اومیکرون آخرین گونه‌ نگران‌کننده ویروس کرونا نیست

سال جدید میلادی با موجی از موارد اومیکرون آغاز شد؛ اما آیا اومیکرون آخرین گونه از ویروس خواهد بود یا گونه نگران‌کننده جدیدی در سال ۲۰۲۲ ظاهر خواهد شد؟ به‌گفته کارشناسان، اگر امسال گونه نگران‌کننده جدیدی از ویروس کرونا ظاهر شود، تعجب نخواهند کرد؛ اما پیش‌بینی این موضوع دشوار است که چنین گونه‌ای با چه سرعتی گسترش پیدا خواهد کرد، توانایی آن در فرار از سیستم ایمنی تا چه حد خواهد بود یا آیا می‌تواند درمقایسه‌با نسخه‌های قبلی ویروس موجب بیماری شدیدتری شود. گونه اومیکرون بر گونه دلتا برتری پیدا کرد؛ زیرا هم بسیار انتقال‌پذیر است و هم می‌تواند از دفاع ایمنی افراد واکسینه‌شده و افراد قبلاً دچار کووید شده فرار کند.

کارتیک چاندران، ویروس‌شناس و استاد میکروب‌شناسی و ایمنی‌شناسی در کالج پزشکی آلبرت انیشتین در نیویورک گفت این ویژگی‌ها به گونه اومیکرون اجازه داد تا بخشی از جمعیت را آلوده کند که دلتا به‌راحتی نمی‌توانست آن‌ها را آلوده کند. به‌همین‌‌ترتیب، برای رقابت با اومیکرون گونه‌های نگران‌کننده آینده باید دستاوردهای مشابهی در انتقال‌پذیری و فرار از ایمنی به‌دست آوردند. او گفت:

دلیلی وجود ندارد که باور کنیم ازنظر ژنتیکی دیگر فضایی برای ویروس وجود ندارد. انتظار دارم گونه‌های بیشتر و انواع مشابهی از رفتار موج‌مانند، یعنی افزایش نرخ عفونت‌ها به‌دنبال ورود گونه جدید را شاهد باشیم.

درحالی‌که گونه نگران‌کننده بعدی ممکن است به‌راحتی منتشر شود و سیستم ایمنی را فریب دهد، مسیر ویژگی‌های دیگر آن مانند قدرت بیماری‌زایی آن نامشخص است.

کارن موزمن، استاد آسیب‌شناسی و پزشکی مولکولی در دانشگاه مک‌مستر کانادا، به لایوساینس گفت با‌‌توجه‌‌‌به نرخ فعلی عفونت ویروس کرونا در سراسر جهان و نرخ جهش این ویروس، می‌توان پیش‌بینی کرد که گونه‌های جدیدی ظاهر خواهند شد؛ اما همان‌طور‌که در دو سال گذشته دنیاگیری متوجه شده‌ایم، هرگونه جدیدی به‌قدر کافی رقابتی نخواهد بود که بتواند بر گونه‌های دیگر غلبه کند.

گونه‌های آینده می‌توانند از مسیرهای مختلفی برتری به‌دست آورند. ازنظر تئوری، یکی از این مسیرهای بالقوه می‌تواند به ایجاد ویروسی منجر شود که درمقایسه‌با اومیکرون انتقال‌پذیرتر و درعین‌حال شدت بیماری ناشی از آن کمتر است. موزمن گفت:

ویروس‌ها باید تکثیر پیدا کنند و به میزبان‌های جدید منتقل شوند. موفق‌ترین ویروس‌ها این کار را با انتشار سریع بدون ایجاد علائم انجام می‌دهند؛ زیرا میزبان عفونی به‌راحتی می‌تواند حرکت کند و میکروب را به میزبان‌های دیگر منتقل کند. برای ویروس مفید نیست که میزبان خود را پیش از این منتشرشدن از پای درآورد.

لایوساینس قبلاً گزارش کرده بود که بیماری ناشی از اومیکرون ممکن است درمقایسه‌با گونه‌های قبلی از شدت کمتری برخوردار باشد. این امر ممکن است تاحدودی بدین‌دلیل باشد که این گونه راحت‌تر در مجاری هوایی فوقانی و کمتر در ریه‌ها رشد می‌کند. همین ویژگی ممکن است به انتشار راحت‌تر اومیکرون نیز کمک کند.

در‌این‌باره به‌نظر می‌رسد که ویروس درنتیجه افزایش توانایی انتقال بین میزبان‌ها در مسیری تکامل یافته باشد که کمتر بیماری‌زا باشد. بااین‌همه، هیچ تضمیمی وجود ندارد که گونه نگران‌کننده بعدی نیز همین مصالحه را انجام دهد. موزمن گفت:

مجموعه‌ای از جهش‌ها که مزیت انتخابی ایجاد می‌کنند، ممکن است موجب بیماری‌زایی بیشتر نیز بشوند.

