فایزر و مدرنا می‌گویند واکسن کرونا آن‌ها ۹۵ درصد مؤثر است؛ معنای این ادعا چیست؟
به نظر می‌رسد پیشگامان رقابت واکسن کووید ۱۹ نسبت به انتظار بسیار بهتر عمل می‌کنند: شرکت‌های فایزر و بیوان‌تک این هفته اعلام کردند که واکسن آن‌ها دارای کارآیی ۹۵ درصد است و مدرنا کارآیی واکسن خود را ۹۴/۵ درصد اعلام کرد. در روسیه، سازندگان واکسن Sputnik ادعا کردند میزان کارآیی واکسن آن‌ها بیش از ۹۰ درصد است. دکتر گریگوری پولند، پژوهشگر واکسن در کلینیک مایو، می‌گوید: «این واکسن‌ها تحول‌آفرین هستند. همه‌ی ما انتظار ۵۰ تا ۷۰ درصد کارآیی داشتیم.» درواقع سازمان غذا و داروی ایالات متحده گفته بود به واکسن‌هایی که فقط ۵۰ درصد کارآیی داشته باشند، مجوز استفاده‌ی اضطراری خواهد داد.
از عناوین خبری ممکن است چنین فرض کنید که این واکسن‌ها - که ممکن است طی چند هفته‌ی آینده به دست برخی افراد برسد - از ۱۰۰ نفری که آن‌ها را دریافت می‌کنند، ۹۵ نفر را محافظت خواهند کرد. اما این درواقع چیزی نیست که کارآزمایی‌ها نشان داده‌اند. نحوه‌ی عملکرد واکسن در دنیای واقعی به عوامل مختلفی بستگی دارد که هنوز پاسخی برای آن‌ها نداریم؛ ازجمله اینکه آیا افراد واکسینه‌شده ممکن است دچار عفونت‌های بدون علامت شوند و اینکه چه تعداد از افراد واکسن دریافت می‌کنند. در این‌جا آنچه لازم است در مورد کارآیی واقعی این واکسن‌ها بدانید، آمده است.
شرکت‌ها می‌گویند واکسن‌های آن‌ها ۹۵ درصد مؤثر است؛ منظور آن‌ها چیست؟
استدلال اصلی پشت‌صحنه‌ی کارآزمایی‌های واکسن چیزی است که آماردانان یک قرن پیش روی آن کار کردند. پژوهشگران برخی افراد را واکسینه می‌کنند و به برخی دیگر دارونما می‌دهند. آن‌ها سپس منتظر می‌مانند تا شرکت‌کنندگان بیمار شوند و بررسی می‌کنند که از هر گروه چند نفر بیمار شده‌اند. برای مثال شرکت فایزر ۴۳,۶۶۱ داوطلب را به کار گرفت و منتظر ماند تا اینکه ۱۷۰ نفر دچار علائم کووید ۱۹ شدند و نتیجه‌ی آزمایش آن‌ها مثبت شد. از این ۱۷۰ نفر، به ۱۶۲ نفر دارونما تزریق شده بود و فقط ۸ نفر واکسن واقعی دریافت کرده بودند.
بر اساس این اعداد، پژوهشگران فایزر نسبتی از داوطلبان در هر گروه که بیمار شدند، محاسبه کردند. هر دو نسبت کوچک بود؛ اما نسبتی از داوطلبان واکسینه‌نشده که بیمار شده بودند، بسیار بیشتر از نسبت افرادی بود که واکسن دریافت کرده بودند. دانشمندان سپس تفاوت نسبی میان این دو کسر را تعیین کردند: این تفاوت با مقداری بیان می‌شود که «کارآیی» نام دارد. اگر تفاوتی میان گروه دارونما و واکسن وجود نداشته باشد، کارآیی برابر صفر است. اگر هیچ‌یک از افراد بیمار، واکسن را دریافت نکرده باشند، کارآیی واکسن ۱۰۰ درصد است.
کارآیی ۹۵ درصد مطمئنا مدرک قانع‌کننده‌ای است که نشان می‌دهد واکسن به‌خوبی کار می‌کند. اما این عدد به شما نمی‌گوید که اگر واکسن را دریافت کرده باشید، احتمال بیمار شدن شما چقدر است. علاوه‌بر‌این، این عدد به‌تنهایی به شما نمی‌گوید که واکسن شیوع کووید ۱۹ را در یک منطقه چقدر کاهش خواهد داد.
تفاوت کارآیی و اثربخشی چیست؟
کارآیی (Efficacy) و اثربخشی (Effectiveness) با یکدیگر ارتباط دارند اما یکسان نیستند. کارشناسان واکسن می‌گویند نباید آن‌ها را به‌جای هم استفاده کنیم. کارآیی فقط یک اندازه‌گیری است که در جریان کارآزمایی بالینی به دست می‌آید. نائور بار زیف، همه‌گیرشناس دانشکده بهداشت عمومی بلومبرگ جانز هاپکینز، می‌گوید: «اثربخشی نشان‌دهنده‌ی این است که واکسن در جهان واقعی چگونه عمل می‌کند .»
