بیماری عفونی سل: علائم، تشخیص و درمان

سل یکی از قدیمی‌ترین بیماری‌های شناخته شده بشر و مهم‌ترین بیماری عفونی قرن حاضر به شمار می‌رود. این بیماری در گذشته عامل اصلی مرگ و میر در سراسر جهان بود، اما با گذشت زمان به دلیل بهبود شرایط زندگی و ساخت آنتی بیوتیک‌ها، شیوع سل در کشورهای صنعتی به طرز چشمگیری کاهش یافت. بیماری سل می‌تواند کشنده باشد، اما در بسیاری از موارد قابل پیشگیری و درمان است. در ادامه با معرفی کامل این بیماری، علائم، دلایل ایجاد، روش‌های تشخیص و درمان آن همراه شما خواهیم بود.

سل یک بیماری عفونی بوده که معمولا ریه‌ها را تحت تأثیر قرار می‌دهد، به همین دلیل نام پزشکی این بیماری، سل ریوی است، اما می‌تواند روی هر عضوی از بدن تأثیر بگذارد. در حالت کلی، باکتری‌های سل به‌طور عمده در ریه‌ها رشد می‌کنند، اما می‌توانند سایر قسمت های بدن را هم آلوده کنند. سل ارزنی نوعی بیماری پیشرفته است که وقتی ایجاد می‌شود که باکتری‌ها از طریق جریان خون پخش می‌شوند و اندام‌های فراتر از ریه‌ها را آلوده می‌کنند.

افراد ممکن است پس از استنشاق باکتری مایکوباکتریوم سل به این بیماری مبتلا شوند. هنگامی که سل بر ریه‌ها تأثیر می‌گذارد، این بیماری در مسری‌ترین حالت خود قرار دارد، اما فرد تنها پس از تماس نزدیک با شخصی که به این بیماری مبتلا است، بیمار می‌شود. در حالت کلی دو نوع از بیماری سل وجود دارد که در ادامه به تشریح آن‌ها خواهیم پرداخت:

فرد می‌تواند باکتری سل را در بدن خود داشته باشد و هرگز علائمی بروز ندهد. در اکثر افراد، سیستم ایمنی بدن می‌تواند حاوی باکتری‌هایی باشد که قابلیت تکثیر نداشته باشند. در این حالت، فرد به عفونت سل مبتلا خواهد شد؛ اما بیماری فعالی ندارد. پزشکان از این نوع بیماری سل، به‌عنوان سل نهفته یاد می‌کنند. در چنین شرایطی، شاید فرد هرگز علائمی را تجربه نکند و از ابتلا به عفونت آگاه نباشد. همچنین خطر انتقال عفونت سل نهفته به شخص دیگر وجود ندارد. بااین‌حال، فرد مبتلا به سل نهفته هنوز هم نیاز به درمان دارد. براساس تخمین مراکز کنترل و پیشگیری از بیماری (CDC)، حدود ۱۳ میلیون نفر در ایالات متحده به سل نهفته مبتلا هستند.

میکروب سل در فرد مبتلا به سل فعال، قابلیت تکثیر دارد و کاملا فعال است. این امر بیشتر در مواردی که فرد به دلیل بیماری یا استفاده از داروهای خاص به ضعف سیستم ایمنی بدن دچار می‌شود، رخ خواهد داد. به‌طور کلی، باکتری‌ها در بدن فرد مبتلا به سل فعال، تکثیر می‌شوند و علائم ایجاد می‌کنند. در نظر داشته باشید که افراد مبتلا به سل فعال می‌توانند عفونت را گسترش دهند. بیماری سل اگر بدون درمان رها شود، در ۵ تا ۱۰ درصد افراد مبتلا فعال می‌شود. براساس اعلام اعلام مراکز کنترل و پیشگیری از بیماری (CDC)، این بیماری در ۵۰ درصد از افراد مبتلا، طی ۲ تا ۵ سال پس از ابتلا، پیشرفت خواهد کرد.

براساس اعلام سازمان بهداشت جهانی، بیماری سل یکی از ۱۰ علت اصلی مرگ در جهان و علت اصلی مرگ به دلیل یک عامل عفونی به‌شمار می‌رود. براساس گزارش سازمان بهداشت جهانی در سال ۲۰۱۸ میلادی، نزدیک به ۱۰ میلیون نفر در سراسر جهان به سل مبتلا شده و یک و نیم میلیون نفر هم بر اثر این بیماری جان خود را از دست دادند. آمارها نشان می‌دهد که اکثر افراد مبتلا مربوط به قاره‌ی آسیا بودند، اما بیماری همچنان در بسیاری از نواحی دیگر جهان هم موجب نگرانی مردم شده بود. براساس اعلام مراکز کنترل و پیشگیری از بیماری (CDC)، پزشکان در سال ۲۰۱۸ میلادی، حدود ۹۰۲۵ فرد مبتلا به سل را در ایالات متحده آمریکا شناسایی کردند.

