دژاوو چیست و چرا آن را تجربه می‌کنیم؟

یک لحظه صبر کن. من قبلاً اینجا نبودم؟ احساس می‌کنم ما قبلاً درست همین‌جا ایستاده بودیم و داشتیم دقیقا همین حرف‌ها را به هم می‌زدیم. قسم می‌خورم این گربه‌ای که الان از این راهرو رد شد، همین چند لحظه پیش هم از اینجا رد شده بود!‌ 

اگر این جمله‌ها برایتان آشنا است، پس احتمالا شما یکی از میلیون‌ها نفری هستید که پدیده‌ی مرموز و در عین حال جالب «دژاوو» را تجربه کرده‌اید (یا حداقل سه‌گانه‌ی ماتریکس را دیده‌اید!). گاهی پیش می‌آید وقتی برای اولین‌بار اتفاق یا مکان جدیدی را تجربه می‌کنیم، این احساس عجیب را داریم که انگار این واقعا اولین‌بار نیست و قبلاً در این مکان حضور داشته‌ایم یا درست عین این حرف‌ها را جایی قبلاً زده بودیم. به این حس عجیب، دژاوو یا آشناپنداری می‌گویند که از کلمه‌ی فرانسوی déjà vu به‌معنی «قبلاً دیده‌شده» آمده است. 

اگر آن صحنه‌ی معروف رد شدن گربه‌ی سیاه از راهرو را در فیلم ماتریکس به خاطر داشته باشید، نئو آن را دژاوو توصیف کرد و کاراکتر ترینیتی به او گفت دژاوو «اختلال در ماتریکس» است؛ و ماتریکس هم واقعیت شبیه‌سازی‌شده‌ای بود که نمی‌گذاشت انسان‌ها بفهمند دنیای واقعی توسط ماشین‌های هوشمند به تسخیر درآمده است. البته توصیف دژاوو به‌عنوان اختلالی در ماتریکس برای داستان‌های علمی‌تخیلی و سایبرپانک مناسب است و هیچ دانش علمی از این پدیده در اختیار ما قرار نمی‌دهد.

اکثر ما دژاوو را با رمز و راز و حتی پدیده‌ای ماورایی مرتبط می‌دانیم، چون حسی زودگذر و غیر منتظره است؛ اما درست همان چیزهایی که ما را در مورد دژاوو کنجکاو می‌کند، مطالعه‌ی علمی آن را دشوار می‌کند. با وجود این چالش‌ها‌، دانشمندان سعی کرده‌اند برای این پدیده‌ی رازآلود و ظاهرا ماورایی، توضیحات علمی ارائه بدهند که در این مقاله با برخی از آن‌ها‌ آشنا خواهید شد.

دژاوو (déjà vu) کلمه‌ای فرانسوی به‌معنی «قبلاً دیده‌شده» است و در فارسی برای آن کلمه‌ی «آشناپنداری» انتخاب شده است. افرادی که دژاوو را تجربه کرده‌اند، از آن به‌عنوان حس آشنایی شدیدی نسبت به چیزی که اصلا نباید برایشان آشنا باشد، یاد می‌کنند. مثلاً بار اول است به شهر جدیدی رفته‌اید؛ اما وقتی از کنار مغازه‌ای یا علامتی می‌گذرید، احساس می‌کنید قبلاً درست در همین نقطه ایستاده بودید. یا  با دوستان دور میز شام نشسته‌اید و درحالی‌که دارید درباره‌ی جدیدترین بازی ویدئویی یا سریال صحبت می‌کنید، ناگهان دچار این حس می‌شوید که قبلاً این لحظه را با همین افراد، همین میز شام و همین موضوع بحث تجربه کرده‌اید.

