چرا وقتی تشنه هستیم، نوشیدن آب بسیار لذت‌بخش است؟

تصور کنید در یک روز داغ بیرون از خانه در حال ورزش کردن هستید. خیس عرق می‌شوید و حس تشنگی به سراغتان می‌آید. همراه خود یک بطری آب دارید، اولین جرعه را می‌نوشید و بدنتان بلافاصله به حس آرامش و رضایت می‌رسد.

پاتریشیا دی لورنزو، استاد روانشناسی دانشگاه بینگامتون نیویورک به لایوساینس می‌گوید: «یک واکنش لذت‌جویانه دراین‌باره وجود دارد. وقتی خیلی تشنه هستید و آب می‌نوشید، آب طعم خوبی پیدا می‌کند.»

اما دلیل حس خوشایند نوشیدن آب پس از تشنگی چیست؟ معمولا وقتی فعالیت شدید ورزشی داریم، تشنه می‌شویم؛ زیرا عرق می‌کنیم و حجم خونمان کاهش می‌یابد. اغلب بخش‌های مغز به‌وسیله‌ی یک سد خونی-مغزی از یکدیگر جدا شده‌اند. این سد لایه‌ای از سلول‌ها است که از آلوده‌شدن مغز به مواد سمی مضر و پاتوژن‌ها جلوگیری می‌کند.

اما بخش‌های مشخصی از مغز خارج از سد محافظ قرار دارند و امکان شناسایی سریع تغییرات خون را فراهم می‌کنند. وقتی حجم خونمان بر اثر ورزش‌کردن یا خوردن غذاهای شور کاهش می‌یابد، نورون‌های این بخش‌های مغز، سیگنال‌هایی را برای ایجاد احساس تشنگی ارسال می‌کنند.

به گفته‌ی یوکی اوکا، استاد زیست‌شناسی کلتک، واکنش سریع تشنگی برای بقای انسان اهمیت زیادی دارد و اگر بیش از اندازه طول بکشد، بدن دچار کم‌آبی می‌شود. سه بخش از مغز مسئولیت پردازش تشنگی را برعهده دارند: اندام ساب‌فورنیکال (SFO)، اندام عروقی تیغه انتهایی (OVLT) و هسته پیش‌بینایی میانه (MnPO). هر دو بخش SFO و OVLT خارج از سد خونی مغزی قرار دارند.

اوکا در پژوهشی در سال ۲۰۱۸ روی موش‌ها، نشان داد که سه ناحیه‌ی یادشده نورون‌هایی دارند که دستور نوشیدن را هنگام برانگیخته‌شدن سلول‌های عصبی صادر می‌کنند؛ اما MnPO در میانه‌ی این فرآیند قرار دارد و سیگنال‌های تشنگی را از SFO و OVLT به دیگر بخش‌های مغز ارسال می‌کند تا دستور نوشیدن صادر شود.

پس از نوشیدن آب، تقریبا ۳۰ دقیقه طول می‌کشد تا آب جذب شود و در بدن شروع به گردش کند؛ اما پیش از آبرسانی کامل، بدن سیگنال‌هایی را مبنی بر دریافت آب کافی به مغز ارسال می‌کند. به همین دلیل با اولین جرعه، مغز مقداری فرارسان عصبی دوپامین را منتشر می‌کند.

اغلب دانشمندان بر این مسئله توافق دارند که دوپامین در پاداش‌جویی، حرکت و انگیزه دخالت دارد. در واقع دوپامین حیوانات را وادار می‌کند تا برای اعمالی که به آن‌ها پاداش می‌دهد یا آن‌ها را زنده نگه می‌دارد، ازجمله خورشیدن و آشامیدن، انرژی صرف کنند. به‌گفته‌ی اوکا، اگر هنگام انجام رفتاری خاص دوپامین آزاد شود، حیوانات تمایل پیدا می‌کنند آن رفتار را تکرار کنند.

اینکه نوشیدن آب چگونه باعث ترشح دوپامین می‌شود، هنوز ناشناخته است؛ اما در مطالعه‌ای که سال ۲۰۱۹ در مجله‌ی نورون منتشر شد، اوکا و همکارانش دریافتند که موش‌های تشنه‌ای که آب می‌نوشیدند، دوپامین ترشح می‌کردند؛ در حالی که موش‌های تشنه‌ای که آب را به صورت مستقیم از طریق معده دریافت کرده بودند، انتشار دوپامین را تجربه نکردند.

درنتیجه، مشاهدات نشان داد که عمل نوشیدن و نه صرفا رفع تشنگی، باعث انتشار دوپامین می‌شود. به گفته‌ی اوکا، این فرآیند نشان می‌دهد چرا بیمار‌های کم‌آبی که مایعات را به صورت درون‌رگی دریافت می‌کنند، حس پاداشی مانند نوشیدن یک لیوان آب را تجربه نمی‌کنند.

عمل بلعیدن نیز در فرآیندی جداگانه می‌تواند به نورون‌های موجود در MnPO پیغام بفرستد که بدن درحال دریافت آب است. سپس MnPO نورون‌های تشنگی در SFO را غیرفعال می‌کند و حس رضایت را به‌وجود می‌آورد.

بااین‌حال بلعیدن تنها مکانیزمی نیست که حس تشنگی را متوقف می‌کند. پس از رسیدن آب به معده، بدن افت نسبت نمک به آب را در خون تشخیص می‌دهد و این امر باعث افزایش سطح هورمونی به نام پپتید وازواکتیو روده‌ای (VIP) می‌شود. این هورمون به‌جای خود آب به فعال‌سازی نورون‌هایی کمک می‌کند که به مغز درباره‌ی حس رضایت سیگنال می‌دهند. نحوه‌ی عملکرد این فرآیند همچنان تا حد زیادی نامعلوم است. پژوهشگرها هنوز نمی‌دانند VIP از کجا می‌آید یا چگونه انتشار آن آغاز می‌شود.

اوکا می‌گوید: «ما حتی نمی‌دانیم چگونه اسمولالیته [غلظت ذرات محلول در خون] توسط این سلول‌های مجرای گوارش شناسایی می‌شوند. در حال کار روی آن هستیم.»

اوکا خاطر نشان می‌کند که فرآیندهایی که به سرعت تشنگی را تسکین می‌دهند، به جلوگیری از آب‌رسانی بیش‌ازحد کمک می‌کنند؛ اما او درعین‌حال نمی‌داند آیا این فرآیندها برای کمک به بقای فرد تکامل یافته‌اند یا بقای کل افراد گروه. وقتی منابع حیاتی مثل آب محدود باشند، توقف سریع تشنگی می‌تواند به زنده‌ماندن گونه کمک کند. اما این فرضیه هنوز مورد آزمایش قرار نگرفته است.