همه چیز درباره‌ی رژیم‌‎ غذایی سم‌ زدایی

معمولا بعد از یک دوره زیاده‌روی در خوردن و نوشیدن (مانند تعطیلات سال نو)، بحث سم‌زدایی از بدن و رژیم‌های سم‌زدایی داغ می‌شود. در حال ‌حاضر شاهد تعداد زیادی وب‌سایت‌، صفحات اجتماعی و اینفلوئنسرها هستیم که هرکدام به نحوی و با استدلال‌های مختلفی ما را به حذف سموم بدن که ناشی از عادات و سبک زندگی یا قرار گرفتن در معرض مواد محیطی خطرناک است، تشویق می‌کنند. به ادعای این منابع، اگر به سم‌زدایی بدن اقدام نکنیم، سموم جمع‌شده در بدن به مرور زمان باعث از بین رفتن نشاط و سلامتی ما خواهند شد؛ اما سم‌زدایی چیست؟ رژیم‌های سم‌زدایی چگونه هستند؟ آیا این روش‎‌ها ریشه علمی دارند و قابل تأیید هستند؟

پیش از اینکه سم‌زدایی به شکل همه‌گیر امروزی دربیاید، واژه دتاکس به یک روش پزشکی اشاره داشت که بدن را از مقادیر زیاد الکل، مواد مخدر یا سموم خطرناک که برای ادامه زندگی تهدیدآمیز بود، پاک‌سازی می‌کرد. بیمارانی که تحت سم‌زدایی پزشکی قرار می‌گیرند، معمولا در بیمارستان‌ها یا کلینیک‌ها درمان می‌شوند و درمان آن‌ها شامل استفاده از داروها و سایر روش‌های درمانی ترکیبی است که به نوع و شدت مسمومیت بستگی دارد.

کلمه‌ی سم اغلب به مواد شیمیایی یا آلودگی‌هایی مانند آفت‌کش‌ها، آنتی‌بیوتیک‌ها و هورمون‌های مواد غذایی، مواد شوینده، فلزات سنگین، آلودگی هوا و دود سیگار اشاره دارد. استفاده از رژیم دتاکس با این ایده آغاز شد که برای سالم ماندن باید گاهی این سموم و مواد زائد را از بدن خارج و بدن را پاک‌سازی کرد.

طرفداران رژیم سم‌زدایی ادعا می‌کنند که این رژیم باعث کاهش سریع وزن، بهبود هضم غذا، تقویت مو و ناخن، شفافیت پوست، افزایش انرژی و تمرکز، تقویت سیستم ایمنی بدن و از بین‌ رفتن سلولیت‌ خواهد شد. به‌طور کلی رژیم‌های تحت عنوان دتاکس در یکی از سه دسته زیر قرار می‌گیرند:

• رژیم‌هایی که مواد غذایی روزانه را با مایعات جایگزین می‌کنند.
• رژیم‎هایی که ادعا دارند فرایند طبیعی سم‌زدایی بدن را پشتیبانی می‌کنند.
• روش‌هایی که دستگاه گوارش را از طریق روده بزرگ پاک‌سازی می‌کنند.

این رژیم‌ها از یک روز تا یک ماه زمان می‌برند و اکثراً شامل روزه‌‎داری و جایگزینی هرم مواد غذایی با آب‌میوه‌‎های سبز و سبزی‌ها هستند. 

سم‌زدایی از بدن ریشه طولانی دارد. هزاران سال است که انسان‌ها در تلاش هستند تا بدن خود را از سموم پاک کنند. سالیان دراز است که بومیان آمریکایی در مکانی مانند سونا که به آن عرق‌خانه (Sweat lodge) می‌گویند، مراسمی اجرا می‌کنند. آن‌ها با ریختن آب روی سنگ‌های داغ و ایجاد بخار سعی می‌کنند سموم بدن خود را از طریق عرق دفع کنند. سرخپوستان معتقدند که اجرای مراسم عرق‌خانه با دفع سموم و انرژی‌های منفی به پاک‌سازی بدن، روح و ذهن کمک می‌کند.

در قرن بیستم، فصد، تنقیه و روزه‌داری از درمان‌های قانونی پزشکی محسوب می‌شد. در سال ۱۹۴۰، استنلی باروز، رژیمی به نام رژیم دتاکس لیمو یا رژیم لیموناد روانه بازار کرد. در این رژیم، مواد غذایی روزانه با چای و لیمونادی که به آن شربت افرا و فلفل قرمز اضافه شده است، جایگزین می‌شود.