به گفته‌ی دکتر آکیرا اوکانر، استاد روانشناسی در دانشگاه سنت اندروز، «دژاوو در واقع تضادی است بین حس آشنایی چیزی و آگاهی از نادرست بودن این حس. چیزی که پدیده‌ی دژاوو را نسب به اتفاقات دیگر مربوط به حافظه، منحصر‌به‌فرد می‌کند همین آگاهی از این است که حافظه‌ی شما سعی دارد فریبتان بدهد.»

هیچ شواهد محکمی در مورد میزان شایع بودن دژاوو در دست نیست؛ اما تخمین‌های مختلف نشان می‌دهد حدود ۷۰ درصد مردم دنیا نوعی دژاوو را تجربه کرده‌اند. از این بین، افراد ۱۵ تا ۲۵ ساله بیش از هر گروه سنی دیگر تجربه‌ی دژاوو را داشته‌اند.

دژاوو پدیده‌ی نسبتا رایجی است؛ اما متخصصان هنوز نتوانسته‌اند علت آن را به‌طور قطعی مشخص کنند (اگرچه می‌توان با اطمینان گفت علت دژاوو، اختلالی در ماتریکس نیست؛ مگر اینکه به تئوری جهان شبیه‌سازی شده اعتقاد داشته باشید.)

اما کارشناسان و دانشمندان چند نظریه‌ی محتمل در مورد علل رخ دادن پدیده‌ی دژاوو مطرح کرده‌اند که در ادامه، آن‌ها را بررسی خواهیم کرد.

دانشمندان علوم مغز و اعصاب به این نتیجه رسیده‌اند که دژاوو نشانه‌ای از آسیب‌دیدگی یا زوال مغز نیست. آن‌ها همچنین تأکید دارند این توهم حافظه به هیچ‌وجه خطای حافظه نیست. در واقع، برعکس آن درست‌تر است. به اعتقاد اوکانر، دژاوو هنگامی رخ می‌دهد که مناطق پیشانی مغز سعی در اصلاح حافظه‌ای نادرست داشته باشند.

اوکانر در این رابطه توضیح می‌دهد:

برای اکثر قریب به اتفاق مردم، تجربه‌ی دژاوو احتمالاً چیز خوبی است چون نشانه‌ی این است که آن قسمت مغز که برای راستی‌آزمایی به کار می‌رود، دارد به‌خوبی کار می‌کند و مانع از یادآوری اشتباه وقایع می‌شود.در یک فرد سالم، اشتباه به خاطر آوردن هر روز اتفاق می‌افتد، چون حافظه‌ی انسان میلیاردها نورون را درگیر می‌کند و این فرایند بسیار به‌هم‌ریخته است. 

متأسفانه، هیچ مدل واحدی وجود ندارد که دقیقاً توضیح بدهد هنگام دژاوو چه اتفاقی در مغز می‌افتد؛ اما بیشتر نظریه‌های اصلی در این مورد به توافق رسیده‌اند که دژاوو هنگامی اتفاق می‌افتد که مناطقی از مغز (مانند لوب گیجگاهی) سیگنال‌هایی را به مناطق پیشانی ذهن مبنی بر اینکه تجربه‌ای قدیمی در حال تکرار است،‌ می‌فرستند.

پس از ارسال این سیگنال‌ها، مناطق تصمیم‌گیرنده‌ی پیشانی مغز به‌طور مؤثر بررسی می‌کنند که آیا این سیگنال‌ها با آنچه در واقعیت در حال رخ دادن است، سازگارند یا خیر. این ناحیه از مغز انگار از خود می‌پرسد:‌ آیا من قبلاً اینجا بوده‌ام؟ اگر فرد در واقعیت قبلاً در آن مکان بوده است، ممکن است بخواهد برای بازیابی بیشتر خاطرات مربوط به این تجربه، بیشتر تلاش کند. در غیر این صورت، فرد احساس می‌کند دارد پدیده‌ی دژاوو را تجربه می‌کند.

