بیماران مبتلا به HIV چگونه از آن نجات می‌یابند؟

در طول بیست سال گذشته، عفونت ویروس نقص ایمنی انسانی (ویروسی که موجب ایدز می‌شود) ازطریق رویه‌های پزشکی تهاجمی در تعداد انگشت‌شماری از افراد درمان شده‌ است. چندین نفر دیگر نیز این درمان را دریافت کرده‌اند و به‌نظر می‌رسد عاری از HIV باشند، اما هنوز برای اعلام این موضوع که آن‌ها به‌طور قطعی درمان شده‌اند، زود است. درحال‌حاضر، وضعیت آن‌ها بهبودی طولانی‌مدت به حساب می‌آید، اما به‌عنوان درمان‌های احتمالی در نظر گرفته می‌شوند. همه این بیماران پیوند سلول‌های بنیادی را دریافت کردند. برای درمان این افراد، از سلول‌های جمع‌آوری‌شده از مغز استخوان اهداکننده بزرگسال یا خون بند ناف استفاده شد.

به گزارش لایوساینس، دانشمندان اولین درمان قطعی اچ‌آی‌وی را در سال ۲۰۰۸ اعلام کردند و از آن زمان تاکنون دو درمان قطعی دیگر و دو مورد درمان احتمالی گزارش شده است. آخرین گزارش‌ها از چنین مواردی (یک مورد درمان قطعی و یک مورد درمان احتمالی) در اوایل سال ۲۰۲۳ اعلام شد.

با افزایش دانش دانشمندان، این درمان‌ها ممکن است در سال‌های آینده رایج‌تر شوند. اگرچه درحال‌حاضر درمان‌های مذکور خطرناک هستند و تا حد زیادی برای ده‌ها ملیون نفری که در سراسر جهان به HIV آلوده هستند، غیر قابل دسترس هستند.

داروهای HIV که به درمان‌های ضد رتروویروسی (ART) معروف هستند، می‌توانند طول عمر افراد اچ‌آی‌وی مثبت را افزایش دهند و خطر انتشار ویروس را تا حد زیادی کاهش دهند، اما این داروها باید در طول عمر به‌طور روزانه مصرف شوند، می‌توانند با داروهای دیگر تداخل داشته باشند و با اندکی خطر عوارض جانبی جدی همراه هستند. بنابراین، دانشمندان امیدوارند این موارد درمان قطعی راه را برای ایجاد راهبردهای درمانی جدید و دسترس‌پذیرتر هموار کند که تعداد بیشتری از مردم را از ویروس نجات دهد. آنچه درباره‌ی درمان قطعی HIV می‌دانیم، در ادامه آمده است.

همه افرادی که به‌طور قطعی از اچ‌آی‌وی نجات پیدا کرده‌اند، با پیوند سلول‌های بنیادی درمان شده‌اند. همه‌ی این بیماران علاوه بر اینکه اچ‌آی‌وی مثبت بودند، به نوعی سرطان (لوسمی حاد میلوئیدی یا لنفوم هوچکین) مبتلا بودند. این سرطان‌ها، سلول‌های سفید خون را تحت‌تأثیر قرار می‌دهند که یکی از اجزای کلیدی سیستم ایمنی هستند. این نوع سرطان‌ها با پیوند سلول‌های بنیادی قابل درمان هستند.

پزشکان به‌منظور درمان همزمان سرطان و اچ‌آی‌وی، سلول‌های بنیادی را از افرادی جمع‌آوری کردند که دارای دو نسخه از جهش ژنتیکی نادری (CCR5 delta 32) بودند. این جهش پروتئینی به نام CCR5 را روی سطح سلول غیرفعال می‌کند. بسیاری از سویه‌های اچ‌آی‌وی از پروتئین مذکور برای وارد شدن به سلول استفاده می‌کنند.

ویروس کار خود را با چسبیدن به پروتئینِ سطحی دیگری و تغییر شکل آغاز می‌کند و سپس به CCR5 متصل می‌شود تا به داخل سلول نفوذ کند. بدون CCR5، ویروس نمی‌تواند وارد سلول شود (براساس مطالعه مروری که سال ۲۰۲۱ در مجله‌ی Frontiers in Immunology منتشر شد، برخی از سویه‌های کمتر شایع اچ‌آی‌وی از پروتئین سطحی متفاوتی به نام CXCR4 استفاده می‌کنند و برخی از سویه‌ها می‌توانند از هر دو استفاده کنند. بنابراین، پیش از پیوند، بیماران مورد غربالگری قرار گرفتند تا اطمینان حاصل شود که بیشتر یا تمام ویروس‌های موجود در بدن آن‌ها از CCR5 استفاده می‌کنند).

