ویروس کرونا چقدر می‌تواند خطرناک‌تر شود؟
گونه دلتای ویروس کرونا در حال انتشار است. این گونه ترسناک است و به‌نظر می‌رسد درمقایسه‌با گونه‌های قبلی راحت‌تر منتشر می‌شود. گونه دلتا به هر جمعیتی که وارد می‌شود، به‌سرعت به گونه غالب تبدیل می‌شود و از گونه‌های دیگر پیشی می‌گیرد؛ اما این گونه شاید آخرین گونه از ویروس کرونا نباشد.
با مشاهده اخبار مرتبط با گونه دلتا، مدام از خود می‌پرسیم بعد از آن چه می‌شود؟ ویروس عامل کووید ۱۹، یعنی سارس‌کووید ۱۹، در‌ادامه به چه شکلی تکامل پیدا می‌کند؟ هرچه باشد، کار تکامل هرگز پایان نمی‌پذیرد. تغییر پابرجاست و ادامه دارد. آیا ممکن است یک سال بعد گونه امگا ظاهر شده باشد که قدرت انتقال آن دو برابر گونه دلتا باشد؟ کری دبینک، ویروس‌شناس دانشگاه ایالتی بووی در آمریکا می‌گوید: «واقعا نمی‌دانیم.»
دبینک، تنها کسی نیست که چنین فکر می‌کند. بسیاری از ویروس‌شناس و متخصصان بیماری‌های عفونی در پاسخ به این پرسش که «کووید ۱۹ در آینده به شکل تکامل پیدا خواهد کرد؟»، می‌گویند از هیچ روشی نمی‌توان با اطمینان این مسئله را پیش‌بینی کرد. البته این بدان‌معنا نیست که دانشمندان هیچ بینشی در‌این‌باره ندارند. آنان درس‌های جامعی برای آینده ویروس‌هایی مانند SARS-CoV-2 ارائه کرده‌اند و چندین سناریو کلی در این زمینه مطرح کرده‌اند که تکامل ویروس کرونا چگونه می‌تواند ادامه پیدا کند. همچنین، آنان توضیح می‌دهند که چرا نمی‌توان روند آینده را با اطمینان پیش‌بینی کرد.
این عدم قطعیت باید انگیزه دیگری باشد تا با بیشترین سرعت ممکن، مردم را واکسینه کنیم؛ زیرا گونه بعدی می‌تواند بدتر باشد. دبینک می‌گوید: «تصور می‌کنم مردم به این فکر افتاده‌اند که دنیاگیری تا حد زیادی به‌پایان رسیده است؛ اما تا این لحظه، فکر نمی‌کنم چنین باشد.» دانشمندان می‌دانند چگونه به اینجا رسیدیم؛ ولی نمی‌دانند به کجا می‌رویم. با ظهور گونه‌های جدید، ویروس‌شناسان و متخصصان بیماری‌های عفونی مکررا می‌گفتند ازآنجاکه ویروس‌ها تکامل پیدا می‌کنند، پیدایش این گونه‌ها را انتظار داشتند.
ویروس کرونا در حال تغییر است؛ زیرا هر زمان که ویروس نسخه‌هایی از خود می‌سازد (اغلب میلیاردها بار در هر فرد عفونی تکثیر می‌شود)، می‌تواند تغییرات ژنتیکی کوچکی به‌دست آورد که ممکن است روی ظاهر و خصوصیات آن اثرگذار باشد. این خصوصیات به‌نوبه خود می‌تواند بر نحوه انتشار عفونت و نیز تأثیرش روی بدن انسان اثرگذار باشد. برای مثال، گونه دلتا تا حدی به این علت نگران‌کننده است که جهش‌هایی به‌دست آورده و به آن اجازه می‌دهد تا سریع‌تر درون بدن فرد تکثیر شود.
دراین‌میان، درک این موضوع اندکی دشوار است که درحالی‌که پیدایش گونه‌های جدید مورد‌انتظار بود، پیش‌بینی این امر غیرممکن بود که آن‌ها چه ویژگی‌هایی خواهند داشت. موضوع مذکور در ابتدای دنیاگیری صادق بود و هنوز همین‌طور است.
