بحران کمبود آهن در جهان؛ چرا دانشمندان بر سر تأثیر مکمل‌ها اختلاف‌نظر دارند؟

زمانی که مگان رایان اولین بار متوجه خستگی خود شد، فکر کرد این موضوع طبیعی است. او مادری تنها بود که از کودک سه‌ساله‌اش مراقبت می‌کرد و به صورت تمام‌وقت نیز کار می‌کرد. او تقریباً هر روز، زمانی که پسرش را از مهد کودک به خانه می‌برد، در کنارش خوابش می‌برد. رایان خیلی به این موضوع فکر نمی‌کرد.

رایان که در شمال ایالت نیویورک زندگی می‌کند، فکر می‌کرد خستگی او بخشی از تجربه مادری است. اما در معاینه پزشکی ژوئن ۲۰۲۳، پزشک از او پرسید که آیا احساس خستگی می‌کند. نتایج آزمایش خون نشان می‌داد او دچار کم‌خونی ناشی از کمبود آهن است.

رایان علائم دیگری را نیز تجربه می‌کرد. با این که او به‌طور منظم ورزش می‌کرد، به‌طور ناگهانی هنگام پیاده‌روی‌های روزمره احساس نفس‌تنگی می‌کرد. او در دوران بارداری نیز دچار کمبود آهن شده بود. آن زمان، ماما وقتی متوجه شد او در دوران بارداری میل به خوردن یخ پیدا کرده است، به کمبود آهن شک کرد. تمایل به خوردن یخ یکی از نشانه‌های کلاسیک پیکا (هرزه‌خواری) است که خود نشانه‌ای از کمبود آهن است.

رایان توانست کمبود آهن خود را در دو موقعیت مختلف درمان کند: در دوران بارداری با استفاده از مکمل‌ها و در سال ۲۰۲۳ با ترزیق درون وریدی آهن که هر دو هفته یک‌بار به مدت پنج ماه در بیمارستان دریافت کرده بود. با گذشت زمان، خستگی‌اش به تدریج کاهش یافت.

کمبود آهن می‌تواند تأثیرات جدی بر سلامتی داشته باشد. برای مثال، کمبود آهن در زن باردار ممکن است بر رشد مغز جنین تاثیر منفی بگذارد. همچنین، احتمال بروز مشکلاتی مانند تولد نوزاد با وزن کم، زایمان زودرس، مرگ مادر در دوران بارداری و سقط جنین نیز افزایش می‌یابد.

کمبود آهن می‌تواند بر رشد نوزادان و کودکان نوپا تأثیر بگذارد. مطالعات نشان داده‌اند این کودکان درمعرض خطر بروز مشکلات رفتاری قرار دارند. آن‌ها کمتر احساس شادی و رضایت دارند و تمایل بیشتری به انزوای اجتماعی نشان می‌دهند.

کمبود آهن فقط مشکل موقتی نیست، بلکه می‌تواند تأثیرات بلندمدتی داشته باشد. به‌نوشته‌ی بی‌بی‌سی، اگر کودکان در سال‌های اولیه زندگی‌ آهن کافی دریافت نکنند، ممکن است حتی بعد از جبران این کمبود، همچنان در مهارت‌های حرکتی و توانایی‌های شناختی مشکل داشته باشند. در بزرگسالان هم کمبود آهن می‌تواند باعث ناتوانی‌های جسمی و ذهنی، مثل خستگی شدید و کاهش توانایی کار کردن شود. در موارد نادر، کمبود ممکن است آن‌قدر شدید شود که جان فرد را به خطر بیندازد.

مایکل زیمرمن، استاد تغذیه انسانی در دانشگاه آکسفورد بریتانیا می‌گوید کمبود آهن مشکلی جهانی و بسیار شایع است که بسیاری از مردم را تحت‌تاثیر قرار می‌دهد و موجب ناتوانی می‌شود.