به‌منظور آماده‌شدن برای پیوند، بیماران تحت شیمی‌درمانی یا پرتودرمانی تهاجمی قرار می‌گیرند تا سلول‌های T (نوعی از سلول‌های ایمنی) سرطانی و آسیب‌پذیر دربرابر اچ‌آی‌وی در بدنشان از بین بروند. این امر سیستم ایمنی بیماران را تا زمانی که سلول‌های بنیادی پیوندشده بتوانند سلول‌های ایمنی جدید مقاوم دربرابر اچ‌آی‌وی را تولید کنند، ضعیف می‌کند. بیماران برای مدتی پس از پیوند، به‌منظور اجتناب از بیماری پیوند دربرابر میزبان (GVHD)، داروهای سرکوب‌کننده سیستم ایمنی را مصرف می‌کنند. در بیماری پیوند دربرابر میزبان، سلول‌های ایمنی حاصل از اهدا‌کننده، به بدن میزبان حمله می‌کنند.

بیشتر بیماران سلول‌های بنیادی گرفته‌شده از مغز استخوان اهداکنندگان بزرگسال را دریافت کردند. این سلول‌ها باید سازگاری بالایی داشته باشند، یعنی هم اهداکننده و هم دریافت‌کننده باید حاوی پروتئین‌های خاصی به نام HLA در بافت‌های بدن خود باشند. ناسازگاری HLA می‌تواند به واکنش ایمنی فاجعه‌بار منجر شود.

یکی از بیماران (اولین زنی که پیوند سلول بنیادی را دریافت کرد و برای مدت طولانی در بهبودی است)، سلول‌های بنیادی را از خون بند ناف دریافت کرد که در زمان تولد نوزاد اهدا شده بود. این سلول‌های نابالغ راحت‌تر با بدن دریافت‌کننده سازگار می‌شوند، بنابراین فقط اندکی سازگاری کافی است. او همچنین سلول‌های بنیادی را از یکی از بستگان بزرگسالش دریافت کرد تا در فاصله‌ی زمانی که سلول‌های بند ناف زیاد می‌شوند، به تقویت سیستم ایمنی او کمک کند.

ازآنجاکه سلول‌های بنیادی بند ناف به تطابق کامل نیاز ندارند و نسبت‌ به مغز استخوان منبع راحت‌تری هستند، چنین پیوندهایی می‌تواند در آینده به بیماران بیشتری ارائه شود. اگرچه، به‌گفته‌ی دکتر ایوان برایسون، مدیر کنسرسیوم ایدز لس‌آنجلس-برزیل در دانشگاه کالیفرنیا و یکی از پزشکان بیمار درمان‌شده، بیماران اچ‌آی‌وی مثبت نباید تحت این رویه پرخطر قرار گیرند، مگر اینکه بیماری دیگری داشته باشند که به پیوند سلول‌های بنیادی نیاز داشته باشد.

اولین فردی که عفونت اچ‌آی‌وی در او درمان شد، در ابتدا «بیمار برلین» نامیده شد، زیرا در برلین آلمان تحت درمان قرار گرفته بود. او در سال ۲۰۱۰ هویت خود را فاش کرد.

تیموتی ری براون آمریکایی در سال ۱۹۹۵ هنگام تحصیل در دانشگاهی در برلین مبتلا به اچ‌آی‌وی تشخیص داده شد و مصرف داروهای ART را برای کاهش مقدار ویروس اچ‌آی‌وی در بدن شروع کرد. در سال ۲۰۰۶، براون مبتلا به سرطان لوسمی حاد میلوئیدی تشخیص داده شد و در سال ۲۰۰۷ برای درمان این بیماری تحت پرتودرمانی و پیوند مغز استخوان قرار گرفت. پزشک براون، این موقعیت را فرصتی برای درمان همزمان لوسمی و اچ‌آی‌وی بیمار خود دید.

براون پس از پرتودرمانی و پیوند عاری از اچ‌آی‌وی بود، اما بعداً سرطان او عود کرد و در سال ۲۰۰۸ به پیوند دوم نیاز پیدا کرد. در آن سال، پژوهشگران اعلام کردند که بیمار برلین اولین فردی است که به‌طور قطعی عفونت اچ‌آی‌وی در او درمان شده است. براون تا پایان عمرش عاری از HIV بود. او در سال ۲۰۲۰ در سن ۵۴ سالگی پس از عود لوسمی و سرایت سرطان به ستون فقرات و مغز از دنیا رفت.

تا مارس ۲۰۲۳، سه نفر برای اچ‌آی‌وی درمان شده‌اند و دو نفر هم در بهبودی طولانی‌مدت هستند. علاوه بر تیموتی ری براون، افراد درمان‌شده شامل بیمار لندن (با نام آدام کاستیخو) و بیمار دوسلدورف می‌شود که نامش فاش نشده است. دو مورد احتمالی درمان‌شده شامل مردی معروف به بیمار شهر امید و همچنین بیمار نیویورک می‌شوند. بیمار نیویورک اولین زنی است که درمان را دریافت کرده است.

دکتر دبورا پرساود که بر مورد بیمار نیویورک نظارت داشت و مدیر موقت بخش بیماری‌های عفونی اطفال دانشگاه جانز هاپکینز است، در کنفرانس خبری که مارس ۲۰۲۳ برگزار شد، گفت درحال‌حاضر، هیچ تمایز رسمی بین درمان و بهبودی طولانی‌مدت HIV وجود ندارد.

