تولیدمثل فراتر از یائسگی؛ آیا زمان فرزند‌آوری انسان درحال تکامل است؟

برای مدت‌های طولانی، فرزندآوری یکی از وظایف اصلی جوانان بود. هرچند سوابق باستانی بی‌پشتوانه است، محققان تخمین می‌زنند که در بیشتر دوره‌های تاریخ بشر، زنان معمولاً اولین فرزند خود را در اواخر نوجوانی یا اوایل دهه‌ی ۲۰ باردار می‌شدند و تا اندکی پس از آن، اقدام به فرزند‌آوری نمی‌کردند.

اما در دهه‌های اخیر، مردم سراسر جهان، به‌ویژه کشورهای پردرآمد و توسعه‌یافته، دیرتر از قبل تشکیل خانواده می‌دهند. زنان آمریکایی به طور میانگین سن فرزندآوری را از ۲۱ سالگی، به ۲۷ سالگی رسانده‌اند. برای زنان کره‌ای، این عدد به ۳۲ می‌رسد. در سال ۱۴۰۲، میانگین سنی نخستین زایمان زنان ایرانی، به ۲۷٫۳ سال رسید. از آنجایی که زنان بسیاری نیز پس از ۴۰ سالگی صاحب اولین فرزندشان می‌شوند، میانگین سنی فرزندآوری زنان در دنیا اکنون بالای ۳۰ سال است.

راما سینگ، زیست‌شناس تکاملی در دانشگاه مک‌مستر در کانادا، باور دارد که اگر زنان به فرزندآوری در سنین بالاتر ادامه دهند، یکی دیگر از مراحل تولیدمثل ممکن است تغییر کند: زنان احتمال دارد دیرتر وارد دوره‌ی یائسگی شوند. میانگین سنی یائسگی در حال حاضر حدود ۵۰ سال است؛ رقمی که برخی محققان معتقدند از زمان پیدایش گونه‌ی ما تغییری نکرده است.

اما به اعتقاد سینگ، هیچ قانون زیست‌شناختی خدشه‌ناپذیری نمی‌تواند از باروری زنان در سنین بالاتر از این آستانه، جلوگیری کند. او می‌گوید اگر زنان به فرزندآوری در سنین بالاتر ادامه دهند، روزی، شاید صدها هزار سال دیگر، یائسگی از لحاظ تئوری کاملاً ناپدید شود.

تاکنون، شواهد از تغییر در میانگین سنی یائسگی، بسیار اندک بوده است. تنها چند مطالعه که عمدتاً روندهای دهه‌های اخیر را دنبال می‌کنند، به تغییر چند ساله در یائسگی زنان برخی کشورهای غربی، از جمله ایالات متحده و فنلاند اشاره کرده‌اند.

اما سینگ معتقد است که می‌تواند وضعیت را تغییر دهد. یائسگی امکان دارد در هر زمان بین ۳۰ سالگی تا ۶۰ سالگی شروع شود و زمان‌بندی آن به شدت تحت‌تأثیر ژنتیک قرار دارد. این تنوع، نشان‌دهنده‌ی آزادی عمل تکاملی است. محققان می‌گویند اگر والدین مسن‌تر صاحب فرزندان سالم شوند، می‌توانیم ببینیم که سن یائسگی نیز به تأخیر افتاده است.

سینگ می‌گوید یائسگی برای زنده‌ماندن هیچ انسان یا حیوانی، حیاتی نیست. عمری که اساساً طولانی‌تر از سن باروری باشد، تداوم گونه را نقض می‌کند. محققان عمر طولانی پس از سن باروری را فقط در تعداد انگشت‌شماری از موجودات یافته‌اند. اما زنان انسان، یک‌سوم تا نیمی از عمر خود را در یائسگی می‌گذرانند که بیشترین میزان ثبت‌شده در میان تمام پستانداران است.

