آیا بختک واقعی است؟ هر‌آنچه باید از فلج خواب بدانید

تصور کنید نیمه‌شب از خواب بیدار شده‌اید و رو‌به‌رویتان موجودی شیطانی درحالی که از دندان‌های بلندش خون می‌چکد، به شما خیره شده است! می‌خواهید جیغ بزنید، اما نمی‌توانید دهانتان را تکان دهید. می‌خواهید فرار کنید، اما بدنتان کاملا قفل شده است. آن موجود شیطانی هم هر لحظه دارد به شما نزدیک‌تر می‌شود و بعد احساس می‌کنید که با پنجه‌هایش دارد گلویتان را فشار می‌دهد.

حدس می‌زنم این سناریو برایتان آشنا باشد و دست‌کم یک‌بار چنین تجربه‌ی عجیب و ترسناک را از سر گذرانده باشید. بیشتر ما ایرانی‌ها، این پدیده را به اسم «بختک» می‌شناسیم؛‌ موجودی نامریی که شب موقع خواب روی قفسه‌ی سینه‌‌مان می‌نشیند، نفسمان را می‌گیرد و بدنمان را تسخیر می‌کند. در این حالت که ترس سراسر وجودمان را فرا گرفته، نه می‌توانیم صحبت کنیم، نه تکان بخوریم و نه از شر موجود خبیثی که قصد جانمان را کرده،‌ خلاص شویم.

قرن‌ها است که فرهنگ‌های مختلف در سراسر جهان این توهمات دلهره‌آور را به جن و جادوی سیاه و هیولاهای افسانه‌ای و پدیده‌های ماوراء‌الطبیعه نسبت می‌دهند و بااینکه دانشمندان در تمام ادوار چنین توضیحاتی را رد کرده‌اند، این باورهای فرهنگی همچنان پابرجا هستند.

در این مقاله قرار است درباره‌ی پدیده‌ی رایج و رازآلود فلج خواب، علت وقوع آن، اینکه چه افرادی بیشتر دچارش می‌شوند و چطور می‌توان جلوی وقوعش را گرفت،‌ صحبت کنیم.

پدیده‌ی «بختک» یا درواقع همان فلج خواب (Sleep Paralysis) به حالتی گفته می‌شود که فرد در مرز بین خواب و بیداری است؛ یعنی لحظه‌ای که چشم‌هایش باز می‌شود و می‌تواند محیط اطرافش را ببیند، اما مغزش هنوز فکر می‌کند که خواب است و اجازه‌ی حرکت اندام‌ها را به او نمی‌دهد. درواقع همین قفل شدن بدن است که باعث وحشت می‌شود؛‌ وحشتی که در ادامه باعث می‌شود فرد دچار توهم شود و موجودات ترسناکی را کنار خود در اتاق ببیند که قصد جانش را کرده‌‌اند.

برای درک پدیده‌ی فلج خواب لازم است با مفهوم خواب «حرکتِ چشمِ تند» یا «REM» آشنا شوید. اگر به فردی که در خواب عمیق است، نگاه کرده باشید، احتمالا متوجه شده‌اید که مردمک‌های چشم، پشت پلک مدام در حال حرکت هستند، انگار که فرد دارد با چشم‌هایش حرکت سریع چیزی را دنبال می‌کند. این حرکت سریع چشم به این خاطر است که فرد دارد خواب می‌بیند.

نکته‌ی مهم دیگری که باید درباره‌ی خواب REM بدانید این است که در این مرحله، بدن در حالت خواب عمیق به‌سر می‌برد و تقریبا به‌طور کامل فلج می‌شود و فقط قلب، دیافراگم، ماهیچه‌های چشم، ماهیچه‌های روده‌ها و رگ‌های خونی فعال می‌مانند. و البته فعالیت مغز هم به حد زمان بیداری می‌رسد و اکثر رویاها هم در این مرحله اتفاق می‌افتند.

فلج خواب را شاید بتوان نوعی گلیچ و نقص فنی مغز بین حالت REM و بیداری دانست. از آنجایی که هنگام REM درحال دیدن رویاهای واقع‌بینانه هستیم و مثلا خودمان را در حال دویدن یا حتی پرواز کردن می‌بینیم، مغز به‌طور موقت کل بدن را فلج می‌کند تا نخواهیم چیزهایی را که می‌بینیم، انجام دهیم.

زمانی‌که در فلج خواب به سر می‌بریم، رویاهای واقع‌بینانه‌ی REM درون هوشیاری ما سرریز و جلوی چشمان‌مان زنده می‌شوند. برای همین است که موجودات شروری که در این حالت می‌بینیم، بسیار واقعی به‌نظر می‌آیند.