در حال حاضر، مقاومت به آنتی بیوتیک باعث نگرانی مجدد در بین متخصصان شده است، زیرا برخی از انواع این بیماری به موثرترین گزینه‌های درمانی پاسخ نمی‌دهند و در این شرایط درمان سل به‌شدت سخت می‌شود.

اگر شخصی هر یک از علائم زیر را تجربه کند باید حتما به پزشک ارجاع داده شود:

• سرفه‌ی مداوم و طولانی (حداقل ۳ هفته طول بکشد)
• خلط و سرفه همراه‌با خون
• کاهش اشتها و وزن
• احساس ضعف و خستگی
• التهاب در ناحیه‌ی گردن
• تب
• عرق شبانه
• درد قفسه سینه

علائم بیماری سل با توجه به ابتلای فرد به نوع نهفته یا فعال سل متفاوت خواهد بود. در ادامه به شرایط فرد پس از ابتلا به هر کدام از انواع سل اشاره خواهیم کرد:

سل نهفته: فرد مبتلا به سل نهفته هیچ علائمی ندارد و هیچ‌گونه آسیب یا مشکلی در عکسبرداری از قفسه سینه او مشاهده نمی‌شود. بااین‌حال، آزمایش خون می‌تواند ابتلای فرد به عفونت سل را نشان دهد.

سل فعال: فرد مبتلا به بیماری سل ممکن است سرفه همراه‌با خلط، خستگی، تب، لرز و کاهش اشتها و وزن را تجربه کند. علائم فرد مبتلا به سل فعال، به‌طور معمول با گذشت زمان بدتر می‌شود، اما ممکن است به خودی خود از بین رفته و دوباره برگردد.

سل معمولا ریه‌ها را تحت تأثیر قرار می‌دهد، اما علائم می‌توانند در قسمت‌های دیگر بدن هم به‌وجود آیند. این مورد بیشتر در افرادی دیده می‌شود که دارای ضعف سیستم ایمنی بدن هستند. به‌طور کلی، بیماری سل می‌تواند علائم زیر را به همراه داشته باشد:

• التهاب مداوم غدد لنفاوی
• درد شکم
• درد مفصل یا استخوان
• نفس نفس زدن
• گیجی
• سردرد مداوم
• تشنج

باکتری مایکوباکتریوم توبرکلوزیس باعث بروز سل می‌شود. زمانی‌که فرد مبتلا به سل ریوی، سرفه، عطسه، تف، خنده یا حتی صحبت کند، این باکتری می‌تواند به‌صورت قطره‌ای از طریق هوا پخش شود. تقریبا یک سوم جمعیت جهان به باکتری یادشده آلوده هستند. بااین‌حال، فقط حدود ۱۰ تا ۲۰ درصد از افراد مبتلا به این عفونت به سل فعال مبتلا می‌شوند. بهتر است بدانید که فقط افراد مبتلا به سل فعال می‌توانند عفونت را منتقل کنند. بااین‌حال، بیشتر افراد مبتلا به بیماری پس از دریافت درمان مناسب حداقل به مدت ۲ هفته نمی‌توانند باکتری را منتقل کنند.

همان‌طور که گفته شد، فرد مبتلا به سل نهفته هیچ علائمی را تجربه نمی‌کند، اما عفونت می‌تواند در آزمایش‌های مختلف همانند آزمایش خون قابل مشاهده باشد. این وضعیت بیشتر در فردی که تحت شرایط زیر قرار گرفته باشد، رخ می‌دهد:

• وقت گذراندن با کسی که در معرض خطر بیماری سل قرار دارد
• مدتی را در کشوری که آمار مبتلایان به سل در آن زیاد است، زندگی کرده باشد
• کار کردن در محیطی که ممکن است بیماری سل وجود داشته باشد

ابتدا پزشک در مورد علائم و سابقه پزشکی فرد از او سؤال می‌کند و یک معاینه فیزیکی که شامل بررسی صدای ریه‌ها و وضعیت تورم در غدد لنفاوی است، روی او انجام می‌دهد. توجه داشته باشید که دو آزمایش می‌تواند وجود باکتری سل را نشان دهد که در ادامه به آن‌ها اشاره خواهیم کرد:

• آزمایش پوست
• آزمایش خون

آزمایش‌ها نمی‌توانند فعال بودن یا نهفته بودن سل را نشان دهند. برای تشخیص سل فعال، پزشک ممکن است آزمایش خلط و عکسبرداری با اشعه ایکس قفسه سینه را به بیمار توصیه کند. در نظر داشته باشید که همه افراد مبتلا به سل، بدون توجه به فعال بودن یا نهان بودن عفونت، به درمان نیاز دارند.

