سندرم ماری آنتوانت؛ آیا سفیدی یک‌شبه موها حقیقت دارد؟

چند ماه پایانی زندگی ماری آنتوانت وحشتناک بود. او در سال ۱۷۹۳ شاهد انحلال سلطنت در فرانسه و سپرده‌شدن پادشاه لوئی شانزدهم، شوهرش، به تیغِ تیز گیوتین و گرفته‌شدن پسرش از او بود. اوضاع در کشور فرانسه روز‌به‌روز آشفته‌تر می‌شد و مردم درگیر وحشت و خون‌ریزی بی‌سابقه‌ای شده بودند. سرانجام نوبت خود ملکه فرانسه نیز رسید. تنها یک روز قبل به ماری آنتوانت خبر محکومیتش را دادند و سپس او را به سلولش در زندان بردند. چند ساعت بعد، او درمقابل خیل مردم مشتاقی گردن زده شد که برای تماشای اعدامش به میدان کنکورد پاریس آمده بودند.

به‌نقل از پایگاه علمی ای‌‌اف‌ال‌ساینس، ظاهراً فشار روحی و روانی که ماری آنتوانت در آن شب کذایی تحمل کرده بود، برای سفید‌شدن تمام موهای سرش کفایت می‌کرد. طبق افسانه‌ها و روایت‌های مختلف تاریخی، دقیقاً همین اتفاق برای ملکه‌ی نگون‌بخت افتاد. آنریه کامپا، ندیمه ملکه، بعدها در دفتر خاطراتش نوشت:

اولین‌باری که علیاحضرت را بعد از فاجعه‌ی اسفبار وارن (تلاش نافرجام پادشاه و درباریان برای گریختن از پاریس) دیدم، کلاهش را از سر برداشت و از من خواست که اثر غم و غصه جان‌کاه را روی موهایش ببینم. او یک‌شبه به زنی هفتاد‌ساله تبدیل شده بود.

ماری آنتوانت هنگام مرگ ۳۷ سال داشت؛ بنابراین، ممکن است چنین عارضه‌ای نادر باشد؛ اما اتفاق می‌افتاد. بااین‌حال، ماجرای ملکه‌ی فرانسه اولین مورد شناخته‌شده از این سندرم نادر در تاریخ نیست؛ بلکه پیش از‌این در قرن شانزدهم، توماس مور، فیلسوف و سیاست‌مدار معروف و مخالف جدایی بریتانیا از کلیسای کاتولیک، نیز به سرنوشت مشابهی دچار شد. تمام موهای سر توماس مور نیز قبل از اعدام سفید شده بودند؛ اما دقیقاً چه عاملی باعث این تغییرات می‌شود؟

سندرم ماری آنتوانت با نام علمی «کانیتاس سوبیتا» از‌جمله‌ بحث‌های پرسابقه‌ی علمی نیست. خبرگزاری علمی زد‌ام‌ای ‌ساینس گزارش می‌دهد داستان‌ها و روایت‌های زیادی از این ناهنجاری در دست است؛ اما همچنان تحقیقات علمی انگشت‌شماری درباره‌ی این عارضه انجام گرفته‌اند. برای مثال، گزارشی از بازماندگان بمباران‌های جنگ جهانی دوم وجود دارد که ظاهراً به این سندرم مبتلا بوده‌اند؛ اما حتی در این نمونه نیز محققان اتفاق‌نظر ندارند. در‌حقیقت، برخی از محققان عقیده دارند مکانیسمی ناشناخته به بروز این عارضه منجر می‌شود.

طبق روایت‌های تاریخی، فشار روحی وحشتناک روی ملکه ماری آنتوانت قبل از اعدام باعث شد تمام موهایش یک‌شبه سفید شوند.

در گزارش نسبتاً جدید دیگری از سال ۱۹۵۷، یکی از متخصصان پوست و موی آمریکایی عنوان کرده است که شخصاً شاهد سفید‌شدن موهای مردی ۶۳ ساله‌ در مدت چند هفته بوده است. این مرد از چند پله پایین افتاده بود و حتی ریزش مو نیز داشت؛ هر‌چند گفته می‌شود که لکه‌های طاسی او چندان مهم نبودند. ۱۷ ماه بعد، این بیمار نه‌تنها دچار بیماری ویتیلیگو (لکه‌های سفید روی پوست) شد؛ بلکه تمام موهای سرش خاکستری شده بودند.