یکی از دلایل روی آوردن افراد به رژیم‌های دتاکس، کاهش وزن سریع است. بسیاری از مواد شیمیایی در ذخایر چربی بدن تجمع یافته‌اند؛ این موضوع استراتژی کاهش وزن با رژیم سم‌زدایی را پررنگ‌تر کرده است.

متأسفانه باید بگوییم که بیشتر رژیم‌های بر پایه سم‌زدایی، تأثیر کوتاه‌مدتی دارند و قابل بازگشت هستند. اگر اختلال خوردن دارید، توصیه می‌شود از این رژیم‌ها دوری کنید. اگر هدف شما کاهش وزن است باید بر استراتژی‌های پایدار کاهش وزن که تأثیرات طولانی‌مدت دارند تمرکز کنید؛ در این صورت علاوه بر بهبود سبک زندگی فردی می‌توانید با قطع عادت غذایی ناسالم بدن خود را پاک‌سازی کنید.

رژیم‌های دتاکس که اکثراً پایه علمی ثابت‌شده ندارند و تحقیقات پراکنده و بسیار کمی در مورد آن‌ها صورت گرفته است تنها باعث کاهش وزن آنی و قابل بازگشت می‌شوند. عمده این کاهش وزن به‌واسطه کاهش آب بدن یا کاهش توده عضلانی صورت می‌گیرد.

علاوه بر میزان کالری دریافتی، نوع غذاهایی که می‌خورید در وزن شما تأثیرگذار هستند. مواد غذایی بی‌کیفیت سیگنال‌های گرسنگی و سیری مغز را به اشتباه می‌اندازند و باعث می‌شوند بیشتر از حد معمول احساس گرسنگی کنید.

مانند همیشه به شما توصیه می‌کنیم برای دریافت رژیم غذایی مناسب و شخصی‌سازی‌شده به متخصصان تغذیه مراجعه کنید.

سموم از طریق پوست، هوایی که تنفس می‌کنیم و غذایی که می‌خوریم جذب می‌شوند؛ اما اندام‌های بدن در درجه‌ی اول کبد، کلیه‌ها، روده‌ی بزرگ و ریه‌ها سیستم‌هایی برای دفع طبیعی این سموم دارند.

به‌طور خلاصه بدن همیشه در حال پاک‌سازی است. هر کدام از این اندام‌ها نقش متفاوتی دارند.

• کبد با تصفیه کردن خون و از بین‌ بردن مواد مضر که در نتیجه‌ی عملکرد طبیعی بدن (مانند عمل هضم) یا سموم خارجی مانند داروها، الکل یا مواد شیمیایی ایجاد می‌شود، نقش اساسی دارد.
• کلیه‌ها از طریق ادرار به تصفیه‌ی خون و دفع سموم کمک می‌کنند.
• پس از حذف مواد مغذی از مواد غذایی در روده‌ی کوچک، روده‌ی بزرگ باقی‌مانده‌ی مواد زائد از جمله سموم را برای دفع، فیلتر می‌کند.
• مژک‌ها‌ی ریه، سمومی که همراه‌با هوای تنفسی وارد بدن می‌شوند را به دام می‌اندازند. سپس این آلاینده‌ها با سرفه یا دیگر فرآیندهای طبیعی بدن دفع می‌شوند.

اگر سرعت تجمع و ورود مواد خارجی و مضر به بدن بیشتر از سرعت تصفیه و خروج آن‌ها توسط کلیه، کبد و ریه‌ها باشد برای سلامتی بدن مشکل به وجود می‌آید. برای درک بهتر موضوع بهتر است ابتدا با روش سم‌زدایی طبیعی بدن پس از مصرف یک ماده خارجی آشنا شوید.

• ماده از نظر شیمیایی تغییر می‌کند تا راحت‌تر جذب یا دفع شود.
• سپس به مولکول گلوتاتین (آنتی اکسیدان اصلی بدن) یا تعداد دیگری از حامل‌ها متصل می‌شود تا راحت‌تر و ایمن‌تر جابه‌جا شود.
• این ماده در نهایت از طریق خون منتقل می‌شود تا توسط کلیه‌ها تصفیه شود.

این فرایند برای بیشتر مواد به شکل بالا صورت می‌گیرد. برخی از داروها در اولین مرحله‌ی سم‌زدایی به شکل فعال خود تبدیل می‌شوند؛ همین موضوع افزایش فعالیت آنزیم‌های دتاکس را برای سم‎زدایی بدن نفی می‌کند.

 برخی از مواد شیمیایی گیاهی و طبیعی حتی می‌توانند عملکرد برخی از مراحل سم‌زدایی را در بدن غیر‌ فعال کنند. اصول اولیه‌ی رژیم‌های متداول سم‌زدایی ممکن است باعث ایجاد تداخل در سیستم سم‌زدایی طبیعی بدن شود.