در صورتی که سل به موقع تشخیص داده شود و فرد به تجویز پزشک آنتی بیوتیک‌های مناسبی دریافت کند، این بیماری قابل درمان خواهد بود. توجه داشته باشید که نوع مناسب آنتی بیوتیک و طول دوره درمان به موارد زیر بستگی دارد:

• سن و سلامت کلی فرد
• نوع فعال یا نهفته سل
• محل عفونت
• مقاوم بودن سویه سل در برابر دارو

درمان سل نهفته می‌تواند متفاوت باشد، یعنی ممکن است پزشک مصرف آنتی بیوتیک را یک بار در هفته به مدت ۳ ماه یا هر روز به مدت ۹ ماه تجویز کند. در مقابل، درمان سل فعال ممکن است نیاز به مصرف چندین دارو به مدت ۶ تا ۹ ماه داشته باشد که گزینه‌های درمانی اولیه شامل داروهای ایزونیازید، ریفامپین، اتامبوتول و پیرازینامید می‌شود. در نظر داشته باشید هنگامی که فردی دارای سویه سل مقاوم به دارو باشد، درمان پیچیده‌تر خواهد بود.

حتی اگر علائم از بین بروند، تکمیل دوره کامل درمان ضروری است. در صورتی که فرد مصرف داروی خود را زودتر از موعد قطع کند، برخی از باکتری‌ها زنده می‌مانند و می‌توانند در برابر آنتی بیوتیک‌ها مقاوم شوند. در این حالت ممکن است فرد به سل مقاوم در برابر دارو دچار شود، البته بسته به قسمت‌هایی از بدن که سل بر آن تأثیر می‌گذارد، پزشک شاید کورتون هم تجویز کند.

سل قابل درمان است، اما در صورت عدم درمان صحیح می‌تواند زندگی بیمار را تهدید کند. همچنین، در صورتی که فرد اقدامات پیشگیرانه‌ای برای درمان انجام ندهد، سل نهفته می‌تواند به سل فعال تبدیل شود. در حالت کلی، هر کسی که علائم سل را تجربه می‌کند، باید برای آزمایش به پزشک مراجعه کند. همچنین، هر فردی که مشکوک به ابتلای این بیماری است هم باید به‌دنبال مشاوره‌ی پزشکی باشد.

راه‌های جلوگیری از ابتلا به بیماری سل به شرح ذیل است:

• تشخیص به موقع و درمان
• دوری از افراد دیگر تا زمانی‌که دیگر خطر عفونت وجود نداشته باشد
• استفاده از ماسک و پوشاندن دهان

در بعضی از کشورها، کودکان به‌عنوان بخشی از یک برنامه‌ی واکسیناسیون منظم، واکسیناسیون سل دریافت می‌کنند، همچنین ممکن است این واکسن برای کادر درمانی، پزشکان و پرستاران هم توصیه شود، زیرا آن‌ها در معرض خطر بالایی از ابتلا به بیماری سل قرار دارند؛ اما متخصصان در ایالات متحده تزریق واکسن سل را برای اکثر افراد توصیه نمی‌کنند، مگر اینکه خطر بالایی از ابتلا به سل وجود داشته باشد. برخی از دلایل این تصمیم، شامل خطر کم عفونت در کشور و احتمال تداخل واکسن در هرگونه آزمایش پوستی سل در آینده است.

افرادی که دارای سیستم ایمنی ضعیف هستند، به احتمال زیاد به سل فعال مبتلا می‌شوند. عوامل زیر مواردی هستند که می‌توانند سیستم ایمنی بدن را تضعیف کند.

پزشکان سل را در افراد مبتلا به ایدز، به‌عنوان یک عفونت فرصت‌طلب می‌شناسند؛ بدین مفهوم که خطر ابتلا به سل و تجربه علائم شدیدتر در فرد مبتلا به ایدز نسبت به فردی با سیستم ایمنی بدن سالم، بیشتر است. درمان سل می‌تواند در یک فرد مبتلا به ایدز پیچیده باشد، اما پزشک می‌تواند برنامه درمانی جامع تهیه کند که به هر دو موضوع پرداخته شود.