دکتر استیون دیکس، متخصص اچ‌آی‌وی و استاد دانشگاه کالیفرنیا در سانفرانسیسکو که در درمان بیمار مشارکتی نداشت، گفت: «بیمار دوسلدورف احتمالاً دومین فردی بود که درمان شد، اما تیم پزشکی محافظه‌کار بود و پس از چند سال درمان‌های ضدرتروویروسی را متوقف کرد و مدت زمان طولانی منتظر ماند تا به این نتیجه برسد که او درمان شده است.»

بیمار دوسلدورف در سال ۲۰۱۳ درمان شد و مصرف داروهای ART را حدود شش سال ادامه داد و اکنون بیش از چهار سال است که مصرف داروها را قطع کرده است. در همین حین، کاستیخو در سال ۲۰۱۶ پیوند را دریافت کرد، کمی بیش از یک سال بعد درمان‌های ART را متوقف کرد و در سال ۲۰۲۰ پیش از بیمار دوسلدورف، درمان او تأیید شد.

موارد درمان‌شده اطلاعاتی در این‌ مورد ارائه می‌دهد که چگونه بدن پس از پیوند درمان‌بخش تغییر می‌کند و همچنین بینش‌هایی درزمینه‌ی استراتژی‌های آینده درمان اچ‌آی‌وی ارائه می‌دهد.

دانشمندان دریافته‌اند که حتی پس از پیوند، آزمایش‌های ‌بسیار حساس آثار پراکنده‌ای از دی‌ان‌ای و آر‌ان‌ای ویروس اچ‌آی‌وی را نشان می‌دهد. اگرچه به‌گفته‌ی دکتر بیورن اریک اوله جنسون، پزشک ارشد بیمارستان دانشگاه دوسلدورف که آزمایش‌های جامعی را روی بقایای ویروسی بیمار دوسلدورف انجام داده است، این بقایای ویروسی توانایی تکثیر ندارند. او به لایوساینس گفت هیچ‌یک از این آثار ویروسی توانایی تکثیر ندارند. پزشکان دخیل در سایر موارد درمانی نیز آزمایش‌های مشابهی انجام دادند و همین نتیجه را گرفتند.

به‌گفته‌ی جنسون، تغییر سیستم ایمنی ممکن است معیار بهتری برای سنجش عملکرد پیوند باشد. پس از حدود دو سال پس از پیوند، بیمار دوسلدورف دارای سلول‌های ایمنی بود که به پروتئین‌های مرتبط با اچ‌آی‌وی واکنش نشان می‌دادند که بدان معنا است که سلول‌های مذکور با ویروس مواجه شده و حافظه‌ای از ویروس ذخیره کرده‌اند. جنسون گفت: «اما با گذشت زمان این پاسخ‌ها ناپدید شدند، تا وقتی مخزن اچ‌آی‌وی به صفر رسید. تغییر در فعالیت ایمنی، علامت قانع‌کننده‌ای بود که نشان می‌داد بیمار دوسلدورف می‌تواند درمان ART را متوقف کند.»

به‌گفته‌ی جنسون، دانشمندان درحال کار روی درمان‌های جایگزینی هستند که بتوانند بدون تکیه بر سلول‌های بنیادی اهداکننده، موجب همین تغییرات در بدن شوند. با اجتناب از پیوند سلول‌های بنیادی، درمان‌های آینده ممکن است نیاز به شیمی‌درمانی و پرتودرمانی شدید و نیز استفاده از داروهای سرکوب‌کننده سیستم ایمنی و همچنین خطر GVHD را حذف کند.

برخی از گروه‌های پژوهشی براساس درمان اصلاح‌شده سرطان، درحال ایجاد درمانی برای اچ‌آی‌وی هستند که در آن مقداری از سلول‌های ایمنی بیمار را می‌گیرند، گیرنده CCR5 را حذف می‌کنند و سلول‌ها را پیش از بازگشت به بدن بیمار، دربرابر پروتئین‌های اچ‌آی‌وی واکنش‌پذیر می‌کنند.

استراتژی درمانی بالقوه دیگر شامل ژن‌درمانی‌هایی می‌شود که دی‌ان‌ای سلول‌های بدن را ویرایش می‌کنند تا ژن کدکننده CCR5 حذف شود یا سلول‌ها را وادار به ساخت پروتئین‌هایی می‌کنند که CCR5 را مهار یا غیرفعال می‌کنند. برخی از پژوهشگران نیز روی روش‌های هدف قراردادن CXCR4 کار می‌کنند. دیکس گفت: «با درنظر گرفتن انقلاب ویرایش ژن که در سایر حوزه‌های پزشکی درحال رخ‌دادن است، ممکن است سرانجام بتوانیم این کار را فقط با یک تزریق انجام دهیم.» جنسون خاطرنشان کرد، این رویکردها هنوز در ظرف آزمایشگاه و روی حیوانات درحال آزمایش هستند، بنابراین دانشمندان هنوز نمی‌دانند که چگونه در انسان‌ها کار می‌کنند، هرچند به‌نظر وی، جای امیدواری وجود دارد.