ما می‌دانیم که هنگام تجربه‌ی فلج خواب دقیقا چه اتفاقی دارد برای بدن می‌افتد؛ مغز کلید بیداری را زودتر از موعد فشار می‌دهد و ما چشم‌هایمان را زمانی باز می‌کنیم که کل بدنمان هنوز فلج است؛ چون مرحله‌ی خواب REM هنوز به پایان نرسیده است. اما دقیقا نمی‌دانیم چه عاملی باعث بروز این نقص فنی در مغز می‌شود و چطور می‌توانیم از وقوع آن پیشگیری کنیم.

بااین‌حال، پژوهشگران براین باورند که احتمالا چندین عامل در وقوع فلج خواب نقش دارند. برخی از پژوهشگران می‌گویند خوابیدن به پشت احتمال فلج خواب را افزایش می‌دهد؛ اگر شما هم این پدیده را تجربه کرده باشید، احتمالا زیاد پیش آمده که موقع بیداری متوجه شده‌اید که به‌صورت طاق‌باز خوابیده بودید. البته کسی نمی‌داند چه ارتباطی بین فلج خواب و به پشت خوابیدن وجود دارد و حتی برخی از پژوهشگران می‌گویند که این دو هیچ ربطی به هم ندارند.

پژوهشگران معتقدند بین فلج خواب و سلامت روان ارتباط نزدیکی وجود دارد. برخی فلج خواب را به اختلالاتی نظیر نارکولپسی ربط می‌دهند که با علائمی چون خواب‌آلودگی بیش از حد در طول روز و به خواب رفتن‌های ناگهانی همراه است. افراد مبتلا به آپنه انسدادی خواب که دچار تنگی نفس در خواب می‌شوند و افراد مبتلا به اختلال استرس پس از سانحه (PTSD) نیز بیشتر از افراد دیگر در معرض فلج خواب قرار دارند.

این مطالعه اینطور نتیجه‌گیری کرد که برای این دسته از افراد، خواب صرفا فرار از واقعیت نیست؛ بلکه ممکن است به تجربه‌ی وضعیتی به‌شدت دلهره‌آور و حتی نوعی اختلال روانی بیانجامد.

پژوهشگران دانشگاه هاروارد پس از اینکه بیش از یک دهه از عمر خود را به تحقیق درباره‌ی فلج خواب اختصاص دادند، سرانجام به نظریه‌ای رسیدند که دلیل توهمات ترسناک و گاها مشابه‌ای را که با این پدیده همراه است، توضیح می‌دهد.

البته که این موجودات شرور هرچقدر هم که واقعی به‌نظر برسند، واقعیت ندارند؛ اما چه می‌شود که این توهمات ظاهر تقریبا یکسانی برای افراد مختلف در سراسر جهان دارند و چرا در بیشتر مواقع احساس می‌کنیم که این موجودات شیطانی می‌خواهند جسم ما را تسخیر کنند یا جلوی تنفس ما را بگیرند؟

فلج خواب ممکن است با حس شناور بودن در بیرون از بدن یا خیره شدن به بدن از روی سقف اتاق همراه باشد که به آن تجربه‌ی بیرون از بدن (OBE) گفته می‌شود. در بسیاری از فرهنگ‌ها ازجمله ایران، مصر و ایتالیا، اعتقاد بر این است که فلج خواب ماهیتی ماورایی دارد. در این فرهنگ‌ها، تجربه‌ی بیرون از بدن به‌صورت نوعی سفر به دنیای اثیری توصیف می‌شود که در آن، «روح»، جسم فیزیکی را ترک و به یک بُعد موازی سفر می‌کند.

این پژوهشگران معتقدند که تجربه‌ی بیرون از بدن به این خاطر است که مغز نمی‌تواند تصویر یکپارچه‌ای از خود، یعنی همان حسی که می‌گوید ما در این لحظه و در این نقطه در بدنمان هستیم، ایجاد کند. ما در زمان بیداری کاملا احساس می‌کنیم که در بدن خود هستیم و نه در بدن شخص دیگری و اعضای بدنمان به خودمان تعلق دارند و نه مثلا به کسی که کنار ما ایستاده؛ اما این حس به‌شدت شکننده است و با اختلال کوچکی در مغز به هم می‌ریزد.

تجربه‌ی بیرون از بدن را می‌توان در محیط آزمایشگاهی ایجاد کرد؛ فقط کافی است فعالیت ناحیه‌ای از مغز به‌نام «اتصال آهیانه-گیجگاهی» را بر هم زد. این ناحیه مسئول ایجاد «تصویر بدن» است و برای تشخیص «خود» از «دیگری» حیاتی است. این ناحیه معمولا در طول خواب REM غیرفعال است؛ برای همین گاهی در خواب خود را در قالب فرد دیگری می‌بینیم یا اصلا خودمان را نمی‌بینیم.

