اکو قلب چیست و چه کاربردی در تشخیص بیماری‌های قلبی دارد؟

اکوکاردیوگرافی یا «اکو» آزمایشی است که در آن از امواج صوتی برای تولید تصاویر زنده از قلب انسان استفاده می‌شود. به‌تصاویر به‌دست‌آمده از این آزمایش اکوکاردیوگرام می‌گویند. آزمایش اکو و گزارش اکوکاردیوگرام به‌دست‌آمده از آن امکان بررسی دقیق عملکرد قلب و دریچه‌های آن را برای پزشکان فراهم می‌کند. تصاویر اکوکاردیوگرافی می‌توانند به پزشکان درباره‌ی جمع‌آوری اطلاعات مختلفی کمک کنند؛ ازجمله:

• اندازه‌ی قلب: مثلاً بررسی اینکه تغییری در اندازه‌ی حفره‌ها و گشاد‌ یا ضخیم‌شدن آن‌ها رخ داده یا خیر
• لخته‌ی خون در حفره‌های قلب
• وجود مایع در کیسه‌ی اطراف قلب
• مشکلات آئورت (شریان اصلی متصل به قلب)
• مشکلات در عملکرد پمپاژ یا عملکرد آرامش‌بخش قلب
• مشکلات در عملکرد دریچه‌های قلب
• فشار در قلب

نقش اکوکاردیوگرام در تعیین سلامت عضله‌ی قلب، به‌ویژه پس از حمله‌ی قلبی، بسیار مهم است. انجام اکو قلب می‌تواند نقایص قلبی یا بی‌نظمی‌های موجود در نوزادان متولدنشده را نیز آشکار کند. انجام اکو قلب بدون درد است. فقط در مواقع بسیار نادر و صرفاً در انواع خاصی از اکو یا درصورت استفاده از کنتراست برای اکوکاردیوگرام، خطرهایی وجود دارد.

اگر ضربان قلب فرد نامنظم باشد و او به پزشک متخصص قلب مراجعه کند، این امکان وجود دارد که پزشک بخواهد دریچه‌های قلب یا حفره‌های قلب را بیشتر و مفصل‌تر بررسی کند. شاید هم بخواهد توانایی قلب بیمار برای پمپاژ خون را ارزیابی کند. همچنین، اگر بیمار علائم مشکلات قلبی مانند درد قفسه‌ی سینه یا تنگی نفس را از خود بروز دهد و همان‌طورکه اشاره کردیم EKG غیرطبیعی (الکتروکاردیوگرام یا همان نوار قلب) نیز وجود داشته باشد، این امکان وجود خواهد داشت که پزشک برای بیمار، انجام اکو را تجویز کند.

انواع مختلفی از اکوکاردیوگرافی وجود دارد. درادامه‌ی مقاله، با انواع اصلی‌ترین اکو قلب آشنا می‌شویم.

این رایج‌ترین نوع اکوکاردیوگرافی است. دستگاهی به نام مبدل یا ترنسدوسر روی قفسه‌ی سینه و قلب بیمار قرار می‌گیرد. مبدل امواج فراصوت را ازطریق قفسه‌ی سینه به‌سمت قلب فرد می‌فرستد. کامپیوتر امواج صوتی را هنگام بازگشت به مبدل تفسیر می‌کند. این روند تصاویر زنده‌ای را تولید می‌کند که روی مانیتور نشان داده می‌شوند. متخصص دستورالعمل‌هایی را برای جمع‌آوری انواع مختلف تصاویر و اطلاعات دنبال می‌کند.

اکوکاردیوگرافی ترانس توراسیک بدون درد و غیرتهاجمی است. آمادگی قبلی خاصی برای این آزمایش احتیاج نیست و به زمان نقاهت پس از اکو هم نیازی نخواهد بود. در مرکز اکو، به‌احتمال زیاد باید به نکات زیر توجه شود:

• فرد اکوشونده باید لباس‌های بالاتنه‌ی خود را در‌آورد و لباس مخصوصی بپوشد.
• درصورت استفاده از رنگ کنتراست یا محلول نمکی، محلول را باید پزشک تزریق یا القا کند.
• فرد روی میز یا برانکارد به پشت یا پهلو دراز می‌کشد.
• تکنسین ژل را روی قفسه‌ی سینه استعمال می‌کند و دستگاه گیرنده‌ی مخصوص را به‌منظور جمع‌آوری داده‌ها و تصاویر روی قفسه سینه حرکت می‌دهد.

