)»
- «ذهن‌های جنایتکار (Criminal Minds)» فصل نهم، قسمت «هار (Rabid)»
- «سی‌اس‌آی (C.S.I)» فصل نهم قسمت «قطار مردگان (The Gone Dead Train)»
- «بونانزا (Bonanza)» فصل دوازده قسمت «زمانی برای مردن (A Time to Die)»
- «مش (M*A*S*H)» فصل سوم، قسمت «سگان دیوانه و ارتشیان (Mad Dogs and Servicemen)»
- «۱۰۰۰ راه برای مردن (1000 Ways to Die)» قسمت سی‌ونهم
- «ایالت کوهستان آبی (Blue Mountain State)» فصل اول
پی‌نوشت: دوست داشتیم فهرست و شرح مختصر آثار ادبی و سینمایی ایرانی که هاری را دستمایه قرار داده‌اند گردآوری کنیم؛ ولی به دلیل نبود منابع جامع و دسته‌بندی‌های موضوعی امکان چنین کاری را پیدا نکردیم.