در دام اخبار نادرست نیفتید؛ دلیل توقف فروش واکسن کووید آسترازنکا چیست؟

واکسن آکسفورد-آسترازنکا بخش مهمی از پاسخ به دنیاگیری کووید ۱۹ بود. بااین‌حال، ۷ می ۲۰۲۴ کمیسیون اروپا اعلام کرد این واکسن دیگر مجوز استفاده ندارد. پیش از انتشار اعلامیه‌ی کیمیسیون اروپا، شرکت آسترازنکا در ۲۷ مارس ۲۰۲۴، خواستار خروج واکسن خود از بازار اتحادیه اروپا شده بود.

درحالی‌که رسانه‌های مختلف توقف فروش واکسن آسترازنکا را عمدتاً به عوارض نامطلوب، یعنی خطر بسیار پایین لخته‌شدن خون نسبت دادند و موجب نگرانی در میان دریافت‌کنندگان این واکسن شدند، درواقع عوامل دیگری در تصمیم‌گیری مورد بحث نقش داشتند.

اولین دوز واکسن آسترازنکا خارج از کارآزمایی‌های بالینی، چهارم ژانویه ۲۰۲۱ تزریق شد. در آن سال حدود ۲٫۵ میلیارد نفر، ازجمله بسیاری از ایرانیان این واکسن را دریافت کردند و طبق تخمین‌ها واکسن جان ۶٫۳ میلیون نفر را نجات داد.

کارآزمایی‌های مرحله‌ی سوم (که در آن واکسن روی هزاران نفر آزمایش می‌شود) نشان داد واکسن آسترازنکا ایمن و مؤثر است. در اوایل سال ۲۰۲۱ این واکسن در بسیاری از کشورهای اروپایی ازجمله بریتانیا توزیع شد.

عوارض جانبی احتمالی مرتبط با لخته شدن خون در فوریه ۲۰۲۱ به‌صورت عمومی گزارش شد. زومیت نیز در همان زمان در مقاله‌ای با عنوان «واکسن آسترازنکا و لخته‌شدن خون؛ آنچه تاکنون مشخص شده است»، این خبر را پوشش داد. به‌دنبال این نگرانی، کشورهای مختلف استفاده از واکسن آسترازنکا را متوقف کردند.

اما در میانه‌ی گمانه‌زنی‌ها در مورد ایمنی واکسن آسترازنکا، آژانس دارویی اروپا و سازمان جهانی بهداشت تأکید کردند که مزایای واکسن تا حد زیادی بر خطرات احتمالی غلبه دارد. در آن زمان، میزان انتشار ویروس کرونا بسیار بالا بود و هر هفته حدود چهار میلیون مورد جدید در سراسر جهان شناسایی می‌شد.

مشخص شده است که عفونت کووید موجب افزایش قابل‌ توجه خطر این لخته‌های خونی و همچنین ترومبوسیتوپنی (کاهش تعداد پلاکت‌ها) می‌شود. در اوت ۲۰۲۱ تجزیه‌و‌تحلیل حدود ۳۰ فرد واکسینه‌شده در بریتانیا نشان داد خطر بروز ترومبوسیتوپنی پس از عفونت کووید بسیار بیشتر از خطر بروز ترومبوسیتوپنی در پی دریافت واکسن مذکور است.

بنیاد قلب بریتانیا با استناد به مطالعه مذکور توضیح می‌دهد که چگونه به ازای هر ده میلیون نفری که واکسن آسترازنکا را دریافت می‌کنند، ۶۶ مورد اضافی لخته‌شدن خون در رگ‌ها و هفت مورد اضافی دچار نوع نادری از لخته خونی مغز می‌شوند. این در حالی است که تخمین زده می‌شود عفونت کووید موجب ۱۲٬۶۱۴ مورد اضافی لخته شدن خون در رگ‌ها و ۲۰ مورد لخته خونی در مغز می‌شود.

برای درک بهتر این موضوع، توجه داشته باشید که میزان لخته‌شدن خون ناشی از واکسن در مقایسه با بسیاری از داروهایی که به‌طور گسترده تجویز می‌شوند، بسیار کمتر است. به‌عنوان‌مثال، قرص‌های ترکیبی ضدبارداری که به‌طور گسترده برای زنان تجویز می‌شود، دارای خطر لخته شدن خون یک در هزار هستند. در زنانی که تحت هورمون درمانی پس از یائسگی قرار می‌گیرند، این احتمال وجود دارد که از هر ۳۰۰ نفر یک نفر در سال دچار لخته‌ خونی شود.

واکسن آسترازنکا در مواردی بدون شواهد محکم مورد انتقاد قرار گرفت. در ژانویه ۲۰۲۱ گزارش‌های بی‌کیفیتی وجود داشت که مدعی بود این واکسن فقط ۸ درصد در افراد سالخورده مؤثر است. این ادعا به‌طور گسترده تکرار شد، اما مشخص شد رقم ۸ درصد به درصد افراد بالای ۶۵ سال در مطالعه اشاره دارد، نه اینکه کارایی واکسن را نشان دهد. سپس ادعای نادرست دیگری مانند ارتباط میان واکسن و ناباروری زنان مطرح شد. اگرچه خود عفونت کووید خطر ناباروری را افزایش می‌دهد، ارتباطی میان ناباروری و واکسن مذکور وجود ندارد.

نگرانی‌های اولیه درمورد مشکلات یخچال ویژه‌ی مورد نیاز برای حمل‌ونقل و ذخیره واکسن‌های فایزر و مدرنا ازجمله در کشورهای کم‌درآمد رفع شده است. علاوه‌بر‌این، واکسن‌های mRNA با ظهور گونه‌های جدید ویروس کرونا راحت‌تر به‌روزرسانی می‌شوند. با توجه به این عوامل، درحال‌حاضر سفارش‌ها برای واکسن آسترازنکا کمتر از سال‌های گذشته است و جای آن را واکسن‌های با کارایی بهتر گرفته‌اند.

شاید دیگر زمان استفاده از واکسن آکسفورد آسترازنکا گذشته باشد، اما این واکسن واکسنی ایمن و مؤثر بود که در مقابله با دنیاگیری نقش مهمی داشت.