همچنین، ممکن است در میانه‌ی اکو از بیمار خواسته شود که موقعیتش را تغییر دهد یا نفس خود را برای مدت کوتاهی در فواصل زمانی مشخص حبس کند.

پزشک ممکن است برای داشتن تصاویر دقیق‌تر، اکوکاردیوگرام ترانس مری را توصیه کند. در این روش، پزشک مبدلی بسیار کوچک‌تر از ترنسدوسر یادشده در اکوی نوع قبل را ازطریق دهان به‌سمت گلو هدایت می‌کند. در نوع اکو، گلوی فرد را بی‌حس می‌کنند تا اثرات رفلکس و حس ناخوشایند احساس نشود.

لوله‌ی مبدل ازطریق مری هدایت می‌شود؛ مری همان کانالی است که گلو را به معده متصل می‌کند. پزشک با اتکا بر مبدل پشت قلب، می‌تواند دید بهتری از مشکلات احتمالی موجود در قلب به‌‌دست آورد و برخی از حفره‌های قلب را که در اکوکاردیوگرام ترانس قفسه‌ی سینه دیده نمی‌شوند، بهتر بررسی کند.

برای این اکو از فرد درخواست می‌شود تا ۸ ساعت پیش از اکو هیچ چیزی نخورد و به‌اصطلاح فرد باید ناشتا باشد. همچنین، ممکن است آرام‌بخش خفیف به بیمار تزریق شود و گلوی وی را نیز با ژل یا اسپری مخصوص بی‌حس می‌کنند. لوله مانند پروسه‌ی آندوسکوپی به‌آرامی وارد دهان و به‌سمت پایین گلوی فرد هدایت می‌شود. به‌منظور دریافت تصاویر واضح، لوله را به‌سمت بالا و پایین و به طرفین حرکت می‌دهند.

• ممکن است لازم باشد تا فرد چند ساعت در بیمارستان بماند و در این مدت، پزشک فشار‌خون و سایر علائم وی را کنترل کند.
• احساس درد در گلو برای چند ساعت پس از اکو ممکن است رخ دهد و طبیعی است.
• احتمالاً به فرد توصیه خواهد شد که ۳۰ تا ۶۰ دقیقه پس از اکو چیزی نخورد یا نیاشامد و تا چند ساعت بعد از اکو نیز از مصرف مایعات داغ پرهیز کند.

درنهایت، فرد اکوشونده پس از ۲۴ ساعت می‌تواند به فعالیت‌های روزانه‌ی خود بازگردد.

اکوکاردیوگرام استرسی از اکوکاردیوگرافی ترانس قفسه‌ی سینه استفاده می‌کند، با این تفاوت که پزشک قبل و بعد از ورزش یا مصرف داروهایی برای افزایش ضربان قلب، تصاویری را ثبت می‌کند. این کار به پزشک امکان می‌دهد تا عملکرد قلب بیمار را تحت شرایط استرس آزمایش کند. اکوی استرس می‌تواند نشان دهد که آیا علائمی از‌قبیل نارسایی قلبی و فشار‌خون بالا و سایر مشکلات در بدن فرد وجود دارد یا خیر.

برای انجام اکوی استرس، پزشک تکه‌های مخصوصی را به قفسه‌ی سینه فرد می‌چسباند و این تکه‌ها به دستگاه اکوکاردیوگرافی متصل می‌شوند. در‌ادامه، عمدتاً از یکی از موارد زیر برای افزایش اندکی استرس روی قلب فرد اکوشونده استفاده می‌کنند:

• ورزش روی تردمیل یا دوچرخه‌ی ثابت
• داروهایی مانند دوبوتامین
• تنظیم یا اعمال تغییر روی ضربان‌ساز (درصورت نصب‌بودن در قلب بیمار)

اکوکاردیوگرام و سایر دستگاه‌ها برای مشاهده‌ی پاسخ قلب به تغییر شرایط و ارزیابی عملکرد قبل در پاسخ به آن‌ها، اطلاعاتی را در فواصل زمانی جمع‌آوری می‌کنند؛ از‌جمله اطلاعات مربوط به ریتم قلب و تنفس و فشار خون. برای انجام تست استرس ورزشی به نکات زیر باید توجه کنید:

• برای تمرین آماده باشید.
• پزشک ممکن است قبل از آزمایش، رنگ کنتراست را برای کمک به ارائه‌ی تصویر واضح‌تر تزریق کند.
• پزشک ضربان قلب و فشارخون فرد را قبل از شروع و در حین و بعد از ورزش اندازه‌گیری می‌کند.