یائسگی در انسان، زمانی شروع می‌شود که تخمدان‌ها کمتر از هزار تخمک داشته باشند. در این مرحله تخمک‌گذاری متوقف می‌شود و سطح هورمون‌هایی مانند استروژن در بدن کاهش می‌یابد. اما هیچ الزام زیست‌شناختی‌ای برای از‌بین‌رفتن قدرت تولید‌مثل زنان پس از پنج دهه زندگی، وجود ندارد.

زنان با حدود یک تا دو میلیون تخمک به دنیا می‌آیند که با تخمین محققان از فیل‌ها برابری می‌کند، اما فیل‌ها تا ۶۰ و ۷۰ سالگی بارور هستند. به نظر نمی‌رسد که تخمک‌های حیوانات دارای تاریخ انقضا باشند: برخی نهنگ‌ها تا بعد از ۱۰۰ سالگی نیز بچه‌دار می‌شوند.

شواهد موجود، محققان را به این نتیجه رسانده که یائسگی، فقط حادثه‌ای در تکامل انسان است. برخی استدلال می‌کنند یائسگی محصول جانبی عمر طولانی انسان است؛ عمر با سرعت در حال تکامل است، اما تخمدان‌ها از این تکامل جا می‌مانند.

سینگ ادعا می‌کند که یائسگی، عارضه‌ای جانبی است. زیرا مردان ترجیح می‌دهند با زنان جوان‌تر جفت شوند و این امر، به جهش‌های مختل‌کننده‌ی باروری در زنان مسن می‌افزاید. اما برخی محققان موافق نیستند، آن‌ها می‌گویند بسیاری از مردان ممکن است زنان جوان‌تر را ترجیح دهند، زیرا باروری با افزایش سن کاهش می‌یابد، نه برعکس.

اما فرانسیسکو اوبدا دتورس، زیست‌شناس ریاضی از دانشگاه لندن، می‌گوید شواهد بسیاری از مزیت‌های یائسگی برای گونه‌هایی که در آن تکامل یافته است، از جمله ما، پشتیبانی می‌کند.

یکی از برجسته‌ترین و پشتیبانی‌شده‌ترین ایده‌ها درباره‌ی چرایی وجود یائسگی، «فرضیه‌ی مادربزرگ» است. فرضیه می‌گوید یائسگی تکامل یافته تا زنان مسن را از فشار باروری و تولیدمثل برهاند. در نتیجه، زمان و انرژی زنان مسن برای کمک به فرزندانشان، باروری، فرزندآوری و تربیت فرزندان آن‌ها صرف می‌شود.

برخی محققان گمان می‌کنند که یائسگی ممکن است مزایای دیگری نیز داشته باشد. کوین لانگرگربر، بوم‌شناس از دانشگاه ایالتی آریزونا، خاطرنشان می‌کند که جوامع خاصی از شامپانزه‌ها نیز می‌توانند حتی با وجود صدق‌نکردن فرضیه‌ی مادربزرگ در مورد آن‌ها، پس از یائسگی به خوبی زندگی کنند.

یائسگی در شامپانزه‌ها و برخی دیگر از حیوانات، ممکن است رقابت مادران و فرزندان بر سر منابع را کاهش دهد، زیرا آن‌ها به طور همزمان تلاش می‌کنند تا فرزندان کوچک را پرورش دهند.

گذشته از علت‌های پشتیبانی‌کننده، یائسگی ممکن است عمیقاً در نسب ما ریشه دوانده باشد، به طوری که ساماندهی یا ازبین‌بردن‌ آن، بسیار دشوار است. پس از این همه مدت زندگی با پایان زودهنگام تخمک‌گذاری، ممکن است دیگر هیچ راهی برای بازگرداندن مدت‌زمان باروری در زنان وجود نداشته باشد.

البته، شاید هنوز هم بتوان زمان‌بندی یائسگی را تغییر داد، البته نه در مقیاس‌های چند صد هزار ساله، بلکه در طول چند نسل: برای مثال، سوءتغذیه و سیگارکشیدن با یائسگی زودرس مرتبط هستند، در حالی که استفاده از داروهای ضد‌بارداری ممکن است سن شروع یائسگی را به عقب اندازد؛ زیرا همه‌ی این عوامل می‌توانند بر هورمون‌ها تأثیر بگذارند.