همان‌طور که پیش‌تر اشاره کردیم، تحقیقات کمی در مورد رژیم‌‎های سم‌زدایی معمول صورت گرفته‌ است. طبق تحقیقات موجود روش‌های تبلیغ‌شده برای سم‌زدایی، معقول و قابل اتکا نیستند. با شناخت منابع و عوامل ایجاد سم در بدن می‌توان تا حدودی از جذب آن‌ها جلوگیری کرد؛ اما حذف سموم جمع‌شده در بدن بعید به نظر می‌رسد.

موارد زیر از جمله سمومی هستند که می‌توانند با تجمع در بدن باعث اختلال و بروز عوارض شوند:

• فلزات به‎‌خصوص فلزات سنگین
• پاتوژن‌ها مانند ویروس‌ها، باکتری‌ها و انگل‌ها
• کپک‌‎ها و سموم آن‌‎ها
• مواد شیمیایی مصنوعی، آلودگی محیط ‌زیست و سایر مواد شیمیایی پایدار
• رادیکال‌های آزاد، گونه‌های اکسیژن فعال و محرک‌های التهابی
• حساسیت غذایی
• پسماندهای متابولیسم (اندوبیوتیک‌ها)

 در ادامه روش‌های مؤثری برای سم‌زدایی هر یک از مواد بالا ذکر خواهد شد. توجه داشته باشید که این روش‌ها برای سمومی که در حال ‌حاضر در بدن تجمع یافته‌اند کاربرد ندارد و تنها می‌‌توانند به کاهش و دفع سمومی که از این پس از طریق عوامل مختلف وارد بدن می‌شوند، کمک کنند.

فلزات و مواد معدنی در مقادیر کم از جمله مواد مغذی ضروری هستند؛ اما اگر فلزات و مواد معدنی در مقادیر زیاد، مصرف و در بدن جمع شوند، باعث آسیب‌های گسترده‌ای خواهند شد.

 فلزات سنگین مانند سرب، کادمیوم، جیوه یا فلزات رادیواکتیو نباید در بدن وجود داشته باشد؛ اما قرار گرفتن در محیط و فعالیت‌هایی که انجام می‌دهیم ممکن است بدن ما را در معرض فلزات سنگین قرار بدهد. برای جلوگیری از این مورد با حذف منابع فلزات سنگین از برنامه‌ی روزانه خود شروع کنید. منابع معمول این فلزات عبارت‌اند از:

• پودرهای پروتئین درصورتی‌که دارای تأییدیه وزارت بهداشت و سلامت نباشند
• برنج و غلات تصفیه‌شده که فلزات سنگین را از خاک جذب می‌کنند
• آب لوله‌کشی ممکن است حاوی مقادیر بسیار کمی از فلزات سنگین باشد (برای اطمینان از شهرداری منطقه خود جویای این مسئله شوید)

 رویکرد معمول در مواجهه با قرار گرفتن بیش‌ازحد در معرض فلزات و مواد معدنی، درمان با کی‌‎لیت است. در این روش پزشکی از آنتی‌اکسیدان‌هایی که ظرفیت انتقال مواد معدنی دارند برای کمک به پاک‌سازی بافت‌های بدن از سطوح خطرناک فلزات استفاده می‌شود.

جدا از روش بالا که باید تحت نظر پزشک باشد و دارای عوارض جانبی است؛ اگر مقادیر این سموم در بدن شما بالا نباشد، روش‌های ساده‌تری برای رهایی از فلزات وجود دارد.

به همین ترتیب می‌توانید با مصرف مواد‌ غذایی حاوی فیتات اسید یا فیتیک (مانند غلات کامل)، جذب فلزات را کاهش دهید. فلزات سنگین از طریق ایجاد آسیب اکسیداتیو باعث به خطر انداختن بدن می‌شوند؛ بنابراین همواره باید با مصرف آنتی‌اکسیدان‌ها به فکر تقویت سیستم دفاعی بدن خود باشید.

پاتوژن‌ها عامل تولید بیماری هستند. دستگاه گوارش، نزدیک به ۷۰ درصد از سیستم ایمنی بدن را در بر دارد. فست‌فودها و تنقلات فراوری‌شده می‌توانند به میکروبیوم‌های روده (میکروب‌های مفید روده) و سیستم ایمنی بدن لطمه بزنند و همچنین پاسخ بدن به عفونت را مختل کنند؛ بنابراین کنترل مواد غذایی مصرفی یکی از مهم‌ترین نکات تقویت سیستم ایمنی بدن است.