برای مثال، جهش‌هایی که به ویروس توانایی تکثیر بسیار سریع یا توانایی فرار از چنگال آنتی‌بادی‌هایی می‌دهند که مانع از ورود ویروس به سلول‌ها می‌شوند، می‌توانند موجب شوند که ویروس باعث عفونت شدیدتری شود. به‌گزارش نیویورک‌تایمز، دلتا چنین ترکیبی از ویژگی‌ها را نشان می‌داد؛ بدین‌ترتیب که راحت‌تر از تمام گونه‌های قبلی ویروس کرونا منتشر می‌شود و در همین حال، درمقایسه‌با گونه آلفا، خطر بستری‌شدن را در افراد واکسینه‌نشده دو برابر می‌کند.

اچ‌آی‌وی و ابولا دو نمونه از بیماری‌های ویروسی هستند که با اینکه چندین دهه است که در میان انسان‌ها وجود دارند، در مسیری تکامل پیدا نکرده‌اند و شدت بیماری‌زایی آن‌ها کمتر شود. آبله نیز قبل از ریشه‌کن‌شدن، نمونه دیگری از این ویروس‌ها بود.

چاندران گفت این ایده که در طول زمان ممکن است از شدت بیماری‌زایی ویروس کاسته شود، فرضیه‌ای غیرمنطقی نیست؛ اما چنین نتیجه‌ای حتمی نیست. اغلب وقتی ویروس تکثیر پیدا می‌کند و جهش‌هایی به‌دست می‌آورد، جهش‌های انفرادی درون ژنوم بر یکدیگر تأثیر متقابل می‌گذارند و می‌توانند ویژگی‌های غیرمنتظره‌ای را ایجاد کنند. این پدیده که اپیستازی نامیده می‌شود، پیش‌بینی تکامل و رفتار گونه‌های آینده را بسیار دشوار می‌‌کند.

به‌طورکلی ازنظر میزان تکامل ویروس SARS-CoV-2، محدودیت‌های فیزیکی و ژنتیکی وجود دارد. برخی از این محدودیت‌ها مانع از این می‌شود که ویروس به‌طور نامحدود مسری شود؛ ازاین‌رو، دانشمندان انتظار دارند که انتقال‌پذیری ویروس درنهایت به حالت ثابت درآید و افزایش آن متوقف شود. چاندران گفت در سطح فیزیکی، ویروس‌ها باید بین خط باریک میان ثبات و بی‌ثباتی حرکت کنند و این عمل متعادل‌کننده میزان انتقال‌پذیری آن‌ها را محدود می‌کند.

درواقع، ویروس جعبه میکروسکوپی از مواد ژنتیکی است و این جعبه باید به‌اندازه کافی محکم باشد تا مواد ژنتیکی را درون بدن میزبان و در دنیای بیرون در امان نگه دارد. بااین‌حال برای آلوده‌کردن سلول‌ها، جعبه باید باز و مواد ژنتیکی ویروس خارج شود. اگر جعبه بیش‌ازحد پایدار باشد، ویروس نمی‌تواند آن را باز و به‌طور کارآمد سلول‌ها را آلوده کند. اگر هم خیلی بی‌ثبات باشد، ویروس پس از اینکه ازطریق عطسه از بدن فرد آلوده خارج شد، نمی‌تواند برای مدت طولانی فعال باقی بماند.

در سطح ژنتیکی، ویروس پیش از اینکه دچار اختلال عملکرد شود، می‌تواند جهش‌های زیادی را درون ژنوم خود جمع کند. برای مثال، ویروس برای اینکه به‌طور محکمی به گیرنده روی سلول‌های انسانی متصل شود تا عفونتی را آغاز کند، به پروتئین اسپایک خود نیاز دارد. جهش‌های اسپایک می‌توانند به میکروب کمک کنند تا از آنتی‌بادی‌هایی فرار کند که علیه گونه‌های گذشته تولید شده است.

اومیکرون حدود ۳۰ جهش در اسپایک خود دارد که برخی از آن‌ها به این گونه در فرار از سیستم ایمنی کمک می‌کنند؛ اما احتمالاً محدودیتی برای تعداد جهش‌هایی وجود دارد که قبل از اینکه توانایی آن برای اتصال به سلول‌های انسانی شروع به کاهش پیداکردن کند، در اسپایک می‌تواند جمع شود.

از این نظر، ویروس کرونا احتمالاً هنوز فضایی برای حرکت کردن ازنظر ژنتیکی دارد. براساس مطالعه‌ای که دوم دسامبر در مجله ساینس منتشر شد، ویروس SARS-CoV-2 احتمالاً می‌تواند تعداد زیادی جهش فرار را تحمل کند (جهش‌هایی که به ویروس کمک می‌کنند تا از آنتی‌بادی‌ها فرار کند)؛ درحالی‌که همچنان توانایی اتصال به سلول‌های انسانی را حفظ کند. دکتر جاناتان آبراهام، نویسنده ارشد مطالعه و استادیار میکروب‌شناسی در دانشکده پزشکی هاروارد گفت:

انعطاف‌پذیری ساختاری زیادی که در پروتئین اسپایک SARS-CoV-2 مشاهده کردیم، نشان می‌دهد که اومیکرون احتمالاً پایان داستان این ویروس نیست.