طبق تئوری شکاف ادراکی، ظاهراً هرچه حواس فرد پرت‌تر باشد، احتمال تجربه‌ی دژاوو بیشتر است. مثلاً اگر مدتی است در حال نگاه کردن به گوشی موبایلتان هستید و بعد سرتان را بالا می‌آورید تا نگاه سریعی به اطراف بیندازید، ممکن است ادراک شما به‌جای متمرکز شدن در یک جهت، در دو جهت مخالف به‌اصطلاح دچار شکاف شود و بدین ترتیب، ناحیه‌ی هیپوکامپ مغز که مرکز یادگیری است، کمی گیج شود؛ اما اگر با دقت به اطراف نگاه کنید، این حس دژاوو احتمالا از بین خواهد رفت. 

بعضی اوقات وقتی فکر می‌کنید دچار دژاوو شده‌اید، ممکن است اصلاً دژاوویی در کار نباشد. شاید آن حس آشنایی به این خاطر باشد که واقعا آن اتفاق را در گذشته تجربه کرده باشید؛ اما در آن لحظه به یاد نمی‌آورید. مطالعه‌ای در سال ۲۰۰۸ نشان داد دژاوو اغلب می‌تواند با چیزهایی که فرد قبلاً دیده یا انجام داده؛ اما به خاطر ندارد،‌ مرتبط باشد. تحقیقات دیگری در سال ۲۰۱۸ به این نتیجه رسید «فضا» عامل مهمی در تجربه‌ی دژاوو است. مثلاً اگر چینش مکانی شبیه مکان دیگر باشد، ممکن است دچار دژاوو شوید، حتی اگر این دو مکان هیچ شباهت دیگری به همدیگر نداشته باشند. 

شاید فکر کنید چشم‌های شما کاملا و از هر نظر با هم برابر هستند؛ اما در اکثر مردم، یک چشم نسبت به دیگری غالب‌تر است و ممکن است یکی از دلایل رخ دادن دژاوو باشد. به گفته‌ی دکتر مایکل رویزن و مهمت آز، اگر پیش از اینکه هر دو چشم با هم تمرکز کنند و اطلاعات ورودی را به‌عنوان تجربه‌ای آگاهانه ثبت کنند، چشم غالب این اطلاعات را به ضمیر ناخودآگاه بفرستد،‌ مغزتان بعد از رسیدن اطلاعات به شما خواهد گفت این را قبلاً دیده‌اید؛ که خب درست هم می‌گوید؛ مسئله اینجا است که این «قبلاً» تنها یک نانوثانیه پیش بوده است. البته فعلاً هیچ مدرک علمی برای اثبات این نظریه وجود ندارد. 

اگر خوابتان کافی نیست و بیشتر از هر وقت دیگر دچار دژاوو می‌شوید، مغزتان احتمالا سعی دارد به شما بگوید که بیشتر بخوابید. به گفته‌ی سیستم بهداشت و درمان Penn Medicine، استرس، خستگی و مسافرت زیاد همه می‌توانند عاملی برای پدیده‌ی دژاوو باشند. معلوم نیست چرا خستگی یا استرس احتمال تجربه‌ی دژاوو را افزایش می‌دهد؛ اما ممکن است فشاری که به مغز وارد می‌شود آن را با خطای بیشتری روبه‌رو کند. 

بر اساس مطالعه‌ی منتشرشده در Frontiers in Neuroscience در سال ۲۰۱۳، یکی از دلایل تجربه‌ی دژاوو پدیده‌ای به نام «عدم تطابق حافظه» است. به گفته‌ی محققان، مناطق مغزی مرتبط با تضاد حافظه ممکن است در رخ دادن دژاوو دست داشته باشند. تضاد حافظه،‌ آگاهی فرد از اصلاح شدن تضاد و اختلالی در سیگنال‌های حافظه است. طبق این نظریه، هیپوکامپ منجر به رخ دادن دژاوو می‌شود چون در اثر آن، فرد اتفاقی را با کمی اختلاف در درستی آن به یاد می‌آورد.