پیش از انجام اکوی استرس، پزشک خواهد گفت که آیا به ایجاد تغییراتی همچون قطع دارو نیازی هست یا نه. اکوی استرس معمولاً حدود ۲۰ تا ۳۰ دقیقه طول می‌کشد؛ اما بسته به مدت‌زمان فعالیت ورزشی یا مدت‌زمان عملکرد داروی مصرف‌شده برای افزایش ضربان قلب، این زمان می‌تواند بیشتر هم شود.

اکوکاردیوگرافی سه‌بعدی از اکوکاردیوگرافی ترانس مری یا ترانس توراسیک برای ایجاد تصویر سه‌بعدی از قلب بیمار استفاده می‌کند. تصویر بالا درواقع شامل چندین تصویر از زوایای مختلف است. این نوع اکو اغلب قبل از جراحی دریچه‌ی قلب و برای تشخیص مشکلات قلبی در کودکان استفاده می‌شود. در برخی مواقع، پزشک ممکن است برای داشتن تصاویر واضح‌تر از ماده‌ی حاجب استفاده کند. در چنین حالتی، ماده‌ی حاجب به‌شکل تزریق طی اسکن وارد بدن فرد خواهد شد.

اکوکاردیوگرافی جنین برای مادران باردار در هفته‌های ۱۸ تا ۲۲ بارداری استفاده می‌شود. دستگاه ترنسدوسر به‌منظور بررسی مشکلات قلبی جنین روی شکم فرد باردار قرار می‌گیرد. این شیوه از اکو برای نوزادان متولدنشده به‌عنوان شیوه‌ای ایمن در نظر گرفته می‌شود؛ زیرا برخلاف مبتنی‌بر اشعه‌ی ایکس، در اکوی جنین از پرتو ایکس استفاده نمی‌کنند. اکوی جنین از حیث مراحل و کارکرد با روش اکوکاردیوگرافی ترانس قفسه‌ی سینه بزرگ‌سالان شباهت دارد، با این تفاوت که پزشک ترنسدوسر را از روی شکم فرد باردار در اطراف محلی می‌گرداند که قلب نوزاد قرار دارد.

اکوکاردیوگرافی یا اکو قلب به‌طور‌کلی به‌عنوان پدیده‌ای بسیار ایمن در نظر گرفته می‌شود. همان‌طورکه پیش‌تر گفتیم، در اکو قلب برخلاف سایر تکنیک‌های تصویربرداری همچون تصویربرداری اشعه‌ی ایکس، از پرتوهای ایکس استفاده نمی‌شود.

اگر اسکن شامل تزریق ماده‌ی حاجب یا سالین آشفته باشد، خطر جزئی عوارضی مانند واکنش آلرژیک به ماده‌ی حاجب وجود دارد؛ ازاین‌رو، در دوران بارداری نباید از کنتراست استفاده شود. همچنین، هنگام جدا‌شدن الکترودهای EKG از روی پوست، احتمال ناراحتی جزئی وجود دارد. شاید بتوان حس این مورد را به حسی شبیه کشیدن چسم زخم از روی پوست تشبیه کرد.

احتمال نادری وجود دارد که لوله‌ی استفاده‌شده در اکوکاردیوگرام ترانس مری، دیواره‌ی مری بیمار را خراش دهد و باعث تحریک شود. در نمونه‌های بسیار نادر، چنین رخدادی می‌تواند مری را سوراخ کند و باعث ایجاد عارضه‌ی بالقوه‌ی تهدیدکننده‌ی حیات فرد با عنوان «سوراخی مری» شود. البته چنین احتمالاتی بسیار نادر هستند و با رعایت پروتکل‌ها می‌توان از آن‌ها جلوگیری کرد.

دارو یا ورزش استفاده‌شده برای افزایش ضربان قلب در اکوکاردیوگرام استرس می‌تواند موقتاً باعث ایجاد ضربان قلب نامنظم یا تسریع حمله‌ی قلبی شود. متخصصان پزشکی حین اکو بر این روش نظارت خواهند کرد و بدین‌ترتیب خطر واکنش‌های جدی مانند حمله‌ی قلبی یا آریتمی به حداقل می‌رسد. اساساً تا وقتی که پزشک متخصص و دستیارانش بر تمام مراحل نظارت کنند، جای نگرانی خاصی نخواهد بود.

