غدد درون‌ریز بدن، ساختار، عملکرد و بیماری‌های مرتبط با آن

سیستم غدد درون‌ریز شبکه‌ای از غدد و اندام‌های مختلف است که در سراسر بدن انسان قرار دارند. این سیستم درست مانند سیستم عصبی، نقشی حیاتی در تنظیم و کنترل عملکردهای بدن ما ایفا می‌کند. سیستم عصبی بدن انسان از پالس‌‌ها و انتقال‌دهنده‌های عصبی برای برقراری ارتباط استفاده می‌کند؛ اما این ارتباط در سیستم غدد درون‌ریز با کمک پیام‌رسان‌های شیمیایی به‌ نام «هورمون» برقرار می‌شود.

غده‌ها اندام‌های مهمی هستند که در بخش‌های مختلفی از بدن قرار گرفته‌اند. آن‌ها موادی را تولید و آزاد می‌کنند که عملکردهای خاصی را انجام می‌دهند. اگرچه غدد زیادی در بدن انسان وجود دارند، غدد بدن انسان به‌طور‌کلی در یکی از این دو دسته قرار می‌گیرند: غدد درون‌ریز و غدد برون‌ریز. این دو دسته از غدد وظایف بسیار متفاوتی را در بدن انسان انجام می‌دهند.

غدد برون‌ریز یا اگزوکرین مواد دیگری به‌جز هورمون‌ها تولید می‌کنند. این مواد ازطریق مجاری مختلف به قسمت بیرونی بدن در قالب پدیده‌هایی مانند عرق و بزاق و اشک آزاد می‌شوند. مواد منتشرشده به‌واسطه‌ی غدد اگزوکرین نقش مهمی در بدن فرد ایفا می‌کنند. آن‌ها کارهایی مانند کمک به تنظیم دمای بدن و محافظت از پوست و چشم را انجام می‌دهند و حتی به مادران نیز کمک می‌کنند تا با تولید شیر، نوزادان را تغذیه کنند. غدد اگزوکرین انسان عبارت‌اند از:

• بزاقی
• تعریق
• غدد شیری در پستان‌ها
• چربی
• اشکی

غدد لنفاوی اغلب به‌عنوان غدد شناخته می‌شوند؛ اما غده‌های واقعی نیستند. آن‌ها بخشی از سیستم ایمنی بدن فرد هستند و به بدن ما در مبارزه با عفونت‌ها کمک می‌کنند.

درواقع، بخشی از سیستم غدد درون‌ریز بدن هستند. غدد درون‌ریز هورمون‌ها را تولید و آن‌ها را در جریان خون آزاد می‌کنند. این هورمون‌ها تعدادی از کارکردهای مهم را در بدن فرد کنترل می‌کنند که درادامه، با جزئیات بیشتری به آن‌ها خواهیم پرداخت.

سیستم غدد درون‌ریز ازطریق ترشح هورمون‌ها طیف وسیعی از عملکردهای بدن را تنظیم می‌کند. هورمون‌های ترشح‌شده‌ی این غدد وارد جریان خود می‌شوند و پس از رسیدن به اندام‌های مختلف، وظیفه یا نحوه‌ی عملکرد این اندام‌ها را تنظیم می‌کنند. تعدادی از عملکردهای بدن که غدد درون‌ریز کنترل می‌کنند، ازاین‌قرارند:

• متابولیسم
• رشد
• عملکرد جنسی و تولیدمثل
• ضربان قلب
• فشارخون
• اشتها
• چرخه‌ی خواب و بیداری
• دمای بدن

غدد موجود در سیستم درون‌ریز محل تولید و ذخیره و ترشح هورمون‌های مختلف هستند. هریک از این غده‌ها، یک یا چند هورمون ترشح می‌کنند که بافت‌ها یا اندام‌های خاصی را هدف قرار می‌دهند. این غدد شامل اندام‌های مختلف و بعضاً نام‌آشنایی می‌شوند که درادامه به‌طوراجمالی آن‌ها را معرفی می‌کنیم.