برخی کارشناسان معتقدند عامل ایجاد دژاوو نوعی اختلال جزئی در مغز است. وقتی مغز اطلاعات را جذب می‌کند، معمولا مسیر مشخصی را از حافظه‌ی کوتاه‌مدت به سمت حافظه‌ی بلندمدت طی می‌کند. این نظریه این‌طور استدلال می‌کند که گاهی اوقات اطلاعات موجود در حافظه‌ی کوتاه‌مدت برای رسیدن به حافظه‌ی بلندمدت، از مسیر میانبر استفاده می‌کنند. بدین ترتیب ممکن است احساس کنید به‌جای تجربه‌ی اتفاقی که ثانیه‌ی پیش رخ داده، دارید خاطره‌ای از گذشته را به یاد می‌آورید.

نظریه‌ی دیگری در مورد رابطه‌ی دژاوو با اختلالات جزئی مغز می‌گوید ذهن آنچه را که در زمان حال در حال رخ دادن است، به‌اشتباه به‌عنوان خاطره یا اتفاقی که قبلاً افتاده، در نظر می‌گیرد. این اختلالات در حالت عادی نگران‌کننده نیستند، مگر اینکه به‌دفعات اتفاق بیفتند.

اگرچه هرازگاهی دچار دژاوو شدن اتفاق کاملا رایجی است؛ اما زیاد شدن دفعات تجربه‌ی این پدیده می‌تواند نشانه‌ای از اختلال باشد. معمولا افراد مبتلا به بیماری صرع به‌دفعات دچار دژاوو می‌شوند. برای این افراد، دژاوو ممکن است ناشی از تشنج کانونی باشد که در قسمت‌های کوچکی از مغز رخ می‌دهد و می‌تواند احساسات و تجربیات سردرگم کننده‌ای، مثل حس طعم غذایی که در دهان نیست، ایجاد کند. 

اگر دژاوو به‌دفعات اتفاق بیفتد یا با علائم دیگری مانند توهم یا مشکلات بینایی و حرکتی همراه باشد، ممکن است نشانه‌ای از بیماری صرع باشد. 

اگر بخواهیم از دلایل علمی فاصله بگیریم، می‌توانیم علت رخ دادن دژاوو را تناسخ یا تجدید حیات بنامیم. دکتر جودیت اورلوف، نویسنده‌ی کتاب دید دوم، می‌گوید دژاوو زمانی اتفاق می‌افتد که فرد اتفاقی را از زندگی گذشته‌ی خود دوباره تجربه کند. او از زنی مثال می‌زند که به محض ملاقات با فردی می‌دانست قرار است با او ازدواج کند. این زوج احساس می‌کردند همدیگر را یک عمر می‌شناسند. 

اورلوف معتقد است دژاوو اختلالاتی در زمان است که طی آن اتفاقات رمزآلودی رخ می‌افتد. «مشاور املاک ممکن است خانه‌ای را به شما نشان بدهد که آن‌قدر برای شما آشنا و درست است که بلافاصله می‌دانید اینجا خانه‌ی شما است. یا ممکن است در رستوران احساس آشنایی غیر قابل ‌توصیفی با فردی که در میز کنج دیوار نشسته است، داشته باشید. نگذارید این فرصت‌ها از کنار شما بگذرند. به آن‌ها توجه کنید. در موردشان کندوکاو کنید.»

با این حال، مطالعه‌ای در مورد دژاوو در سال ۲۰۱۸ نشان داد درحالی‌که افرادی که این پدیده را تجربه کرده‌اند، به‌شدت معتقد بودند می‌توانند وقایع آینده را بر اساس آن پیش‌بینی کنند؛ اما به نظر می‌رسد این احساس توهمی بیش نیست. این مطالعه می‌گوید افراد زیادی احساس می‌کنند تجربه‌شان از دژاوو اتفاقی ماورایی است؛ اما اثبات آن دشوار است.