قرار گرفتن طولانی در معرض انواع خاصی از کپک‌ها (مانند آسپرژیلوس و والمیا) می‎‌تواند عامل ابتلا به سرطان باشد. آزمایش‌ها بالینی ثابت کرده‌اند که فعال کردن برخی از فرایندهای سم‌زدایی در کبد می‌تواند قدرت سرطان‌زایی کپک‌ها را کاهش بدهد.

طبق تحقیقات، جوانه کلم بروکلی به علت خاصیت ضد سم و ضد التهاب در سم زدایی کپک‌ها مؤثر است.

مواد شیمیایی طبیعی و مصنوعی در فرآوری غذاها، کشاورزی و کارخانه‌ها استفاده می‌شود. هرروزه از طریق تنفس هوا در معرض میزان بیشتری از این مواد آسیب‌زا قرار می‌گیریم. برخی از این مواد شیمیایی در محیط زیست ماندگار هستند؛ درنتیجه برای مدت نامحدود در بدن می‌مانند و هیچ درمانی قابلیت ازبین‌بردن آن‎‌ها را ندارد.

خوشبختانه مکانیزم سم زدایی بدن قابلیت مقابله با سموم محیطی دارد. اما از آنجا که برخی از این سموم بسیار جدید هستند، ممکن است بتوانند سیستم دفاعی بدن را تحت تأثیر قرار بدهند.

• مصرف سبزی‌های چلیپایی با رنگ سبز تیره؛ مانند برگ شلغم و جوانه کلم بروکلی
• مصرف تانن‎‌ها و مواد شیمیایی گیاهی که در قسمت تلخ گیاهان وجود دارند.
• پلی‌فنول موجود در غذاهای کامل به‌خصوص در گیاهان، ادویه‌، مرکبات و انواع توت‌
• مصرف منابع طبیعی نیتریک اکسید؛ مانند سبزی‌های برگ‌دار مثل اسفناج، کلم وکلم‌پیچ

رادیکال‌های آزاد، اتم‌های واکنش‌پذیر و مولکول‌های ریزی هستند که بدن را ویران می‌کنند. رادیکال‌های آزاد با پیری، بیماری‌های مزمن، خوردن غذاهای فراوری‌شده و سرخ‌شده و سطح پایین فعالیت مرتبط هستند. وجود مقادیر زیادی از رادیکال‌های آزاد در بدن باعث استرس اکسیداتیو و در نتیجه ایجاد التهاب می‌شود.

رعایت یک رژیم غذایی شامل ویتامین‌ها، مواد معدنی، آنتی‌اکسیدان‌های گیاهی و سایر عواملی که به مبارزه با التهاب می‌پردازند (مانند پلی‌فنون‌ها) برای مراقبت از التهاب و استرس اکسیداتیو مؤثر است. 

گاهی مواد مغذی موجود در غذاها، ممکن است در بدن شما علائم نگران‌کننده‌ای ایجاد کند. هرچند این مورد با موارد دیگر سم‌زدایی متفاوت است؛ اما ارزش مطرح شدن دارد. بدن از طریق دفع محتویات داخل روده می‌تواند علائم ناشی از خوردن غذاهای محرک را از بین ببرد.

• گاهی ممکن است به علت نبود باکتری مناسب در روده‌ها نتوانید غذاهای خاصی را هضم کنید. برای وفق دادن روده با این نوع از غذاها باید آن‌ها را به مقادیر کم و در طولانی‌مدت مصرف کنید. افزودن آنزیم‌های گوارشی یا موادی که مانند آن‌ها عمل می‌کنند (مانند سرکه سیب یا آب‌لیمو) می‌تواند در این موارد مفید واقع شود.
• ممکن است آنزیم مناسب برای جذب کامل مواد مغذی نداشته باشید؛ مانند فقدان آنزیم لاکتاز برای هضم لاکتوز شیر. اغلب این مسئله با خوردن مقدار کمی از غذایی که به آن حساسیت دارید یا با استفاده از آنزیم‌های گوارشی و مکمل‌های مشابه قابل حل است. برخی افراد ممکن است به پلی‌‌ساکاریدهای خاص (نوعی کربوهیدرات) حساسیت داشته باشند؛ به این حساسیت سندروم روده تحریک‌پذیر می‌گویند. برخی افراد نیز به چربی‌ها یا پروتئین‌ها حساسیت دارند. اگر از این دسته افراد هستید باید به کمک متخصص تغذیه، غذاهای مصرفی خود را محدود کنید.
• برای بسیاری از افراد که با مشکلات هضم غذا دست‌وپنجه نرم می‌کنند، محدود کردن رژیم غذایی تنها راه‌ حل دائمی است که شامل مصرف دارو و جراحی نمی‌شود. این نوع رژیم یک رژیم دتاکس محسوب نمی‌شود؛ اما یک سبک زندگی جامع است که باعث از بین‌‎ رفتن سموم می‌شود.