برخی منابع یا صاحب‌نظران هیپوتالاموس را به‌عنوان غده در نظر نمی‌گیرند؛ اما واقعیت این است که هیپوتالاموس نیز یک غده است و با تولید هورمون‌های مختلف، غده‌ی هیپوفیز را کنترل می‌کند. تنظیم چرخه‌ی خواب و بیداری، دمای بدن، اشتها و حتی کارکرد سایر غدد درون‌ریز ازجمله عملکردهای هیپوتالاموس هستند.

هیپوتالاموس این کار را با تأثیر مستقیم بر سیستم عصبی خودمختار یا مدیریت هورمون‌ها انجام می‌دهد. بسیاری از عارضه‌ها و شرایط مختلف می‌توانند به هیپوتالاموس آسیب برسانند و در پی آن بسیاری از عملکردهای بدن را تحت‌تأثیر قرار دهد.

غده‌ی هیپوفیز (Pituitary) غده‌ای کوچک به‌اندازه‌ی نخود واقع در پایه‌ی مغز انسان در محلی زیر غده‌ی هیپوتالاموس است. هیپوفیز در زیر محفظه‌ی کوچکش در زیر مغز معروف به Sella Turcica قرار دارد. هیپوفیز مسئولیت ساخت چندین هورمون اساسی را برعهده دارد. غده‌ی هیپوفیز نیز به سایر غدد سیستم غدد درون‌ریز برای آزادکردن هورمون‌ها دستور می‌دهد. هورمون‌های تولیدشده‌ی هیپوفیز در رشد و تولیدمثل انسان مؤثر‌‌‌ند.

غده‌ی صنوبری که به آن Pineal یا Cerebri Epiphysis نیز گفته می‌شود، غده‌ای کوچک واقع در مغز انسان است و هورمون ملاتونین را ترشح می‌کند. احتمالاً نام ملاتونین را در قالب مکمل‌ها یا قرص‌های تنظیم خواب گیاهی دیده باشید که در داروخانه‌ها فروخته می‌شوند. غده‌ی صنوبری مسئول ساخت همین ماده به‌صورت طبیعی در بدن انسان است.

درواقع، کمک به کنترل چرخه‌ی شبانه‌روزی خواب و بیداری یا سیرکادین در بدن انسان با ترشح هورمون ملاتونین، وظیفه‌ی حیاتی و بنیادی غده‌ی پینه‌آل محسوب می‌شود. غده‌ی پینه‌ال ازنظر ظاهری همانند مخروط کاج کوچکی است؛ ازاین‌رو، آن را غده کاجی نیز نامیده‌اند. غده‌ی پینه‌ال از یک سو ناشناخته‌شده‌ترین غده از میان سیستم غدد درون‌ریز و از سوی دیگر متأخرترین بخش کشف‌شده از سیستم غدد درون‌ریز به‌شمار می‌رود.

غده‌ی تیروئید ارگان کوچکی در قسمت جلو گردن بوده و در اطراف نای پیچیده شده است. تیروئید ازنظر ظاهری همانند پروانه است؛ به‌طوری‌که بخش میانی آن کوچک‌تر با بخش‌های پیرامونی همانند دو بال پهن در گلوی فرد قرار می‌گیرند. هورمون‌های ایجادشده‌ی تیروئید به کنترل بسیاری از عملکردهای حیاتی بدن فرد کمک می‌کند.

کارکرد نادرست تیروئید می‌تواند بر کل بدن فرد تأثیر بگذارد. اگر بدن فردی هورمون تیروئید را بیش‌از‌حد تولید کند، احتمال تشخیص عارضه‌ای به‌ نام پرکاری تیروئید در فرد وجود خواهد داشت. به عارضه‌ای که در آن بدن فرد کمتر از حدی که باید تیروئید تولید می‌کند، کم‌کاری تیروئید می‌گوید. هر دوِ این عارضه‌ها جدی هستند و درادامه‌ی مقاله، درباره‌ی آن‌ها بیشتر توضیح خواهیم داد.