دژاوو در حالت کلی می‌تواند بیش از ۲۰ نوع مختلف داشته باشد؛ اما بر اساس دسته‌بندی آرتور فانکهاوزر، سه نوع دژاووی اصلی وجود دارد:

دژاوکو به‌معنی «قبلاً از سر گذرانده» تجربه‌ای بیشتر از دیدن است و جزئیات زیادی را شامل می‌شود. در این نوع دژاوو فرد احساس می‌کند همه چیز درست همانی است که قبلاً بوده و احساس می‌کند درباره‌ی چیزی که قرار است گفته شود یا اتفاقی که قرار است بیفتد، آگاه است. 

وقتی افراد در مورد تجربه‌ی دژاوو صحبت می‌کنند، معمولا منظورشان همین دژاوکو است. بررسی‌ها نشان داده است حدود ۷۰ درصد از مردم در سنین ۱۵ تا ۲۵ سال دژاوکو را تجربه کرده‌اند. 

یکی از بهترین توصیف‌های دژاوکو را می‌توان از زبان چارلز دیکنز، نویسنده‌ی نام‌آشنای رمان‌های معروف الیور توئیست و دیوید کاپرفیلد خواند: 

همه‌ی ما این احساس را گاهی تجربه کرده‌ایم که آنچه می‌گوییم و انجام می‌دهیم قبلاً گفته شده و انجام شده است، در زمانی دور، حس اینکه قرن‌ها پیش با همین چهره‌ها، اشیا و شرایط احاطه شده بودیم، اینکه به‌خوبی می‌دانیم در ادامه چه گفته خواهد شد، انگار که ناگهان آن را به یاد بیاوریم!

برخلاف دژاوکو، دژاسانتی به‌معنی «قبلاً احساس شده» تنها یک رخداد ذهنی است، هیچ جنبه‌ی پیش‌بینی‌کننده‌ای ندارد و به‌ندرت در حافظه‌ی فردی که آن را تجربه کرده است، باقی می‌ماند. برخی از افراد مبتلا به صرع لوب گیجگاهی ممکن است این پدیده را تجربه کنند.

دژاویزیت نسبت به دو نوع دیگر دژاوو کمتر پیش می‌آید و در مورد آشنایی غیر قابل‌ توصیف از مکانی جدید است. در دژاویزیت فرد ممکن است راه خود را به‌راحتی در شهر یا مکانی جدید پیدا کند، درحالی‌که می‌داند چنین چیزی نباید ممکن باشد. 

برای تشخیص دژاویزیت از دژاوکو، باید منشأ این حس را پیدا کرد؛ دژاوکو به پیشامدهای زمانی اشاره دارد، درحالی‌که دژاوکو بیشتر با جغرافیا و مکان سروکار دارد. 

در توضیح پدیده‌ی دژاوزیت، به رؤیا، تناسخ و تجربه‌ی خروج از بدن که در آن فرد احساس می‌کند بدن فیزیکی خود را از بیرون مشاهده می‌کند، استناد شده است. بعلاوه، برخی معتقدند خواندن شرح مفصل از مکانی جدید ممکن است هنگام بازدید از آن احساس دژاوزیت را در فرد ایجاد کند.

در حالت کلی، دژاوو مکانیزم ذهنی بی‌خطری است که نشان می‌دهد بخش راستی‌آزمایی مغز کارش را به‌درستی انجام می‌دهد؛ اما اگر این پدیده مدام رخ بدهد، چه؟ اگر تمام تجربه‌های تازه، کهنه و آشنا به نظر برسند، چه؟

جالب است بدانید این اتفاق برای برخی از افراد افتاده است. به گفته‌ی اوکانر، مردی در فنلاند ترکیبی از داروهای درمان آنفلوانزا را که محرک نورون‌های دوپامین هستند، با هم مصرف کرد. با این کار او مدام دچار دژاوو می‌شد. این مرد آن‌قدر از این تجربه خوشش آمده بود که تا مدتی به مصرف این داروها ادامه داد؛ اما در نهایت تأثیر این داروها از بین رفت و تجربه‌ی دژاووی مداوم او متوقف شد.