ناشناخته‌های دیگر پیش‌بینی آینده تکامل ویروس SARS-CoV-2 را دشوار می‌کند. یکی از سؤال‌های مهم این است که گونه نگران‌کننده بعدی از کجا می‌آید؛ زیرا ممکن است از تبار اومیکرون نشئت نگیرد.

اومیکرون درمقایسه‌با دلتا، از شاخه متفاوتی از درخت خانوادگی ویروس کرونا نشئت گرفت؛ حتی با اینکه در آن زمان دلتا گونه غالب بود. گونه نگران‌کننده بعدی نیز ممکن است داستان منشأ مشابهی داشته باشد.

در همین حین، میزبان‌های حیوانی ویروس کرونا را نیز نباید نادیده گرفت. ویروس SARS-CoV-2 می‌تواند حیوانات مختلفی ازجمله مینک، راسوی اهلی، گربه‌، گوزن دم‌سفید و نخستی‌های مختلف را آلوده کند. مسئله مذکور موجب این نگرانی شده است که ویروس در عین گردش در حیوانات‌، جهش‌هایی به‌دست آورد که برای انسان عفونی‌تر یا مرگ‌بارتر شود یا جهش‌هایی را کسب کند که کارایی واکسن‌ها را کاهش دهد. چاندران خاطرنشان کرد:

برای رخ‌دادن این سناریو، ویروس کرونا باید پس از آلوده‌کردن حیوان دوباره به انسان پرش پیدا کند و در مواردی، ویروس ممکن است آن‌قدر جهش یابد که دیگر نتواند انسان‌ها را آلوده کند. مسیر ژنتیکی ویروس می‌تواند در میزبان‌های دیگر بسیار متفاوت باشد.

موارد انتقال حیوان به انسان در مزارع مینک در اوایل دنیاگیری گزارش شد و این امکان وجود دارد که گونه‌های دیگر نیز بتوانند ویروس را دوباره به انسان برگردانند. به‌همین‌دلیل، دانشمندان باید ردیابی ویروس SARS-CoV-2 را در انسان‌ها و نیز حیوانات ادامه دهند؛ زیرا مخازن حیوانی ویروس می‌تواند در آینده مشکل‌ساز شود.

برای کاهش خطر پیدایش گونه‌های نگران‌کننده چه کاری می‌توانیم انجام دهیم؟ چاندران گفت:

کاری که باید انجام دهیم، کاهش فضایی است که ویروس برای تکثیر دارد و راهی که برای انجام این کار داریم، واکسیناسیون است.

براساس گزارش نیویورک‌تایمز، تا ۱۰ ژانویه حدود ۴/۶۷ میلیارد نفر در سراسر جهان حداقل یک دوز واکسن کووید ۱۹ را تزریق کرده‌ بودند. بدین‌ترتیب، تقریباً ۴۰ درصد از جمعیت جهان به‌طور کامل واکسینه نشده‌اند. حتی اگر واکسن‌ها محافظت جزئی دربرابر گونه آینده ایجاد کنند، همان‌طور‌که درباره اومیکرون این کار را انجام می‌دهند، بازهم احتمال ابتلا به ویروس و انتقال آن به دیگران کاهش پیدا خواهد کرد.

با‌این‌حال، واکسیناسیون در ترکیب با اقدامات دیگر مانند پوشیدن ماسک و فاصله‌گیری اجتماعی و آزمایش مکرر می‌تواند بهترین نتیجه را داشته باشد. مهم‌تر اینکه، افزایش تعداد افراد واکسینه‌شده با پیشگیری از بیماری شدید از فشاری کم خواهد کرد که بر سیستم مراقبت‌های بهداشتی وارد می‌شود.

شواهد اولیه‌ای که سوم ژانویه در پایگاه مقالات پیش‌چاپ medRxiv ارسال شد، نشان می‌دهد که حتی اگر گونه اومیکرون بتواند از برخی از آنتی‌بادی‌های ناشی از واکسن فرار کند، سایر دفاع‌های ایمنی حاصل از واکسن همچنان عفونت‌های شدید را مهار خواهد کرد. کارشناسان هنوز این مطالعه را بازبینی نکرده‌اند؛ ولی نشان می‌دهد که واکسن‌ها پاسخ‌های پایداری از سلول‌های T کمک‌کننده تولید می‌کنند که به‌محض شناسایی SARS-CoV-2، پاسخ ایمنی بدن را تقویت و سلول‌های T کشنده نیز سلول‌های آلوده را نابود می‌کنند.

این سلول‌های T دربرابر گونه دلتا و اومیکرون واکنش‌پذیری متقاطع نشان می‌دهند؛ یعنی می‌توانند هر دو نسخه از ویروس را شناسایی کنند و هدف قرار دهند. به‌همین‌ترتیب، سلول‌های T می‌توانند دربرابر گونه‌های نگران‌کننده‌ای محافظت کنند که در آینده ممکن است ظاهر شوند.