بیشتر افراد چهار غده‌ی پاراتیروئید به‌اندازه‌ی یک نخود دارند (تصویر بالا سمت راست). این غدد در پشت غده‌ی تیروئید قرار دارند. بعضی اوقات غده‌های پاراتیروئید در امتداد مری یا سینه‌ی فرد قرار می‌گیرند. این‌ها به‌عنوان غدد پاراتیروئید در مکانی غیرطبیعی (اکتاپیک) شناخته می‌شوند.

کار اصلی غدد پاراتیروئید انتشار هورمون پاراتیروئید (PTH) است. بعضی اوقات غده‌ی پاراتیروئید می‌تواند PTH بسیار کمتری از حد موردنیاز آزاد کند و این کمبود به مقادیر کم کلسیم در خون فرد (هیپوکلسمی) منجر شود. ناگفته نماند PTH بیش‌از‌حد افزایش مقدار کلسیم در خون فرد (هایپرکلسمی) را در پی خواهد داشت. این عارضه‌ها می‌توانند به مشکلات جدی سلامتی در بدن فرد بیانجامند.

تیموس غده‌ی کوچک و درواقع بخشی از سیستم لنفاوی بدن انسان است. سیستم لنفاوی انسان از شبکه‌ای از بافت‌ها و عروق و اندام‌هایی مانند لوزه‌ها و طحال و آپاندیس تشکیل شده است. خود سیستم لنفاوی نیز بخشی از سیستم ایمنی بدن محسوب می‌شود و وظیفه‌ی آن دفاع دربرابر عفونت و بیماری‌های مختلف است.

غدد آدرنال یا در قسمت بالایی هریک از کلیه‌ها قرار دارند. تولید هورمون‌های ضروری برای تنظیم عملکردهایی چون ضربان قلب و فشار خون و پاسخ به استرس، ازجمله وظایف غدد آدرنال هستند. غدد آدرنال که به‌عنوان غدد فوق‌‌کلیوی نیز شناخته شده‌اند، غده‌های کوچک و مثلثی‌شکلی هستند که در بالای هر دو کلیه قرار دارند. غدد فوق‌کلیوی هورمونی تولید می‌کنند که به تنظیم متابولیسم، سیستم ایمنی بدن، فشار خون، پاسخ به استرس و سایر عملکردهای اساسی کمک می‌کند.

غدد آدرنال از دو بخش قشر یا کورتکس و مدولا تشکیل شده‌اند که هریک مسئول تولید هورمون‌های مختلف هستند. ترشح‌نشدن هورمون‌های کافی غدد آدرنال می‌تواند به نارسایی آدرنال (بیماری آدیسون) منجر شود. همچنین، ممکن است توده‌ها یا گره‌هایی در غدد آدرنال شکل بگیرند. این توده‌ها می‌توانند خوش‌خیم یا بدخیم باشند و به‌طوربالقوه مقادیر بیش‌از‌حدی از هورمون‌های خاصی را در بدن تولید کنند.

برخی از غدد درون‌ریز عملکرد غیردرون‌ریز هم دارند. به‌عنوان مثال، تخمدان‌ها و بیضه‌ها هورمون تولید می‌کنند؛ اما عملکرد غیردرون‌ریز تولید تخمک و اسپرم را نیز دارند. تخمدان‌ها غده‌های جنسی بدن زن هستند. تخمدان‌ها اندام‌های زوجی محسوب می‌شوند و در حفره‌ی لگن قرار دارند.

تخمدان‌ها ارگان‌های مسئول تولید سلول تخمک (سلول تولید مثل زن) هستند. تخمدان‌ها نیز هورمون‌های استروئیدی مانند استروژن و پروژسترون تولید می‌کنند که هر دو برای بارداری سالم بسیار مهم‌‌‌‌اند. این هورمون‌ها در بروز صفات ثانویه‌ی زنانه در دوران پس از بلوغ نیز ایفای نقش می‌کنند.