علت چیست؟
این موضوع با اعداد ارتباط دارد. طول ژنوم ویروس کرونا تقریبا سی‌هزار نوکلئوتید است. این اندازه بسیار کوچک‌تر از کد ژنتیکی ما است که طول آن به تقریبا سه‌میلیارد باز می‌رسد. با‌این‌حال، ژنوم ویروس مکان‌های بسیاری دارد که جهش در آنجا ممکن است اتفاق افتد. بررسی تک‌تک هریک از جایگاه‌ها و مشاهده این امر ممکن نیست که تغییر در هریک از آن مکان‌ها چه تأثیری بر ساختار و رفتار ویروس خواهد گذاشت.
ناگفته نماند وضعیت از این هم پیچیده‌تر است. استفن گلدشتاین ویروس‌شناس دانشگاه یوتا است که تکامل ویروس‌های کرونا را مطالعه می‌کند. او می‌گوید: «جهش‌ها به‌تنهایی رخ نمی‌دهند؛ بلکه در ترکیب با یکدیگر رخ می‌دهند.» بنابراین، جهشی واحد در مکانی از ژنوم ممکن است به‌تنهایی قدرت انتقال ویروس را افزایش ندهد؛ اما در‌صورت جفت‌شدن با جهش دیگری می‌تواند موجب افزایش قدرت انتقال ویروس شود. گلدشتاین می‌افزاید: «تعداد ترکیبات احتمالی بسیار زیاد است و آن‌قدر پیچیدگی دارد که فراتر از ظرفیت درک ما است.»
گلدشتاین درباره گونه آلفا می‌گوید یک جهش وجود دارد (تغییری در پروتئین اسپایک ویروس) که احتمالا به ویروس اجازه می‌دهد محکم‌تر به سلول‌های انسان متصل شود. او می‌گوید: «آیا این جهش علت واگیردارتربودن گونه آلفا است؟ واقعا نمی‌دانیم؛ زیرا آلفا جهش‌های دیگری نیز دارد و نمی‌توانیم درک کنیم که هریک به‌تنهایی چه کاری انجام می‌دهند، چه برسد که بخواهیم آن‌ها را در ترکیب با هم بررسی کنیم.»
این‌ها پیچیدگی‌هایی هستند که موجب می‌شود برخی ویروس‌شناسان دربرابر کارشان احساس ترس کنند. از یک نظر، ویروس به‌قدری ساده است که براساس برخی تعریف‌ها حتی زنده نیست؛ ولی درواقع، پیچیدگی‌های بی‌شماری دارد و به‌قدری پیچیده است که حتی آنچه درباره یک گونه آموخته‌ایم، ممکن است درباره دیگری صدق نکند. دلتا درمقایسه‌با آلفا انتقالپذیرتر است؛ اما هیچ‌یک از جهش‌های اصلی این دو با هم یکسان نیست. این مسئله باعث می‌شود که دانشمندان واقعا درک نکنند چرا قدرت انتقال گونه دلتا این‌قدر زیاد است.
احتمالاً محدودیتی برای میزان بدشدن ویروس کرونا وجود دارد
ازنظر مسیر تکامل ویروس، چند بُعد متفاوت، اما دارای هم‌پوشانی وجود دارد:
- قدرت انتقال ویروس، یعنی توانایی ویروس برای اینکه به‌طور متوسط افراد بیشتری را آلوده کند.
- بیماریزایی که به‌شدت علائم ناشی از کووید ۱۹ اشاره می‌کند. هنوز مشخص نیست که آیا گونه دلتا یا گونه‌های دیگر درمقایسه‌با سویه‌های اولیه قدرت بیماریزایی بیشتری داشته باشد.
- فرار از سیستم ایمنی است و زمانی رخ می‌دهد که ویروس شروع به فرار از آنتی‌بادی‌ها و دیگر اجزای سیستم ایمنی می‌کند که سعی می‌کنند آن را خنثی کنند. ویروس‌هایی که این خصوصیت را تکامل می‌دهند، در آلوده‌کردن افرادی تا حدودی می‌توانند موفق عمل کنند که درجه‌ای از ایمنی دارند.
حتی اگر پیش‌بینی تکامل آینده ویروس در این زمینه‌ها غیرممکن باشد، دانشمندان براساس دانششان از شیوع‌های گذشته و اصول کلی تکامل می‌توانند حدس‌هایی بزنند. آدام لورینگ، پزشک و ویروس‌شناس دانشکده پزشکی دانشگاه میشیگان می‌گوید:
چهارچوبی برای تفکر درباره این موارد وجود دارد. آنچه نمی‌دانیم، این است که آن‌ها چقدر درباره ویروس کرونای جدید صدق می‌کنند. یکی از چهارچوب‌ها این است که احتمالا حد زیادی برای میزان بدشدن ویروس وجود دارد. ویروس احتمالا برای همیشه بدتر و بدتر نمی‌شود.