البته چنین تغییرات کوچکی عمدتاً در حاشیه هستند و شاید با حذف برخی شکاف‌های بین کشورهای فقیرتر و ثروتمندتر، به خوبی تأثیرگذار باشند. کارشناسان می‌گویند تغییرات بزرگ‌تر احتمالاً نیازمند نوآوری‌های پزشکی هستند که با توقف و یا حتی معکوس‌کردن روند پیری زودرس تخمدان‌ها، سطوح استروژن و سایر هورمون‌های تولیدمثل را حفظ کنند.

یکی از کلیدهای جوانی تخمدان، ممکن است با ساخت دارو برای حفظ ساختارهایی که تخمک‌های نابالغ را در حالت اولیه‌ی خفته نگهداری می‌کنند، امکان‌پذیر شود. برخی محققان در حال آزمایش جوان‌سازی بافت‌هایی هستند که تخمک‌ها را سالم نگه می‌دارند. برخی دیگر نیز در آزمایشگاه‌ها، در حال تولید سلول‌ها و هورمون‌هایی هستند تا هرآنچه را که در بدن زنان مسن به طور طبیعی از‌دست می‌رود، ترمیم کنند. الهام‌بخش مطالعات محققان، گونه‌هایی مانند نهنگ‌ها هستند که تا آخر عمر، باروری را حفظ می‌کنند.

برخی زنان ممکن است از بازه‌ی زمانی طولانی‌مدت برای فرزندآوری استقبال کنند، اما تلاش محققان بر کاهش پیامدهای سلامتی دوره‌ی یائسگی متمرکز است. مطالعات بسیاری کاهش هورمون‌های مربوط به یائسگی را با کاهش سلامت استخوان‌ها مرتبط می‌دانند. برخی مطالعات نیز به مشکلات قلبی عروقی و شناختی اشاره کرده‌اند.

زنان با ورود به دوران یائسگی، علائمی مانند گرگرفتگی، بی‌اختیاری ادرار، خشکی واژن، بی‌خوابی و کاهش توانایی جنسی را تجربه می‌کنند. به تعویق انداختن همه‌ی این پیامدها با استفاده از هورمون‌های تولید‌مثلی، می‌تواند طول دوره‌ی سلامتی زنان را برای مدتی نامحدود افزایش دهد.

البته افزایش عمر مفید تخمدان‌ها، لزوماً پیامدهای ناخواسته‌ی یائسگی را معکوس نمی‌کند و یا حتی کاهش نمی‌دهد. علاوه بر این، ممکن است خطرات اضافی مرتبط با بارداری‌های بعدی را نیز به دنبال داشته باشد. همچنین، می‌تواند خطر ابتلا به سرطان‌های سینه و رحم، لخته‌شدن خون و سکته را در زنان افزایش دهد.

همچنین، به تعویق انداختن یائسگی ممکن است به معنای تجربه‌ی سال‌های بیشتری از قاعدگی و اجبار به پیشگیری از بارداری باشد، این چشم‌انداز احتمالاً باعث تردید بسیاری از زنان می‌شود.

اما برخی محققان گمان می‌کنند که این تغییرات، ارزش یک بار تجربه را دارند. یائسگی حتی اگر زمانی به حفظ و تداوم گونه‌ی ما کمک کرده باشد، بسیار دشوار است که تصور کنیم امروزه نیز همینطور است.

تکامل ممکن است ما را با ناهماهنگی عجیبی در طول عمر تخمدان‌ها و سایر اندام‌های مرتبط با آن مواجه کرده باشد، اما درعین‌حال ما را به سطحی از هوشمندی رسانده است تا به طور بالقوه، از محدودیت‌ها و پیامدهای منفی رهایی یابیم.