به‌نظر می‌رسد اگر سندرم ماری آنتوانت واقعاً وجود داشته باشد، اضطراب و شوک‌های عاطفی زیاد در آن نقش مهمی ایفا می‌کنند و باعث نابودی ماده‌ی ملانین (رنگ‌دانه‌های مو) می‌شوند. این واقعیت با تحقیقات دیگری هم‌خوانی دارد که درباره‌ی سفید‌شدن طبیعی موها در دست است. به‌گفته‌ی محققان، این مشکل کاملاً برگشت‌پذیر است؛ مگر‌اینکه بدن برای همیشه توانایی تولید ملانین را از دست بدهد. بااین‌حال، ‌همچنان موارد ثبت‌شده اندکی درباره‌ی سندرم ماری آنتوانت وجود دارد و تحقیقات درباره‌ی این عارضه حتی از آن هم کمتر است.

زمانی‌که برون سِکوارد، متخصص مغز و اعصاب، ۴۵ ساله بود، متوجه برخی تارهای مو سفیدی در میان ریش‌های خود شد که به‌صورت غیرمنتظره‌ای ظاهر شده بود. سِکوارد این تارهای سفید را کَند؛ اما چند روز بعد شاهد درآمدن موهای سفید تازه‌ای بود. او این روند را همین‌طور مدام برای مدت ۵ تا ۶ هفته آینده تکرار کرد. جالب اینکه در تمام این مدت، موهای سفید جدیدی در میان ریش‌های او سر برمی‌آوردند که ظاهراً همگی یک‌شبه درآمده بودند.

در تحقیقی پزشکی که نتایج آن در سال ۲۰۱۳ چاپ شد، ماجرای برون سِکوارد و ۱۹۵ مورد دیگر شرح داده شدند. براساس این تحقیق‌، دست‌کم برای مورد سِکوارد هیچ محرک بیرونی پیدا نشد. تغییر رنگ هم یک‌شبه اتفاق نیفتاده بود (همچنان تغییرات خیلی سریع اتفاق افتاده بودند)؛ بااین‌حال، در اکثر قریب‌به‌اتفاق موارد مشابه، ناراحتی عاطفی علت اصلی سفیدی موها است.

این زن ۳ ماه را در بیمارستان بستری بود. زن موهای تیره‌ای به طول ۸۰ سانتی‌متر داشت. صبح روز دوم بستری‌شدن در بیمارستان، ساقه‌ی موهای او حدود ۱ سانتی‌متر سفید شده بودند. در آخرین معاینه‌ی زن که ۹۲ روز بعد از ترخیص از بیمارستان انجام شد، سفیدی ساقه‌ی موهای او حدود ۱۰ سانتی‌متر بود و تمام موهای پشت سرش هم خاکستری شده بودند.

برخی از موارد نیز با مشکلات روانی ارتباط داشتند. در موردی خاص، بیمار ۱۳ ساله‌ای مبتلا به ناتوانی‌ ذهنی شدید که گه‌گاه‌ دچار حملات صرع می‌شد، برای دوره‌ای رنگ موهایش را از دست داد. جالب اینکه رنگ‌ موهای این بیمار دوباره برگشتند. این مورد کاملاً با تحقیقات اخیر مطابقت داشت که از برگشت‌پذیری این عارضه خبر می‌دهد.

رنگ موهای این بیمار مدام از رنگ بورِ (بلوند) مایل به زرد به قرمز مایل به طلایی تغییر حالت می‌داد و دوباره به حالت اول برمی‌گشت. موهای بیمار برای مدت ۷ تا ۸ روز به رنگ مایل به قرمز درآمده بود که با دوره‌های آشفتگی ذهنی او هم‌زمان بود. احتمال ابتلا به طاسی (آلوپسی) و همین‌طور رنگ‌کردن موها نیز کاملاً منتفی بود؛ چون دست‌کم چندین پرستار و پزشک شاهد تغییرات مداوم رنگ‌ موهای بیمار بودند.

طبق روایت‌های مختلف تاریخی، سندرم ماری آنتوانت با شوک عاطفی یا استرس شدید ارتباط تنگاتنگی دارد.