به گفته‌ی اوکانر، «یکی از نکات جالب در مورد افرادی که مدام دچار دژاوو می‌شوند این است که قابلیت راستی‌آزمایی چیزهایی را که احساس و تجربه می‌کنند، از دست می‌دهند. اغلب این افراد دیگر تلویزیون تماشا نمی‎‌کنند، چون احساس می‌کنند تمام قسمت‌های سریال را قبلاً دیده‌اند. برای آن‌ها همه چیز تکراری است.»

اگرچه این اتفاق عجیب و شاید جالب به نظر برسد؛ اما تماشای رخ دادن آن در بیمارانی که دچار زوال عقل شده‌اند، بسیار ناراحت‌کننده است. این پدیده در این بیماران نشانه‌ی وخیم شدن بیماری است.

فرانسوی‌ها برای تجربه‌ی مخالف دژاوو هم کلمه‌ی خاصی دارند به نام ژامِی‌وو (jamais vu) یا «ناآشناپنداری» که به چیزی که «هرگز دیده نشده»‌ اشاره دارد. هنگام تجربه‌ی ژامی‌وو، فرد قادر نیست موقعیتی را که باید برایش آشنا باشد، به خاطر آورد و فکر می‌کند هرگز آنجا نبوده یا این اتفاق را تجربه نکرده است. اگرچه ژامی‌وو اغلب با اختلال حافظه‌ای امنیژا یا «یادزُدودگی» (ناتوانی ناقص یا کامل در یادآوری تجربه‌های گذشته‌) مرتبط است؛ اما این پدیده چیزی بیشتر از اختلال لحظه‌ای در حافظه است.

ژامی‌وو فراموشی معمولی نیست؛ بلکه احساس گیج‌کننده‌ای است که زمانی‌که چیزی را که می‌دانید باید بشناسید؛ اما به خاطر نمی‌آورید، به شما دست می‌دهد. عامل مهم همین حس آگاهی است؛ اینکه می‌دانید این احساس در واقع اشتباه است. اگر متوجه این نادرستی نشوید، نمی‌توان گفت پدیده‌ی ژامی‌وو را تجربه کرده‌اید. 

دلیل اینکه این کلمه از دژاوو ناآشناتر است، این است که نسبت به دژاوو پدیده‌ی نادرتری است؛ اما مثل دژاوو، در هنگام خستگی و بیشتر هم در افراد جوان اتفاق می‌افتد. 

ظاهرا برخی از مطالعات آزمایشگاهی توانسته است پدیده‌ی ژامی‌وو را در شرکت‌کنندگان ایجاد کند. به‌عنوان مثال، مطالعه‌ی دانشگاه لیدز از ۹۳ شرکت‌کننده خواست تا در عرض دو دقیقه،‌ یک کلمه‌ی آشنا (در این مطالعه، کلمه‌ی «door») را مرتب روی کاغذ بنویسند. بعد از دو دقیقه، بیش از ۷۰ درصد شرکت‌کنندگان نسبت به ‌درستی دیکته‌ی این کلمه یا حتی نسبت به اینکه این کلمه معنی‌دار است، دچار تردید شدند، با اینکه طبیعتا می‌دانستند تردیدشان بی‌اساس است. 

خوبی این آزمایش این است که می‌توان آن را در هر شرایطی امتحان کرد. همین حالا یک کاغذ و خودکار بردارید و در عرض دو دقیقه، یک کلمه‌ی آشنا را به‌طور مرتب بنویسید. آیا شما هم دچار حس ژامی‌وو شدید؟