معمای مرگ سیاه؛ ژنوم‌های باستانی منشأ طاعون مرگبار قرون وسطی را فاش کردند
توقفگاهی در جاده ابریشم ممکن است کانون یکی از ویرانگرترین دنیاگیری‌های تاریخ بشر بوده باشد. مطالعه‌ی ژنوم‌های باستانی نشان می‌دهد افرادی که در منطقه‌ای که اکنون قرقیزستان است، طی شیوع قرن چهاردهم جان خود را از دست دادند، توسط سویه‌هایی از باکتری عامل طاعون یرسینیا پستیس کشته شدند که چند سال بعد پاتوژن‌های عامل مرگ سیاه را پدید آوردند.
یوهانس کراوزه، از مؤسسه ماکس پلانک آلمان که یکی از نویسندگان مطالعه است که در مجله نیچر منتشر شد، می‌گوید: «مانند یافتن مکانی است که تمام سویه‌ها با هم وجود دارند؛ مانند ویروس کرونا که در آن آلفا، دلتا، اومیکرون و موارد دیگر همه از سویه ووهان منشأ می‌گیرند.»
سنگ قبر حکاکی‌شده فردی که براثر طاعون سیاه از دنیا رفته بود از گورستان کاراجیگاچ در قرقیزستان
بین سال‌های ۱۳۴۶ تا ۱۳۵۳، مرگ سیاه (طاعون سیاه) غرب اوراسیا را به ویرانی کشید و در برخی از نقاط تا ۶۰ درصد از مردم را کشت. سوابق تاریخی نشان می‌دهد طاعون خیارکی (طاعون بوبونیک) از شرق ظاهر شد: کافا (فئودوسیا کنونی) در شبه‌جزیره کریمه، یکی از اولین شیوع‌های ثبت‌شده طاعون را طی محاصره سال ۱۳۴۶ ارتش امپراتوری مغول تجربه کرد. در این خصوص، قفقاز و نقاط دیگر آسیای مرکزی به‌عنوان کانون‌های احتمالی شیوع طاعون مطرح شده‌اند. تنوع ژنتیکی سویه‌های مدرن یرسینیا پستیس در چین بسیار بالا است و این امر حاکی از آن است که خاستگاه مرگ سیاه، آسیای شرقی بوده است.
نشانه‌های طاعون
چند سال پیش، فیلیپ اسلاوین، اقتصاددان و مورخ محیط زیست در دانشگاه استرلینگ بریتانیا و از نویسندگان مطالعه به سوابقی از دو گورستان قرن چهاردهم در قرقیزستان برخورد کرد که ممکن بود سرنخ‌هایی از منشا مرگ سیاه داشته باشد.
این گورستان‌ها (گورستان Kara-Djigach و گورستان Burana) دارای تعداد زیادی سنگ قبر بودند که مربوط به سال‌های ۱۳۳۸ و ۱۳۳۹ بود و ده مورد از آن‌ها به صراحت به طاعون اشاره داشتند. اسلاوین در کنفرانس مطبوعاتی گفت: «وقتی می‌بینید طی یکی دو سال مرگ‌و‌میر اضافی وجود دارد، یعنی اتفاقی در آنجا رخ داده است.»
اسلاوین برای تعیین این مسئله که آیا این خاکسپاری‌ها با مرگ سیاه که بعداً اتفاق افتاد، ارتباطی دارد، با کراوزه کار کرد تا بقایای گورستان قرقیزی را بررسی کند که در دهه‌های ۱۸۸۰ و ۱۸۹۰ از زمین بیرون آورده شد و به سن پترزبورگ روسیه برده شد. گروه پژوهشی به سرپرستی ماریا اسپیرو از دانشگاه توبینگن آلمان DNA باستانی هفت نفر را که بقایای آن‌ها بازیابی شده بود، توالی‌یابی کرد و DNA باکتری یرسینیا پستیس را در سه نمونه از گورستان کاراجیگاچ کشف کرد.
یک جفت ژنوم کامل یرسینیا پستیس که از داده‌ها به دست آمد، نشان داد این باکتری‌ها اجداد مستقیم سویه‌های مرتبط با مرگ سیاه هستند؛ ازجمله نمونه یرسینیا پستیس فردی که در لندن از دنیا رفته بود و تیم کراوزه آن را در سال ۲۰۱۱ توالی‌یابی کرد.