نش روچمن در مؤسسه ملی سلامت به مطالعه ژنومیک محاسباتی مشغول است. وی نیز می‌گوید: «اگر قدرت انتقال یا بیماریزایی ویروس بسیار زیاد شود، احتمالا خودش را از بین می‌برد.» به‌عبارت‌دیگر، اگر ویروس کرونا هر فردی که عفونی می‌کند، بکشد یا اگر تمام انسان‌های روی زمین را آلوده کند و سیستم ایمنی ما در مبارزه با آن بهتر شود، میزبان جدیدی برای عفونت نخواهد داشت. روچمن می‌پرسد: «آیا ویروسی می‌توان داشت که بسیار بسیار عفونی و بسیار بسیار مرگ‌بار باشد. پاسخ احتمالا منفی است.»
بنابراین، خبر خوش این است که کووید ۱۹ نمی‌تواند به‌طور نامحدود بدتر و بدتر شود؛ اما حد نهایی انتقال‌پذیری یا بیماریزایی چقدر است و چقدر با آن فاصله داریم؟ احتمالا حدس زده‌اید: «کسی نمی‌داند.» در آغاز دنیاگیری، هر مورد از کووید ۱۹ به‌طور متوسط به دو یا سه مورد عفونت دیگر منجر می‌شد. این عدد سرایت پایه یا R0 نامیده می‌شود. لورینگ تخمین می‌زند که عدد سرایت پایه گونه‌های جدید به چهار نزدیک‌تر شده است. آیا کووید ۱۹ می‌تواند شبیه سرخک شود که R0 آن غالب دوازده یا بیشتر تخمین زده می‌شود؟ لورنیگ می‌گوید: «عجیب است؛ ولی کسی چه می‌داند.» این ویروس احتمالا با بده‌بستان‌های تکاملی رو‌به‌رو است.
دانشمندان از ابعادی اطلاع دارند که ویروس می‌تواند در آن زمینه‌ها تکامل پیدا کند (انتقال‌پذیری و بیماریزایی و فرار از ایمنی)؛ اما نمی‌دانند اگر ویروس با بده‌بستانی مواجه شود، خود را در کدام جهت بهینه می‌کند. لورینگ می‌گوید: «این مسئله مشخص نیست که توانایی انتقال و بیماریزایی چقدر به‌هم ارتباط دارند. واقعا نمی‌دانیم آیا گونه آینده‌ای می‌تواند هم انتقالپذیرتر و هم بیماری‌زاتر باشد.»
همچنین در آینده، ویروس می‌تواند در فرار از دفاع ایمنی ما بهتر عمل کند و به سمتی تکامل پیدا کند که از تشخیص و تخریب سیستم ایمنی ما در امان بماند. پژوهشگران مشاهده کرده‌اند که ویروس‌های کرونای دیگر که موجب سرماخوردگی می‌شوند، در طول زمان این کار را انجام می‌دهند.
برخی از گونه‌ها هم‌اکنون هم تا حدی فرار از ایمنی را نشان می‌دهند. در آینده موارد بیشتری از این نوع را می‌توانیم شاهد باشیم؛ البته در پاسخ به فرار ایمنی، دانشمندان می‌توانند واکسن‌ها را به‌روزرسانی کنند تا سیستم ایمنی ما آماده مبارزه با گونه‌های جدید شود. باین‌همه، در اینجا هم می‌تواند بده‌بستانی وجود داشته باشد. روچمن می‌گوید این احتمال وجود دارد جهش‌هایی که به افزایش قدرت فرار از سیستم ایمنی منجر می‌شوند، موجب شوند از شدت عفونی‌بودن ویروس کم شود.
این توانایی با پروتئین اسپایک ارتباط دارد که نه‌تنها به سلول‌های انسان متصل می‌شود؛ بلکه به‌عنوان بخشی از ویروس عمل می‌کند که سیستم ایمنی یاد می‌گیرد آن را شناسایی کند. اگر پروتئین اسپایک بهگونهای تغییر کند تا سلول‌های ایمنی را فریب دهد، ممکن است توانایی اتصال آن به سلول‌ها کمتر شود؛ البته این مسئله را هم باید در رویدادهای آینده دید و این پیش‌بینی قطعی نیست.