بیشتر دانشمندان دراین‌باره توافق دارند که کمبود آهن مشکلی شایع است. اما مشخص نیست دقیقاً چگونه باید کمبود آهن را تعریف کرد یا اینکه در صورت نبود علائم دیگر، این کمبود تا چه حد می‌تواند خطر پیامدهای نامطلوب برای سلامتی را افزایش دهد. از سوی دیگر به خوبی مشخص نیست که چه زمانی باید از مکمل آهن استفاده کرد و چه مصرف مکمل آهن توصیه نمی‌شود؟ موضوع مشخص این است که برخی گروه‌ها بیشتر از دیگران درمعرض کمبود آهن قرار دارند.

در دوران بارداری، بدن زن مواد مغذی را به جنین منتقل می‌کند، بنابراین ممکن است زنان باردار بیشتر درمعرض کمبود آهن قرار گیرند. مطالعه‌ای نشان داد ۴۶ درصد زنان بریتانیایی در مقطعی از طول بارداری خود دچار کم‌خونی شده بودند، اما همه‌ی این موارد به دلیل کمبود آهن نبود. به عبارت دیگر، کم‌خونی ممکن است دلایل دیگری هم داشته باشد، اما کمبود آهن یکی از دلایل شایع آن است.

ورزش‌های استقامتی، پیروی از رژیم غذایی گیاهخواری و اهدای خون مکرر می‌توانند خطر کمبود آهن را در مردان و زنان افزایش دهند. افرادی که به بیماری‌های خاص مبتلا هستند، نیز ممکن است بیشتر در معرض کاهش سطح آهن قرار بگیرند. به‌عنوان مثال، بیماری کلیه و بیماری سلیاک می‌توانند جذب آهن را کاهش دهند.

کودکان یکی از آسیب‌پذیرترین گروه‌ها دربرابر کمبود آهن هستند، زیرا این ماده معدنی برای رشد آن‌ها بسیار مهم است.

مارک کورکینز، رئیس کمیته تغذیه در آکادمی پزشکی کودکان آمریکا می‌گوید در دوران نوزادی، سریع‌ترین رشد فیزیکی در طول زندگی انسان اتفاق می‌افتد. در طول سال اول زندگی، وزن نوزادان سه برابر می‌شود. قد نوزاد نیز در این مدت دو برابر می‌شود. همانطور که بدن ما رشد می‌کند، به خون بیشتری نیاز دارد و بخشی از گلبول‌های قرمز از آهن ساخته می‌شوند. بدون آهن ممکن است سلول‌های قرمز کافی تولید نشوند تا اکسیژن را به بافت‌های درحال رشد بدن، از جمله مغز، برسانند. زیمرمن می‌گوید: «کمبود آهن به‌ویژه در کودکان کشورهای کم درآمد شایع است. در مطالعاتی که در آفریقا انجام داده‌ام، ۷۰ درصد نوزادان شش تا دوازده ماهه دچار کم‌خونی آشکار ناشی از کمبود آهن بودند.»

حتی در کشورهای ثروتمندتر که تغذیه بهتری دارند و احتمال بیشتری دارد که محصولات غذایی را با آهن غنی‌سازی کنند، این کمبود همچنان به چشم می‌خورد. برای مثال، تا ۴ درصد از کودکان نوپای ایالات متحده دچار کم‌خونی ناشی از کمبود آهن هستند، درحالی‌که حدود ۱۵ درصد دچار کمبود آهن هستند.

کمبود آهن لزوماً به این معنا نیست که فرد دچار کم‌خونی خواهد شد. دکتر سنت راین پاسریچا، هماتولوژیست بالینی و رئیس مدرسه بهداشت جمعیت و جهانی دانشگاه ملبورن که در زمینه‌ی کمبود آهن و مشکلات مرتبط با آن تخصص دارد، می‌گوید: «کمبود آهن می‌تواند به‌عنوان مرحله‌ پیش از کم‌خونی درنظر گرفته شود.»

پاسریچا می‌گوید شدت کمبود آهن مهم است. زمانی که کسی دچار کمبود آهن می‌شود، بدن او گلبول‌های قرمز را به شکل دیگری تولید می‌کند. گلبول‌های قرمز کوچک‌تر می‌شوند و د‌رنهایت، میزان هموگلوبین حمل‌کننده اکسیژن در خون فرد به حد کمتر از حد طبیعی می‌رسد. این جا است که وی دچار کم‌خونی ناشی از فقر آهن می‌شود.