بیضه‌ها به‌عنوان غدد جنسی جنس نر در نظر گرفته می‌شوند. بیضه‌ها نیز مانند تخمدان‌ها اندام‌های زوجی‌اند؛ بااین‌حال برخلاف تخمدان‌ها، در خارج از حفره‌ی لگن و در زیر شکم و در کیسه‌ی موسوم به اسکروتوم واقع شده‌اند. بیضه‌ها مسئولیت تولید اسپرم را برعهده‌ دارند.

لوزالمعده یا پانکراس غده‌ای حدوداً ۱۵ سانتی‌متری است که شکم انسان جای دارد. این غده از حیث ظاهری مانند گلابی مسطح به‌نظر می‌رسد و معده، روده‌ی کوچک، کبد، طحال و کیسه‌ی صفرا آن را احاطه کرده‌اند. انتهای گسترده‌ی لوزالمعده در سمت راست بدن را به‌عنوان بخش سر می‌شناسند. بخش‌های میانی به‌عنوان گردن و بدن و درنهایت، انتهای نازک لوزالمعده در سمت چپ بدن دم نامیده می‌شود.

بخش قلاب‌سان یا خمیده نیز بخشی از غده است که به عقب و زیر سر لوزالمعده خم می‌شود. دو رگ خونی بسیار مهم، شریان مزانتر فوقانی و ورید مزانتریک فوقانی، از پشت بخش گردن لوزالمعده و مقابل بخش قلاب‌سان عبور می‌کنند. نکته‌ی جالب درباره‌ی لوزالمعده این است که هم یک غده اگزوکرین و هم یک غده‌ی درون‌ریز است و دو عملکرد اصلی هضم و تنظیم قند خون را دارد.

همان‌طورکه گفتیم، هورمون‌ها موادی شیمیایی هستند که غدد درون‌ریز با استفاده از آن‌ها پیام‌هایی را به اندام‌ها و بافت‌های سراسر بدن ارسال می‌کنند. هورمون‌های ترشح‌شده‌ی غدد درون‌ریز پس از ورود به جریان خون، به اندام‌ها یا بافت‌های هدف خود می‌روند. این اندام‌ها و بافت‌ها گیرنده‌هایی دارند که هورمون‌های ورودی را تشخیص و واکنش مناسب را به آن‌ها نشان می‌دهند. در جدول زیر، شماری از هورمون‌های ترشح‌شده‌ی غدد درون‌ریز و غدد ترشح‌کننده و عملکرد آن‌ها را مشاهده می‌کنید:

گاهی اوقات و به‌دلایل مختلف، سطح هورمون‌های بدن افزایش یا کاهش شدیدی پیدا می‌کند. برهم‌خوردن سطح هورمون‌ها سلامت بدن را به‌صورت مستقیم، تحت‌تأثیر قرار می‌دهد. نشانه‌های چنین اتفاقی بسته به نوع هورمونی که تعادل آن در بدن به‌هم خورده است، متفاوت خواهد بود. درادامه، با برخی از شرایطی آشنا خواهید شد که با تحت‌تأثیر قراردادن سیستم غدد درون‌ریز، سطح هورمون‌ها را در بدن تغییر می‌دهند.

پرکاری تیروئید به حالتی گفته می‌شود که در آن، غده تیروئید شما بیش‌ازحد هورمون تیروئید تولید می‌کند. این اتفاق دلایل مختلفی ممکن است داشته باشد که ازجمله‌ی آن‌ها می‌توان به شرایط خودایمنی اشاره کرد. برخی از علائم رایج پرکاری تیروئید عبارت‌اند از:

• خستگی
• عصبانیت و پرخاشگری
• کاهش وزن
• اسهال
• حساسیت شدید به گرما
• ضربان قلب بالا
• مشکلات خواب

درمان پرکاری تیروئید به‌ ‌‌‌‌شدت بیماری و ریشه‌ی آن بستگی دارد. داروها و یددرمانی و جراحی گزینه‌هایی هستند که برای درمان این بیماری استفاده می‌شوند. رایج‌ترین شکل پرکاری تیروئید بیماری گریوز (Graves) است. گریوز نوعی اختلال خودایمنی است که در آن، سیستم ایمنی بدن به تیروئید حمله می‌کند و باعث می‌شود تا این غده بیش ‌از حد معمول هورمون تولید کند.