به‌خاطر غیرفعال بودن این ناحیه از مغز در حالت REM است که در طول فلج خواب، تصویری که از خود داریم، دچار اختلال می‌شود. جالب است بدانید که همه‌ی ما انسان‌ها در مغز خود تصویر ثابتی از شکل و اندام‌های بدن انسان داریم و این تصویر حتی در بدو تولد در مغز ما نقش بسته است؛ به همین‌خاطر است که فردی که فقط با یک بازو به‌دنیا می‌آید، حضور بازوی دیگر را هم احساس می‌کند.

وقتی متوجه می‌شوید که فلج شده‌اید، قشر حرکتی مغز سیگنال‌هایی را به بدن ارسال می‌کند تا حرکت کند و خودش را از حالت فلج بودن بیرون آورد. علاوه‌براین، یک نسخه از این سیگنال‌ها را هم به لوب‌های جداری مغز می‌فرستد که وظیفه‌ی نظارت بر این پیام‌ها را به‌عهده دارد. هنگام تجربه‌ی فلج خواب، این ناحیه متوجه می‌شود که هر چقدر مغز دارد به بدن دستور می‌دهد که حرکت کند، هیچ حرکتی رخ نمی‌دهد.

از سوی دیگر، مغز داستان‌پرداز قهاری است و عادت دارد هر اتفاقی را که در اطراف ما می‌افتد، به هم مربوط کند. فلج، فشار قفسه‌ی سینه و احساس خفگی که همگی بقایای خواب REM هستند، به هم مربوط می‌شوند تا یک داستان منطقی ساخته شود. انگار که مغز می‌گوید «چقدر احتمال دارد تمام این علائم که همزمان درحال وقوع هستند، کاملا بی‌ربط باشند؟ احتمالش صفر است!» پس حتما پای یک بیگانه‌ای در میان است! در این لحظه، مغز از داده‌های حافظه برای کامل کردن داستان استفاده می‌کند و احتمالا هرچقد ذهن خلاق‌تری داشته باشید و فیلم‌های ترسناک زیادی دیده باشید، این داستان دلهره‌آورتر می‌شود.

جالب است بدانید عامل دیگری که گیرنده‌ی سروتونین را تحریک می‌کند، داروهای روان‌گردان مثل LSD است. وقتی که این گیرنده تحریک می‌شود، باعث می‌شود به چیزهای بی‌معنی، معنا نسبت دهیم و دچار ترس شدیدی شویم. همین معجون شیمیایی باعث می‌شود یک تجربه‌ی فیزیولوژی ساده مثل فلج خواب به رویدادی ماورا الطبیعه و دیدار با روح و هیولا تبدیل شود.

پدیده‌ی فلج خواب یا بختک شایع‌تر از آنی است که فکر می‌کنید؛ درسرتاسر جهان، پژوهشگران بیش از ۱۰۰ اصطلاح رایج و تاریخی را برای توصیف فلج خواب مستند‌سازی کرده‌اند که نشان می‌دهد این پدیده، تجربه‌ای جهانی و تاریخی است.

اگرچه برآوردها در مطالعات مختلف، متفاوت است، پژوهشی می‌گوید حدود ۸ درصد از جمعیت جهان دست‌کم یک‌بار فلج خواب را تجربه کرده‌اند. این وضعیت برای دانش‌آموزان و افرادی که تحت مراقبت‌های روان‌پزشکی هستند، شایع‌تر است و به‌ترتیب حدود ۳۲ درصد و ۲۸ درصد این جمعیت را دربرمی‌گیرد.

عواملی مانند خوابیدن به پشت، به هم خوردن روتین خواب، بدخوابی و بی‌خوابی، مصرف برخی داروهای خاص، کابوس‌های مکرر، اضطراب و اختلالاتی مانند نارکولپسی، آپنه انسدادی خواب و استرس پس از سانحه با بروز بیشتر فلج خواب مرتبط هستند.

فلج خواب هم در زنان و هم در مردان اتفاق می‌افتد و شواهد روشنی مبنی‌براینکه جنسیت ارتباطی به این پدیده داشته باشد، وجود ندارد. از سوی دیگر، سن و قومیت ممکن است احتمال وقوع فلج خواب را افزایش دهند. در مطالعات انجام شده، به‌نظر می‌رسد مردمان کشورهای اروپایی نظیر دانمارک کمتر از افراد متعلق به فرهنگ‌های قدیمی مثل مصر فلج خواب را تجربه می‌کنند. دانش‌آموزان و افراد جوان هم درمقایسه با سایر جمعیت، موارد بیشتری از این پدیده را گزارش داده‌اند.

