مصریان باستان از مواد توهم‌زا برای ارتباط با خدایان بهره می‌بردند

سال گذشته، پژوهشگران فرضیه‌ای را مطح کردند که نشان می‌داد مصریان باستان احتمالاً در آیین‌های مذهبی خود از توهم‌زاها استفاده می‌کردند. این فرضیه براساس شناسایی چند نشانگر شیمیایی کلیدی از یک جام آیینی مطرح شد. اکنون، تیم پژوهشی تحلیل‌ها را گسترش داده و اجزای شیمیایی نمونه‌ها را به‌طور کامل شناسایی کرده است. یافته‌های اخیر از تحلیل دقیق ترکیبات شیمیایی جام آیینی به دست آمده و نتایج اولیه را تأیید می‌کند.

استفاده از مواد توهم‌زا در آیین‌های مذهبی تاریخچه‌ای طولانی دارد و به فرهنگ‌های متعدد در نقاط مختلف جهان بازمی‌گردد. از مصر و یونان باستان گرفته تا تمدن‌های مایا، اینکا و آزتک، مواد توهم‌زا نقش مهمی در مراسم‌های مذهبی و آیین‌های شمنی ایفا کرده‌اند. حتی امروزه، جوامعی مانند اورارینا در آمازون پرو از دمنوش آیینی روان‌گردان آیاهواسکا به عنوان معجونی شفابخش برای دستیابی به حالاتی از روشن‌گری استفاده می‌کنند. این سنت حتی در میان غربی‌ها نیز که به دنبال تجربه‌های معنوی هستند، رواج یافته است.

سال گذشته، دیوید تاناسی از دانشگاه فلوریدای جنوبی، نتایج اولیه‌ی پژوهش خود را درباره‌ی یک جام آیینی مصری، منتشر کرد. این جام با نقشی از سر «بِس»، یکی از ایزدهای محبوب مصر باستان، تزئین شده بود و قدمت آن به قرن دوم پیش از میلاد و دوران بطلمیوسی بازمی‌گشت. بس به عنوان خدای حافظ خانه، ازدواج، تولد، مادران و کودکان شناخته می‌شد و تصاویر او معمولاً در خانه‌ها حضور داشت.

علاوه‌بر‌این، تالارهایی مقدس برای بس و همسرش «بِسِت» در سقاره، محوطه‌ای در نزدیکی قاهره، ساخته شده بود که احتمالاً برای برگزاری آیین‌های باروری یا شفابخشی به کار می‌رفت؛ اگرچه کاربرد دقیق آن‌ها نامعلوم است. جام مطالعه‌شده به مجموعه‌ی موزه‌ی هنر تمپا در فلوریدا تعلق دارد.

در سال ۲۰۲۳، تاناسی با استفاده از تکنیک‌های پیشرفته‌ای مانند تحلیل پروتئومیکس و طیف‌سنجی فروسرخ، بقایای جام بس را بررسی کرد. نتایج تحلیل شگفت‌انگیز بود: او گیاه پگانوم هارمالا یا همان اسپند (Peganum harmala) را شناسایی کرد که دانه‌های آن خاصیت توهم‌زایی دارند. دانه‌ی اسپند به دلیل تولید آلکالوئیدهای هارمین و هارمالین، بینشی رویامانند ایجاد می‌کند.

همچنین، آثاری از نیلوفر آبی مقدس یا نیمفیا کارولیا (Nymphaea cerulea)، گیاهی آبی رنگ و حاوی یک آلکالوئید روان‌گردان که خاصیت آرام‌بخشی دارد، در نمونه‌ها یافت شد. این نیلوفر احتمالاً یکی از چندین گیاه افسانه‌ای است که محققان معتقدند در ادیسه‌ی هومر توصیف شده است. هر دو گیاه اسپند و نیلوفر آبی مقدس در بین مصریان باستان بسیار شناخته‌شده و محبوب بودند.

علاوه‌بر‌این، ترکیباتی از یک معجون الکلی تخمیرشده نیز کشف شد که شامل گندم، دانه‌ی کنجد، میوه (احتمالاً انگور)، عسل و حتی مایعات بدن انسان بود: شیر مادر، مخاط دهان یا خون. اثرات پوست انسان نیز به عنوان آلودگی احتمالی، نادیده گرفته شد.

از آن زمان تاکنون، تاناسی و همکارانش پژوهش‌های خود را گسترش داده و مطالعه‌ی جدیدی را در مجله ساینتیفیک ریپورتس منتشر کرده‌اند. او به همراه همکارانی از دانشگاه‌های تریسته و میلان، نمونه‌ای از درون جام بس را خرد و دوباره از نظر شیمیایی و دی‌ان‌ای، بررسی کردند. تاناسی همچنین اسکنی سه‌بعدی از جام ایجاد کرد که برای اهداف آموزشی کاربرد دارد و البته، به او امکان داد که ظرفیت مایع فنجان (حدود ۹۰ میلی‌لیتر) را محاسبه کند.

گروه پژوهشگران در تحلیل نمونه‌ی جام بقایای دانه‌ی کاج، شیرین‌بیان و نمک‌های تارتاریک اسید را شناسایی کردند که احتمالاً به معجون الکلی بی‌ربط نیستند. علاوه‌بر‌این، آثاری از گل‌های علف مار (Cleome gynandra یا Cleome chrysantha) نیز شناسایی شد که خواص دارویی دارند و می‌توانند برای القای زایمان به کار روند.

یافته‌های پژوهشگران با احتمال استفاده از تالارهای بس در سقاره برای آیین‌های باروری موفقیت‌آمیز، همخوانی داشت. وجود مواد توهم‌زا نیز تأییدی بود بر اینکه جام‌ها در مراسم‌های آیینی و برای القای رویاهای شفا‌بخش یا بینش‌های پیش‌گویانه استفاده می‌شدند.

تاناسی به ارزتکنیکا گفت: «ما اکنون اطمینان داریم که مواد روان‌گردان در آیین‌های دوره نهفتگی یا رشددهی مرتبط با فرقه‌ی بس به کار می‌رفته‌اند. آیین دوره نهفتگی، اعمال مذهبی شامل خوابیدن در مکان‌های مقدس برای دریافت رویای شفا‌بخش یا وحی از خدایان بود. سنتی مشابه نیز در آیین یونانی آسکلپیوس، خدای پزشکی وجود داشت که در آن بیماران در معبد می‌خوابیدند و در خواب، به انتظار ملاقات خدایی شفابخش می‌ماندند. این رویاها با داروهایی تحریک می‌شد که کاهنان به آن‌ها می‌دادند. بنابراین، پژوهش‌های ما رویه‌ای پیشین را تأیید می‌کند که بعدها، نمونه‌های مشابهش در چندین فرهنگ دیگر نیز دیده شد.»

با تحلیل بیشتر جام‌های بس، ممکن است جزئیات بیشتری درباره‌ی آیین‌های مصری باستانی فاش شود. تاناسی امیدوار است با بررسی جام‌های مشابه در موزه الن پیرسون در آمستردام که از قالب مشابه جام تمپا ساخته شده‌اند، مشخص کند آیا فقط یک دستورالعمل خاص برای معجون آیینی وجود داشت یا اینکه هر جام، محتوای متفاوتی را شامل می‌شد. چنین پژوهش‌هایی می‌تواند پرده از راز جام‌های باستانی بردارند و درک ما از آیین‌های مذهبی مصر باستان را به‌طور چشمگیری گسترش دهند.