مصرف دخانیات و دود سیگار خطر ابتلا به سل را افزایش می‌دهد. این عوامل همچنین درمان بیماری را دشوارتر می‌کنند و احتمال بازگشت آن پس از درمان را افزایش خواهند داد. ترک سیگار و اجتناب از تماس با دود می‌تواند تا حد زیادی خطر ابتلا به سل را کاهش دهد.

برخی دیگر از مسائل بهداشتی که سیستم ایمنی بدن فرد را تضعیف می‌کنند و می‌توانند خطر ابتلا به سل را افزایش دهند عبارت‌اند از:

• وزن کم بدن
• دیابت
• سیلیکوز
• بیماری شدید کلیه
• سرطان گردن و سر

همچنین برخی از درمان‌های پزشکی همانند پیوند اعضا مانع عملکرد صحیح سیستم ایمنی بدن می‌شوند. گذراندن وقت در کشوری که سل در آن شایع است نیز می‌تواند خطر ابتلا به این بیماری را افزایش دهد.

سل اگر بدون درمان رها شود، می‌تواند کشنده باشد. در صورتی که عفونت در سراسر بدن گسترش پیدا کند، ممکن است باعث  مشکلاتی در سیستم قلبی عروقی و عملکرد متابولیکی فرد شود. سل همچنین می‌تواند منجر به سپسیس؛ یک نوع عفونت شدید که تهدید‌کننده زندگی فرد است، شود.

براساس اعلام مراکز کنترل و پیشگیری از بیماری‌ها (CDC)، سل یکی از کشنده‌ترین بیماری‌های جهان است که تقریبا ۱٫۳ میلیون مرگ مرتبط با آن در سال ۲۰۱۷ میلادی در سراسر جهان اتفاق افتاده، همچنین سل مهم‌ترین علت مرگ در میان مبتلایان به HIV به‌شمار می‌آید. بااین‌حال، گزارش CDC نشان می‌دهد که میزان ابتلا به سل در ایالات متحده آمریکا از سال ۱۹۹۳ میلادی به‌طور مداوم کاهش می‌یابد. میزان ابتلا به سل در سال ۲۰۱۸ میلادی در حدود ۲٫۸ مورد در هر ۱۰۰ هزار نفر بود که کمترین میزان گزارش شده در این کشور محسوب می‌شود.

در سال ۲۰۱۶ میلادی هم، پزشکان ۵۲۸ مرگ مرتبط با سل را در ایالات متحده تأیید کرده‌اند، که این میزان در سال ۲۰۱۵، ۴۷۰ مورد مرگ بود. CDC تخمین می‌زند که حداکثر ۱۳ میلیون نفر در ایالات متحده ممکن است سل نهفته داشته باشند و از هر ۱۰ نفر ۱ نفر به سل فعال مبتلا می‌شوند. توجه داشته باشید که خطر پیشرفت سل نهفته به سل فعال در بین افرادی که دارای ضعف سیستم ایمنی بدن هستند، همانند افراد مبتلا به HIV و افراد مبتلا به سرطان یا پیوند اعضا، بیشتر است. در صورت مشاهده‌ی علائم سل یا تماس با کسی که سل فعال دارد، باید حتما به پزشک مراجعه کنید. این شرایط به‌ویژه هنگامی که بیماری فرد به موقع تشخیص داده شود، قابل درمان است.

سل نوعی عفونت باکتریایی است که می‌تواند از طریق هوا بین افراد منتقل شود و با طیف وسیعی از علائم از جمله درد قفسه سینه، نفس نفس زدن و سرفه شدید همراه است. در صورتی که فرد مبتلا به سل تحت درمان مناسب قرار نگیرد، عفونت سل فعال می‌تواند مسری باشد و زندگی فرد را تهدید کند. بااین‌حال، بیشتر موارد سل قابل درمان هستند، به‌ویژه اگر زود تشخیص داده شوند.

سل نهفته مسری نیست، اما در نهایت می‌تواند به سل فعال تبدیل شود. پزشکان سل پنهان یا فعال را با تجویز یک دوره‌ی طولانی‌مدت از آنتی بیوتیک درمان می‌کنند و افراد مبتلا به سل فعال معمولا بعد از چند هفته درمان احساس بهتری دارند. توجه داشته باشید هر کسی که در معرض خطر ابتلا به سل یا علائم آن قرار داشته باشد، باید در اسرع وقت به پزشک مراجعه کند.