اکثر اکوکاردیوگرافی‌ها کمتر از یک ساعت طول می‌کشند و می‌توانند در بیمارستان یا مطب پزشک انجام شوند. برای اکوکاردیوگرام ترانس توراسیک یا اکوی قفسه‌ی سینه، مراحل به‌شرح زیر است:

• درآوردن لباس‌های بالاتنه و پوشیدن روپوش مخصوص
• اتصال الکترودها به بدن به‌دست تکنسین
• وصل‌شدن ترنسدوسر روی سینه و حرکت‌دادن آن به‌منظور ضبط امواج صوتی قلب به‌عنوان تصویر
• ممکن است از فرد خواسته شود که به روش خاصی نفس بکشد یا حرکت کند

برای اکوکاردیوگرام ترانس مری مراحل بدین‌شرح است:

• بی‌حسی گلو
• دادن آرام‌بخش به فرد تا طی اکو آرام باشد
• ترنسدوسر با لوله به‌سمت گلو هدایت می‌شود و ازطریق مری از قلب فرد تصویر می‌گیرد

اکوکاردیوگرام استرس مانند اکوکاردیوگرام ترانس قفسه‌ی سینه است، با این تفاوت که اکوکاردیوگرام استرس قبل و بعد از انجام ورزش تصویر می‌گیرد. مدت‌زمان تمرین معمولاً ۶ تا ۱۰ دقیقه است؛ اما بسته به میزان تحمل ورزش و سطح آمادگی بدنی شخص می‌تواند کوتاه‌تر یا طولانی‌تر باشد.

اکوی عادی قفسه‌ی سینه به آمادگی خاصی نیاز ندارد. بااین‌حال، درصورت انجام اکوکاردیوگرام ترانس مری پزشک از بیمار خواهد خواست که دست‌کم ۸ ساعت پیش از اکو را ناشتا باشد. ناشتابودن برای اجتناب از استفراغ فرد در طول آزمایش ضروری است. همچنین، شاید تا چند ساعت پس از اکوی مری و به‌علت اثر داروهای آرام‌بخش، فرد از انجام کارهایی مثل رانندگی منع شود. اگر پزشکتان اکوکاردیوگرام استرسی تجویز کرده باشد، بهتر است برای اکو لباس و کفشی مناسب فعالیت ورزشی بپوشید.

به‌طور‌کلی، زمان ریکاوری کمی برای اکوکاردیوگرام لازم است. پس از اکوکاردیوگرام ترانس مری، ممکن است برای چند ساعت کمی گلودرد را تجربه کنید؛ اما قاعدتاً باید بتوانید روز بعد به فعالیت‌های معمول بازگردید.

پس از ثبت تصاویر لازم به‌وسیله‌ی تکنسین اکو، معمولاً ۲۰ تا ۳۰ دقیقه طول می‌کشد تا اندازه‌گیری‌های مرتبط انجام شود. در‌ادامه، پزشک می‌تواند تصاویر را بررسی کند و نتایج را به‌یک‌باره یا در چند روز به فرد اطلاع دهد. نتایج اکو ممکن است بی‌نظمی‌هایی مانند این‌ها را نشان دهد:

• آسیب به عضله‌ی قلب
• نقص‌های قلبی
• اندازه‌ی حفره‌ی قلب غیرطبیعی
• مشکلات عملکرد پمپاژ
• سفتی قلب
• مشکلات دریچه
• لخته در قلب
• مشکلات جریان خون به قلب حین ورزش
• فشار در قلب

درنهایت، اگر تشخیص بیماری قلبی نهایی و قطعی شد، پزشک برای ارائه برنامه‌ی درمانی متناسب با شرایط بیمار وارد عمل خواهد شد. معمولاً به افراد بیش از ۳۰ سال توصیه می‌شود که فارغ از داشتن یا نداشتن بیماری قلبی خاصی، در بازه‌های دو یه سه‌ساله اکو شوند. اکو قلب در چنین شرایطی می‌تواند تشخیص زودهنگام برخی عارضه‌های قلبی را میسر کند.