این احتمال وجود دارد که اثربخشی واکسن‌های ویروس کرونا با کارآیی چشمگیر آن‌ها در کارآزمایی‌های بالینی همخوانی داشته باشد؛ اما براساس تجربه‌ی واکسن‌های گذشته، می‌توان انتظار داشت اثربخشی تا حدودی کمتر باشد. این ناسازگاری به این علت رخ می‌دهد که افرادی که به کارآزمایی‌های بالینی می‌پیوندند، نماینده‌ی کاملی از جمعیت کلی نیستند. برای مثال، در دنیای واقعی مردم ممکن است دچار مشکلات سلامتی مزمن زیادی باشند که می‌تواند در محافظتی که واکسن فراهم می‌کند، اختلال ایجاد کند.
مرکز کنترل و پیشگیری از بیماری سابقه‌ی طولانی درزمینه‌ی پیگیری اثربخشی واکسن‌ها پس از تأیید دارد. این آژانس روز پنج‌شنبه، اطلاعاتی در مورد برنامه‌هاش برای مطالعه‌ی اثربخشی واکسن‌های ویروس کرونا روی وب‌سایت خود منتشر کرد.
این واکسن‌ها دقیقا در انجام چه کاری مؤثر هستند؟
کارآزمایی‌های بالینی که به‌وسیله‌ی فایزر و دیگر شرکت‌ها انجام شده است، به‌طور خاص برای بررسی این طراحی شده بود که آیا واکسن‌ها از مردم در برابر ابتلا به کووید ۱۹ محافظت می‌کنند یا نه. اگر داوطلبان دچار علائمی مانند تب یا سرفه می‌شدند، برای ویروس کرونا مورد آزمایش قرار می‌گرفتند.
اما شواهد فراوانی وجود دارد که نشان می‌دهد افراد بدون نشان دادن علائم می‌توانند به ویروس کرونا آلوده باشند. بنابراین، ممکن است تعدادی از افرادی که در کارآزمایی‌های بالینی واکسن را دریافت می‌کنند نیز بدون اینکه بدانند، عفونی شده باشند. اگر چنین مواردی واقعا وجود داشته باشد، هیچ‌یک از آن‌ها در نرخ کارآیی ۹۵ درصد نمایان نمی‌شود.
افراد بدون علامت نیز می‌توانند ویروس را به دیگران منتقل کنند. البته برخی مطالعات نشان می‌دهد که آن‌ها ویروس کمتری تولید می‌کنند و نسبت به افرادی که علائم بیماری را بروز می‌دهند، تهدید کمتری محسوب می‌شوند. اما در این شرایط، اگر افراد واکسن را دریافت کنند و سپس استفاده از ماسک و اقدامات احتیاطی دیگر را کنار بگذارند، ممکن است احتمال شیوع ویروس کرونا به دیگران افزایش پیدا کند.
آیا این واکسن‌ها شیوع بیماری را مهار می‌کنند؟
واکسن‌ها فقط از افرادی که آن‌ها را دریافت می‌کنند، محافظت نمی‌کنند. ازآن‌جایی که آن‌ها سرعت انتشار ویروس را کاهش می‌دهند، می‌توانند در طول زمان نرخ عفونت‌های جدید را کم و از کل جامعه محافظت کنند. دانشمندان این شکل گسترده از اثربخشی واکسن را «تأثیر واکسن» می‌خوانند. واکسن آبله دارای بیشترین تأثیر در میان واکسن‌ها بود و در دهه‌ی ۱۹۷۰ این ویروس را به فراموشی سپرد.
اما حتی اگر واکسنی دارای کارآیی بسیار بالایی در کارآزمایی‌های بالینی باشد، ولی تعداد کمی از افراد آن را دریافت کنند، تأثیر کمی خواهد داشت. دیوید پالتیل، استاد دانشکده بهداشت عمومی ییل، می‌گوید: «واکسن‌ها موجب نجات جان مردم نمی‌شوند؛ بلکه این برنامه‌های واکسیناسیون هستند که جان مردم را نجات می‌دهند.»
روز پنج‌شنبه، دکتر پالتیل و همکارانش مطالعه‌ای در مجله‌ی Health Affairs منتشر کردند که در آن عرضه‌ی گسترده‌ی واکسن‌های کرونا را شبیه‌سازی کرده بودند. آن‌ها واکسن‌ها را با نرخ کارآیی مختلف مدل‌سازی کردند و در مدل‌های خود، سرعت و میزان دسترسی گسترده به واکسن را نیز لحاظ کردند. او و همکارانش دریافتند که از نظر کاهش عفونت‌ها، همان‌قدر که کارآیی واکسن مهم است، به کا‌رگیری آن در جامعه نیز اهمیت دارد. این مطالعه موجب نگرانی دکتر پالتیل در مورد عدم آمادگی جامعه برای عرضه‌ی گستره واکسن شد. او هشدار داد: «زمان درحال به پایان رسیدن است. زیرساخت‌ها حداقل به اندازه‌ی خود واکسن یا حتی بیشتر، در موفقیت برنامه نقش دارند.»