بدن قادر به پاک‌سازی سموم ناخواسته حاصل از فرایندهای متابولیسم طبیعی است؛ به‌عنوان مثال اگر بدن به‌عنوان سوخت از پروتئین‌ استفاده کند، آمونیاک تولید خواهد شد. بدن با تبدیل آمونیاک به اسید اوریک و دفع آن از طریق ادرار از شر این ماده‌ی سمی خلاص می‌شود. این فرایند کاملاً طبیعی است؛ اما می‌تواند از کنترل خارج و باعث آسیب به کلیه‌ها شود.

تقریباً هر فرایندی که در بدن اتفاق می‌افتد به‌نوعی باعث ایجاد پسماندهای متابولیکی می‌شود. به علت گستردگی فرایندهای متابولیکی، هیچ روشی برای سم‌زدایی این مواد وجود ندارد؛ بنابراین تنها راه‌‎حل مراجعه به پزشک است.

بدن به‎‌طور معمول یک سیسم سم‎‌زدای بهینه و طبیعی است که ‌می‌تواند به بهترین شکل و بدون نیاز به تلاش شما سموم واردشده را دفع کند

به گفته‌ی متخصص کلینیک مایو، کاترین زراتسکی، اگر کبد، کلیه‎‌ها و ریه‌‎های شما سالم هستند، بدن در تعادل مناسبی که باید باشد قرار دارد. هرچند بیشتر روش‌های رژیم‎‌های سم‌زدایی بی‎‌ضرر به نظر می‌‎رسند؛ اما خطراتی در استفاده از آن‏‎‌ها وجود دارد.

زراتسکی می‎‌گوید رژیم دتاکس آبمیوه‌های سبز اگرچه یک رژیم غذایی نامتعادل و بی‌‎کیفیت به‌حساب می‎‌آید؛ اما در مدت‌زمان کم به بدن یک فرد کاملا سالم، آسیب نخواهد زد.

خواب شبانه نباید کمتر از ۷ ساعت باشد. طبق تحقیقات انجام‎‌شده، مغز در ساعات پایانی شب، تحت فرایند سم‌زدایی طبیعی قرار می‎‌گیرد. طی این فرایند مواد مضری که در یک روز عادی حین انتقالات عصبی تولید شده‌اند (مانند پلاک‎های آمیلوئید که سبب آلزایمر می‎شوند)، از بین می‌‎روند. کاهش حتی یک ساعت از خواب شبانه می‌‎تواند خطر ابتلا به دیابت را افزایش بدهد و سوخت‌وساز بدن را مختل کند. به‌طور ‌کلی استراحت ناکافی با بیماری‌هایی نظیر چاقی و فشار خون بالا مرتبط است و می‎‌تواند به سیستم ایمنی بدن آسیب برساند.

با تمام توضیحات بالا در نظر داشته باشید که برخی از روش‎‌های سم‌زدایی غیر علمی مانند پاک‌سازی روده بزرگ که با دردهای شکمی، اسهال و استفراغ همراه است می‎‌تواند منجر به دهیدراته شدن بدن شود که تنها کار کبد و کلیه‌‎ها را دشوار می‎کند.

در رژیم‎‎‌های سم‎‌زدایی مزیت‎‌‎هایی مانند کاهش وزن سریع، دریافت بیشتر سبزی‌ها، پاسخ‌دهی در زمان کوتاه و حذف سموم تجمع‎‌یافته در بدن وسوسه‌انگیز به نظر می‌‎رسد؛ اما تمام این مزیت‌ها زودگذر، قابل بازگشت و اثبات‌نشده هستند. عوارض رژیم‎‌های دتاکس مانند کاهش انرژی، سرگیجه، بی‌هوش شدن، تکرر ادرار، دهیدراته شدن بدن از جمله مواردی هستند که نباید از آن‌ها چشم‎‌پوشی کرد.

در انتها از شما می‎‌خواهیم پیش از شروع هر رژیم غذایی، پایه‌های علمی آن را بررسی کنید و نظر متخصصان مختلف را در آن حوزه جویا شوید. اگر تجربه‌ای در زمینه رژیم‌های دتاکس دارید، آن را با ما در میان بگذارید.