کم‌کاری تیروئید زمانی اتفاق می‌افتد که غده‌ی تیروئید فرد هورمون لازم را تولید نمی‌کند. این بیماری نیز ممکن است دلایل مختلفی داشته باشد. تعدادی از علائم رایج کم‌کاری تیروئید بدین‌شرح‌اند:

• خستگی
• افزایش وزن
• یبوست
• حساسیت شدید به سرما
• پوست و موی خشک
• ضربان قلب آهسته
• عادت ماهانه نامنظم
• مشکلات باروری

برای درمان این بیماری از مکمل‌های هورمونی استفاده می‌شود.

سندرم کوشینگ به‌دلیل زیادبودن سطح هورمون کورتیزول در بدن اتفاق می‌افتد. نشانه‌های شایع این سندرم عبارت‌اند از:

• افزایش وزن
• رسوب چربی در صورت و میان‌تنه یا شانه‌ها
• ترک‌های پوستی؛ مخصوصاً در بازوها و ران‌ها و شکم
• سرعت کُند بهبود زخم‌ها یا خراش‌ها یا محل نیش حرارت
• داشتن پوست نازکی که به‌راحتی کبود می‌شود
• عادت ماهانه‌ی نامنظم
• کاهش میل جنسی و قدرت باروری در مردان

برای درمان این بیماری، بسته به علت آن از داروها یا پرتودرمانی یا حتی جراحی استفاده می‌کنند.

درصورتی‌که غدد فوق‌کلیوی انسان کورتیزول یا آلدوسترون کافی تولید نکنند، فرد به بیماری آدیسون مبتلا خواهد شد. علائم رایج‌ بیماری مذکور ازاین‌قرارند:

• خستگی
• کاهش وزن
• درد شکم
• قند خون پایین
• حالت تهوع یا استفراغ
• اسهال
• زودرنجی و تحریک‌پذیری
• میل زیاد به نمک و غذاهای شور
• عادت ماهانه نامنظم

برای درمان این بیماری، از داروهایی استفاده می‌شود که کمبود هورمون‌های بدن را جبران می‌کنند.

اگر سطح قند خون در محدوده‌ی مشخصی تنظیم نشود، مبتلا به دیابت هستید. میزان گلوکز (قند خون) بیماران دیابتی بیش ‌از حد مجاز است. این بیماری به دو گونه دیابت نوع ۱ و دیابت نوع ۲ تقسیم می‌شود. علائم رایج‌ دیابت بدین‌شرح‌اند:

• خستگی
• گرسنگی یا تشنگی مداوم
• تکرر ادرار
• تحریک‌پذیری
• عفونت‌های مکرر

درمان دیابت شامل کنترل منظم قند خون و انسولین‌درمانی و مصرف داروهای خاص می‌شود. تغییر سبک زندگی، مانند ورزش‌کردن و داشتن رژیم غذایی سالم نیز کمک بسیاری به این بیماران خواهد کرد.

این مشکل رایج درنتیجه‌ی متعادل‌نبودن هورمون‌های تولید‌مثل ترشح‌شده‌ی تخمدان اتفاق می‌افتد و مشکلاتی در تخمدان ایجاد می‌کند. زندگی با این سندرم بدین‌معنی است که امکان دارد تخمک هرماه آزاد نشود یا درصورت آزاد‌‌شدن، آن‌طور که باید رشد نکند. علائم شایع سندرم تخمدان پلی‌کیستیک عبارت‌اند از:

• عادت ماهانه‌ی نامنظم
• مشکلات باروری
• تشکیل کیست‌های تخمدان
• آکنه
• رشد غیرعادی موهای زائد در صورت یا چانه (هیرسوتیسم: hirsutism)
• نازک‌شدن مو
• افزایش وزن
• منگوله‌های پوستی

درمان سندرم تخمدان پلی‌کیستیک روی کاهش علائم تمرکز دارد. روش‌های درمانی این بیماری شامل درمان دارویی با داروهایی مانند قرص‌های ضدبارداری و متفورمین و تغییر سبک زندگی و تلاش برای داشتن تغذیه‌ی سالم است. درصورت تأیید پزشک، می‌توان برای رساندن وزن بدن به محدوده نرمال نیز تلاش کرد.