بعید است ویروس کرونا روش‌های انتشار کاملا جدیدی تکامل دهد
آیا چیزی وجود دارد که بتوانیم آن را پیش‌بینی کنیم؟ یکی از جنبه‌هایی که لورینگ طبق مطالعه دنیاگیری‌های گذشته به آن اشاره می‌کند، این است که نرخ تغییر ویروس باید با گذشت زمان کُند شود. او می‌گوید در ویروس پاندمیک جدید در آغاز دستیابی به موفقیت‌های بزرگ راحت‌تر است و این دستاوردها ازنظر تکاملی مواردی هستند که راحت‌تر به‌دست می‌آیند؛ اما این کُندشدن معمولا در بازه چند‌ساله رخ می‌دهد و نه چند ماه. او می‌افزاید:
داده‌هایی از دنیاگیری آنفلوانزای H1N1 سال ۲۰۰۹ وجود دارد که نشان می‌دهد ویروس در چند سال اول به‌سرعت تکامل پیدا کرد و سپس سرعت تکامل آن درمقایسه‌با ابتدای دنیاگیری کم شد. سه سال دیگر، انتظار نمی‌رود کووید همچنان بتواند پیشرفت‌های درخورتوجهی در انتقال‌پذیری به‌دست آورد.
یکی دیگر از پیش‌بینی‌های مطمئن‌تر این است که نحوه انتقال ویروس سارس‌کووید ۲ تغییر چشمگیری نخواهد کرد. درحال‌حاضر، این ویروس نوعی ویروس تنفسی است و وقتی افرادی که نزدیک هم هستند، نفس می‌کشند، صحبت می‌کنند، فریاد می‌زنند، آواز می‌خوانند و... منتقل می‌شود. دبینک می‌گوید: «اگر ویروس سرماخوردگی را در نظر بگیرید، نگران نیستید که راه انتقال ویروس تغییر کند و مثلا از راه رابطه جنسی منتقل شود. به‌همین‌ترتیب، ویروس کرونای جدیدی نیز از این نظر دچار تغییر نخواهد شد.» لورینگ هم با این موضوع موافق است. او می‌گوید: «فکر نمی‌کنم مسیر انتقال آن تغییر کند.»
به‌گفته دانشمندان، تمام تغییرات تکاملی احتمالا مربوط به میزان خواهند بود و نه نوع؛ بنابراین، قدرت انتقال ویروس می‌تواند بیشتر یا کمتر شود؛ ولی به ویروس کاملا متفاوتی تبدیل نمی‌شود که روش انتقال جدیدی داشته باشد. درحالی‌که به‌روشنی نمی‌دانیم چه گونه‌های جدید و نگران‌کننده‌ای از ویروس کرونا می‌تواند در انتظار ما باشد، می‌دانیم چگونه از وقوع بدترین رویدادها پیشگیری کنیم.
هرچه دنیاگیری بیشتر طول بکشد، احتمال بیشتری برای تکامل ویروس وجود دارد. باید واکسیناسیون مردم را ادامه دهیم. این کار نه‌تنها سرعت انتشار را کاهش می‌دهد؛ بلکه تعداد میزبان‌هایی را نیز کاهش می‌دهد که ویروس می‌تواند درون آن‌ها تکامل پیدا کند. درحال‌حاضر، واکسن‌های موجود در آمریکا دربرابر گونه‌ها مؤثر هستند. این احتمال وجود دارد که ویروس کرونا در آینده به‌شکلی تکامل پیدا کند که واکسن‌ها اثر کمتری روی آن بگذارند. باوجوداین، با واکسیناسیون گسترده مردم در سراسر جهان، احتمال وقوع این رویدادها را کاهش می‌دهیم.
درحالی‌که آگاهی از ناشناخته‌هایی که درباره ویروس کرونا و پیش‌بینی آینده وجود دارد، تا حدودی ناامیدکننده است، خبر خوش دیگری نیز وجود دارد: سارس‌کووید ۲ ویروسی است که بیش از هر ویروسی در تاریخ علم روی آن مطالعه شده است؛ بهگونهای که دانشمندان از زمان آغاز دنیاگیری تمام حرکت‌های تکاملی آن را دنبال کرده‌اند. لورینگ می‌گوید:
این کار در مقیاسی بی‌سابقه انجام شده است. با استفاده از این میزان اطلاعات، پژوهشگران درک بهتری از نحوه تکامل ویروس به‌دست می‌آورند؛ ازاین‌رو در آینده، به‌‌دلیل کارهایی که اکنون انجام می‌شود، ممکن است بتوانیم تکامل ویروس‌ها را کمی بهتر پیش‌بینی کنیم.
نظرات