سویه کاراجیگاچ همچنین یکی از اجداد بیشتر تبارهای یرسینیا پستیس امروزی است. به‌گفته‌ی کراوزه، این امر حاکی از انفجار تنوع یرسینیا پستیس کمی پیش از وقوع مرگ سیاه است. او گفت: «مانند انفجار بزرگی از طاعون بود.»
شواهد دیگر منشأ مرگ سیاه را در این بخش از آسیای مرکزی قرار می‌دهند. درمیان سویه‌های مدرن باکتری یرسینیا پستیس، مواردی که از مارموت‌ها (نوعی سنجاب بزرگ) و جوندگان دیگر در قرقیزستان، قزاقستان و سین‌کیانگ در شمال غربی چین در اطراف رشته‌کوه تیان‌شان، نمونه‌برداری شده بودند، بیشترین ارتباط را با سویه کاراجیگاچ داشتند. کراوزه می‌گوید: «نمی‌توان به‌طور دقیق گفت که این روستا یا آن دره، اما احتمالاً همین منطقه بوده است.»
جوندگان مخزن طبیعی باکتری Y. pestis هستند و انسان‌ها وقتی ناقلی مانند کک عفونت را به آن‌ها منتقل می‌کند، دچار طاعون بوبونیک می‌شوند. کراوزه حدس می‌زند که تماس نزدیک انسان با مارموت‌های آلوده موجب همه‌گیری قرقیزستان شد، درحالی‌که در اروپا موش‌های صحرایی موجب مرگ سیاه شدند.
اسلاوین می‌گوید تیان‌شان به‌عنوان کانون مرگ سیاه معقول به‌نظر می‌رسد. این منطقه در مسیر جاده باستانی ابریشم قرار دارد و گورهای قرقیزستان حاوی مرواریدهایی از اقیانوس هند، مرجان‌هایی از مدیترانه و سکه‌های خارجی بود که نشان‌دهنده عبور کالاهای دوردست از این منطقه است. اسلاوین گفت: «می‌توان فرض کرد که تجارت، چه تجارت در فاصله دور و چه تجارت منطقه‌ای، نقش مهمی در گسترس پاتوژن به سمت غرب داشته است.»
مونیکا گرین، مورخ قرون وسطی و پژوهشگر مستقل در فینیکس آریزونا می‌گوید به دست آوردن ژنوم باکتری‌های اجدادی طاعون تا باکتری‌های عامل مرگ سیاه پیشرفت بزرگی است. اما گرین درمورد نتیجه‌گیری مطالعه که انفجار بزرگ طاعون در حوالی مرگ‌و‌میر‌های قرقیزستان و در سال‌های ۱۳۳۸-۱۳۳۹ اتفاق افتاده است، زیاد مطمئن نیست. او براساس شواهد ژنتیکی، اکولوژیکی و تاریخی این فرضیه را مطرح کرده است که گسترش امپراتوری مغول در قرن سیزدهم زمینه‌ساز انتشار و ایجاد سویه‌های Y. pestis مسئول مرگ سیاه شد.
شارون دویت، باستان‌شناس زیستی در دانشگاه کارولینای جنوبی در کلمبیا می‌گوید این پژوهش زمینه‌ساز مطالعه مرگ سیاه و دنیاگیری طاعون دیگری که پس از آن اتفاق افتاد، در خارج از اروپا است. او علاقه‌مند است الگوهای جمعیت‌شناختی و مرگ‌و‌میر افرادی که در کاراجیگاچ براثر طاعون از دنیا رفته‌اند، با افرادی که در گورستان‌های اروپا براثر مرگ سیاه دفن شده‌اند، مقایسه شود.
سیمون راسموسن، زیست‌شناس محاسباتی از دانشگاه کپنهاگ که توالی Y. pestis باستانی را تجزیه‌و‌تحلیل کرده است، می‌افزاید: «داشتن نمونه‌های بیشتر طاعون از آسیا و چین باستان ازنظر افزودن شواهد بیشتر به منشأ آسیایی دنیاگیری‌های اول و دوم طاعون جالب خواهد بود.»
کراوزه امیدوار است بقایایی از چین را تجزیه‌و‌تحلیل کند تا ببیند چگونه دنیاگیری که اروپا را به ویرانی کشید، شرق آسیا را تحت‌تأثیر قرار داد. او می‌گوید: «واقعاً دوست داریم بخش شرقی ماجرا را کشف کنیم.»
نظرات