هیپوگنادیسم یا کم‌کاری غد‌د جنسی درنتیجه‌ی کاهش تولید هورمون جنسی تستوسترون اتفاق می‌افتد. این بیماری در میان مردان مسن بسیار شایع است؛ البته گاهی اوقات، در زنان هم دیده می‌شود. علائم رایج‌ هیپوگنادیم ازاین‌قرارند:

• کاهش میل جنسی
• اختلال نعوظ
• کاهش انرژی
• کاهش توده عضلانی
• افسردگی
• افزایش تحریک‌پذیری

درمان بیماری کمک‌کاری غدد جنسی روی بهبود سطح تستوسترون در بدن تمرکز دارد. داروهای هورمونی و تغییر سبک زندگی دو شیوه‌ی درمانی محبوب برای این بیماری به‌شمار می‌روند.

پوکی استخوان به‌معنای کاهش غیرطبیعی توده‌ی استخوانی در بدن یا ایجاد تغییر در بافت آن است. این بیماری دلایل متعددی دارد؛ ازجمله کاهش سطح استروژن و تستوسترون در بدن. افزایش سن و بروز بیماری‌های مختلف برخی از دلایلی مهمی هستند که باعث کاهش سطح این هورمون‌ها می‌شوند.

پوکی استخوان همیشه با علائم واضحی همراه نیست؛ اما برخی از نشانه‌های رایج آن، شکستگی و صدمات استخوانی درنتیجه‌ی سقوط‌های بسیار جزئی یا بلندکردن اجسام یا حتی سرفه‌ است. درمان پوکی استخوان روی کاهش یا توقف روند ازدست‌رفتن بافت استخوانی تمرکز دارد. درمان دارویی و ورزش و تغذیه مناسب هم از روش‌های رایج درمانی این بیماری هستند.

بیماری آکرومگالی زمانی ایجاد می‌شود که مقدار هورمون رشد تولید‌شده در غده‌ی هیپوفیز بیش از حد مجاز برای بدن باشد. این بیماری که بیشتر در افراد میان‌سال دیده می‌شود، باعث بزرگ‌شدن غیرعادی اندام‌ها، استخوان‌ها، غضروف‌ها و برخی از بافت‌های خاص می‌شود. علائم شایع آکرومگالی بدین‌شرح‌اند:

• بینی متورم
• گوش‌های متورم
• دست‌ها و پاهای متورم
• درد مفاصل
• صدای بیش‌ازحد بم
• تعریق بیش‌ازحد و بوی بد بدن

برای درمان آکرومگالی، از درمان دارویی یا پرتودرمانی یا جراحی استفاده می‌شود.

تحقیقات علمی درباره‌ی اپیدمیولوژی انسان، حیوانات آزمایشگاهی، ماهی‌ها و حیوانات وحشی نشان می‌دهد که آلاینده‌های محیطی می‌توانند سیستم غدد درون‌ریز را مختل کنند و این امر ممکن است به عواقب سلامت جانبی منجر شود.داشتن درک بهتری از غلظت مواد شیمیایی موجود در محیط می‌تواند تا حدی به کنترل بهتر اوضاع کمک کند.

سیستم غدد درون‌ریز مجموعه‌ای پیچیده از غدد و اندام‌ها است و در تنظیم عملکردهای مختلف بدن نقش بسیار مهمی ایفا می‌کند. این تنظیم عملکرد ازطریق هورمون‌ها یا پیام‌رسان‌های شیمیایی اتفاق می‌افتد که آن‌ها را غدد درون‌ریز ترشح می‌کنند.