کمبود آهن و کم‌خونی معمولاً با آزمایش خون تشخیص داده می‌شود. در این آزمایش معمولا سطح هموگلوبین یا فریتین اندازه‌گیری می‌شود. فریتین پروتئینی است که در ذخیره کردن آهن نقش دارد.

برخی متخصصان معتقدند کمبود آهن همیشه مشکل‌ساز نیست. اگر فردی کمبود آهن داشته باشد، اما علائم جسمی خاصی نداشته باشد و دچار کم‌خونی هم نباشد، ممکن است نیازی به نگرانی یا درمان فوری نداشته باشد. هنوز بحث‌هایی در میان دانشمندان وجود دارد که آیا چنین شرایطی حتماً به مداخله پزشکی نیاز دارد یا خیر.

زنانی که در آزمایش‌های بالینی دچار کمبود آهن بودند و احساس خستگی می‌کردند، پس از مصرف مکمل‌های آهن، متوجه بهبود خستگی خود شدند. اما این مداخله بر سطح انرژی زنانی که کمبود آهن داشتند اما احساس خستگی نمی‌کردند، تأثیری نداشت. پاسریچا می‌گوید: «این موضوع نشان می‌دهد که حداقل در بزرگسالان، اگر فردی به دلیل کمبود آهن دچار مشکلات بالینی باشد، قطعاً باید درمان شود و این درمان باعث بهبود وضعیت او خواهد شد.» او اضافه می‌کند: «از سوی دیگر اگر فردی کاملاً احساس خوبی دارد و فقط آزمایش‌ها نشان دهند که سطح آهن او پایین است، نمی‌توان با اطمینان گفت درمان باعث ایجاد تفاوت محسوسی در احساس او خواهد شد.»

به‌طور کلی، کمبود آهن بدون کم‌خونی کمتر از کم‌خونی ناشی از فقر آهن مورد مطالعه قرار گرفته است. اما پژوهشگران می‌گویند می‌توان برخی نتیجه‌گیری‌های کلی در این زمینه ارائه داد. زیمرمن می‌گوید: «اتفاق‌نظر این است که کم‌خونی ناشی از کمبود آهن قطعاً بدتر است. اما کمبود آهن نیز با اختلالاتی همراه است.»

کم‌خونی ناشی از فقر آهن، به‌ویژه در کودکان، می‌تواند تأثیرات بلندمدت داشته باشد. کورکینز می‌گوید تنها مشکل این نیست که فرد ممکن است دچار مشکلات سلامتی شود، بلکه این است که کمبود آهن می‌تواند باعث شود فرد نتواند به‌طور کامل و بهینه رشد و توسعه پیدا کند.

مطالعه‌ای نشان داده است کودکان مبتلا به کم‌خونی ناشی از کمبود آهن، عملکرد شناختی ضعیف‌تری نسبت به کودکان سالم دارند.  گرچه، نویسندگان مطالعه اشاره کرده‌اند که شاید مشکل اصلی کم‌خونی ناشی از کمبود آهن نباشد، بلکه ممکن است اثرات کلی کم‌خونی باشد که باعث کاهش سطح انرژی می‌شود. همچنین، آن‌ها بیان می‌کنند که نمی‌توان تأثیر عوامل اجتماعی و اقتصادی را بر رفتار و توانایی‌های شناختی کودکان نادیده گرفت، زیرا این عوامل می‌توانند بر عملکرد ذهنی و رفتار کودکان تأثیر بگذارند.

در پژوهش‌های تغذیه‌ای، یکی از سوالات اصلی این است که آیا مشکل واقعی به خاطر کمبود ماده مغذی خاص است، یا اینکه این کمبود خود نشانه‌ای از وجود مشکل دیگری در بدن است. به عبارت دیگر، ممکن است کمبود ماده مغذی تنها نشانه‌ای از مشکل بزرگ‌تری در سلامت فرد باشد.