در نمونه‌ای دیگر، زنی ۲۱ ساله‌ای مبتلا به بیماری اسکیزوفرنی دچار مشکلات مشابهی شد. بااین‌حال، همچنان برخی از محققان سندرم ماری آنتوانت را عارضه‌ای جداگانه به‌حساب نمی‌آورند؛ بلکه آن را دوره‌ای حاد از طاسی منطقه‌ای (آلوپسی آره آتا) می‌دانند. در این عارضه، موهای سر یا سایر نواحی بدن می‌ریزند.

همچنان راز این عارضه‌ی نادر حل‌نشده باقی‌مانده است؛ ولی هیچ دلیل قطعی وجود ندارد که نشان دهد دوره‌های سریع این سندرم می‌توانند بدون بیماری طاسی منطقه‌ای بروز پیدا کنند. در همین حال، موارد تأیید‌شده‌ی زیاد از لزوم انجام تحقیقات کاملاً هدفمند در این زمینه خبر می‌دهد.

تا این‌‌‌جا یک نکته واضح است: سندرم ماری آنتوانت در داستان‌ها و افسانه‌ها بسیار بیشتر از زندگی واقعی رواج دارد. تردیدی نیست این عارضه جذابیت دراماتیک زیادی برای داستان‌سرایی دارد؛ اما در بیشتر مواقع، تشخیص واقعیت‌ از داستان سخت است. برای مثال، محققان در تحقیقی ابتلای احتمالی هنری چهارم، پادشاه انگلستان، به این عارضه را بررسی کرده بودند.

اگر سندرم ماری آنتوانت واقعاً عارضه‌ای مجزا باشد، احتمالاً ارتباط زیادی با استرس دارد که به‌نوبه‌ی خود از نوعی بیماری خودایمنی حکایت می‌کند. بااین‌حال، تحقیقات انجام‌گرفته روی موش‌ها این فرضیه را کاملاً رد می‌کند. این تحقیق نشان داد که استرس حتی با وجود سرکوب‌شدن دستگاه ایمنی، باعث سفیدی موی موش‌ها می‌شود. بنابراین، پاسخ خودایمنی کاملاً منتفی است.

افزون‌براین، تحقیق یادشده نشان داد فعالیت بیش‌از‌حد دستگاه عصبی سمپاتیک که موجب پاسخ جنگ‌و‌گریز می‌شود، تولید سلول‌های رنگ‌دانه در فولیکول‌های مو را متوقف کرده است. باوجوداین‌‌، این تحقیق چندان بزرگ نبود و مهم‌تر اینکه روی حیوانات آزمایشگاهی انجام شده بود. از‌این‌رو، نمی‌توان نتایج آن را به انسان تعمیم داد.

تحقیق دیگری نیز نشان می‌دهد که گزارش‌های تاریخی سندرم ماری آنتوانت با طاسی منطقه‌ای و از‌دست‌دادن رنگ موها ارتباط دارد؛ اما همچنان بسیاری از موارد سندرم با هیچ‌کدام از بیماری‌های ذکرشده هم‌خوانی ندارد. بنابراین، همچنان علم در این مورد راه به جایی نبرده است و اختلاف‌نظرهای زیادی بین محققان وجود دارد. شاید دلیل آن تا حد زیادی به‌دلیل قدیمی و نادر بودن موارد واقعی سندرم باشد.

در‌نهایت، سندرم ماری آنتوانت طبق روایت‌های مختلف تاریخی با استرس شدید ارتباط تنگاتنگی دارد. هر‌چند استرس می‌تواند باعث سفیدی زودرس موها شود،‌ همچنان مشخص نیست این اتفاق می‌تواند یک‌شبه‌ یا در مدت چند هفته یا ماه بیفتد. ممکن است این عارضه‌ی نادر با برخی اختلالات هورمونی یا بیماری‌های خودایمنی نیز ارتباط داشته باشد.

بااین‌حال، همچنان اطلاعات کافی برای نتیجه‌گیری روشن در‌این‌باره در دست نیست. تردیدی نیست که در آینده بررسی‌های بیشتری روی این سندرم انجام خواهد شد و امیدواری‌های زیادی وجود دارد که به‌زودی ریشه‌‌‌ی این عارضه کشف شود.