سابقه‌ی خانوداگی هم ممکن است در وقوع فلج خواب نقش داشته باشد. اگرچه دانشمندان هنوز به‌صورت علمی ارتباطی بین ژنتیک و فلج خواب پیدا نکرده‌اند، شواهد موردی به وجود پیوندی بین این دو عامل اشاره می‌کند.

فلج خواب می‌تواند تجربه‌ی دلهره‌آوری باشد و بی‌دلیل نیست اکثر افراد در این شرایط دچار توهم می‌شوند و احساس می‌کنند نیرویی شیطانی در حال خفه کردن آن‌ها است؛ اما اگر با این پدیده آشنایی داشته باشید و دلیل علمی وقوع آن را بدانید، این احتمال وجود دارد که بتوانید ابعاد ترسناک توهمات خود را کنترل کنید.

چیزی که باید بدانید این است که تازمانی‌که دچار فلج خواب هستید، نمی‌توانید به اراده‌ی خود بدنتان را از حالت قفل بودن بیرون آورید. باید اجازه دهید که خود بدن از حالت REM به‌طور کامل خارج شود و به‌ اصطلاح، قفل کودک بدن را غیرفعال کند.

افراد انگشت‌شماری هستند که در حالت فلج خواب می‌توانند انگشت‌ها یا عضله‌های صورتشان را کمی تکان دهند و این موضوع به‌تدریج به بیدار شدن کل بدنشان کمک می‌کند. اما همان‌طور که گفتم، اکثر افراد چاره‌ای جز منتظر ماندن و حفظ آرامش خود ندارند. این وضعیت ممکن است بین ۲۰ ثانیه تا چند دقیقه طول بکشد، اما دانستن اینکه در این حالت خطری ما را تهدید نمی‌کند، می‌تواند باعث کاهش استرس و دلهره‌یمان شود.

اگر مشخص شد که فلج خواب به اختلالاتی مثل نارکولپسی یا اختلال استرس پس از سانحه مربوط است، درمان این اختلالات با دارو یا تراپی می‌تواند به‌ کمتر شدن وقوع فلج خواب کمک کند.

روش رایج دیگر برای کنترل فلج خواب کاهش استرس و بهبود وضعیت خواب است. برای بهبود وضعیت خواب می‌توانید برنامه‌ی خواب منظمی برای خود مشخص کنید؛ فضای آرام و راحتی را برای خواب فراهم کنید؛ تا چند دقیقه قبل از خواب گوشی خود را کنار گذاشته و ذهنتان را در معرض هجوم اطلاعات قرار ندهید.

اما حتی با این روش‌ها هم نمی‌توان تضمین کرد که دچار این عارضه نشوید. اگر این اتفاق برایتان افتاد، روش هایی وجود دارد تا دست‌کم از شر توهمات ترسناکی که با فلج خواب همراه است، خلاص شوید.

اول از هر کاری، وضعیت‌تان را ارزیابی کنید؛ به این نتیجه برسید که دارید فلج خواب را تجربه می‌کنید که پدیده‌ای بسیار عادی است و هیچ خطری برایتان ندارد. به خودتان یاد‌آوری کنید که فلج خواب موقتی است و موجودات ترسناکی که قصد جانتان را کرده‌اند، واقعی نیستند.

سعی کنید از ترس خود فاصله بگیرید؛ از‌آنجایی که فلج خواب طبیعی است و نمی‌تواند به شما آسیبی برساند، دلیلی هم برای ترس وجود ندارد.

نکته‌ای که باید بدانید این است که فلج خواب اگرچه برای بسیاری از افراد تجربه‌ی دلهره آوری است؛ اما در صورت داشتن قوه‌ی تخیل، روش خوبی برای تجربه‌ی رویای شفاف است. درواقع، به‌جای تلاش برای بیدار شدن، ‌می‌توانید از این فرصت برای دیدن رویای شفاف استفاده کنید.

مثلا تصور کنید از بدن قفل شده‌ی خود خارج شده‌اید؛ یا اگر حس می‌کنید چیزی شما را به تخت میخکوب کرده، می‌توانید در ذهن، خود را به داخل تخت بکشید تا وارد صحنه‌ی دیگری شوید، یا خود را در هر فضای دیگری که دوست دارید تجسم کنید. اگر افرادی در توهم شما حضور دارند‌، آن‌ها را با حسی مثبت بپذیرید و از آن‌ها بخواهید به شما در بیرون آمدن از جسم‌تان و رفتن به محیطی دیگر کمک کنند. نکته‌ی کلیدی در این مورد «انتظار داشتن» است. وقتی انتظار داشته باشید آن‌ها به شما کمک کنند، حتما این کار را خواهند کرد.