آنچه وضعیت را پیچیده‌تر می‌کند این است که به‌گفته‌ی زیمرمن هنوز معیارهای تعریف کمبود آهن در کودکان مورد بحث است. او اضافه می‌کند که چون کودکان به سرعت در حال رشد هستند، کمبود آهن معمولاً به سرعت منجر به کم‌خونی می‌شود، بنابراین پیدا کردن و مطالعه کودکان مبتلا به کمبود آهن که کم‌خونی ندارند، کار راحتی نیست.

کارشناسان اغلب توصیه می‌کنند درصورت مشاهده هر نشانه‌ای از کمبود آهن در کودکان، به آن‌ها مکمل آهن داده شود یا حتی به‌عنوان اقدام پیشگیرانه از مکمل آهن استفاده شود.

در ایالات متحده، آکادمی پزشکی کودکان آمریکا توصیه می‌کند نوزادانی که فقط از شیر مادر تغذیه می‌کنند، از چهار ماهگی قطره آهن دریافت کنند. علت آن است که شیر مادر آهن ناچیزی دارد، درحالی‌که شیر خشک معمولاً با آهن غنی‌سازی می‌شود. اما برخی از پژوهشگران درمورد این رویکرد تردید دارند.

پاسریچا و همکارانش در مطالعه بزرگی تأثیر مکمل‌های آهن بر رشد کودکان را بررسی کرده‌اند. مطالعه آن‌ها شامل ۳۳۰۰ نوزاد هشت ماهه در بنگلادش بود و کودکان به‌طور تصادفی به دو گروه تقسیم شدند: گروهی که به مدت سه ماه روزانه مکمل آهن دریافت کردند و گروه دیگر که دارونما دریافت کردند.

پاسریچا و همکارانش، قبل و بعد از مصرف مکمل‌های آهن، رشد عصبی کودکان را مورد بررسی قرار دادند. اما درنهایت، آن‌ها مزیتی درنتیجه‌ی مصرف مکمل آهن مشاهده نکردند. همچنین، آن‌ها پیامد نامطلوبی نیز در دو گروه مشاهده نکردند. پاسریچا می‌گوید: «سطح هموگلوبین و وضعیت آهن در کودکانی که مکمل آهن دریافت کردند، بهبود یافت اما این تأثیری بر رشد کودک نداشت و پژوهشگران در تلاش برای درک علت این موضوع هستند.»

در مطالعه‌ای دیگر، حتی پس از اینکه نوزادان مبتلا به کم‌خونی ناشی از کمبود آهن مکمل دریافت کردند و کم‌خونی آن‌ها برطرف شد، باز هم دچار مشکلات خواب بودند. این مشکلات گاهی حتی سال‌ها پس از درمان کم‌خونی نیز ادامه داشت.

حتی دوره کوتاهی از کمبود آهن می‌تواند تاثیرات بلندمدتی بر سلامت مغز بگذارد. برای مثال، در مطالعه‌ای مناطق مغزی مرتبط با کنترل شناختی در کودکانی که در زمان تولد دچار کم خونی بودند، در سنین ۸ تا ۱۱ سالگی کمتر از کودکان دیگر بود.

پاسریچا معتقد است شاید کمبود آهن به خودی خود باعث مشکلات رشدی نمی‌شود، بلکه کمبود آهن ممکن است نشان‌دهنده کمبود مواد مغذی دیگری در رژیم غذایی فرد باشد.

ممکن است مصرف مکمل آهن برای کودکانی که کمبود آهن ندارند، عوارضی داشته باشد. برخی از مطالعات نشان داده‌اند نوزادان و کودکان نوپایی که سطح آهن آن‌ها کافی بوده اما مکمل آهن دریافت کرده‌اند، نسبت به گروهی که مکمل نگرفته‌اند، رشد کمتری داشته و وزن آن‌ها کمتر افزایش یافته است. به عبارت دیگر، مصرف مکمل آهن در این کودکان ممکن است باعث تأثیرات منفی بر رشد آن‌ها شود.

در کارآزمایی‌های تصادفی کنترل‌شده، نوزادانی که شیر خشک غنی از آهن دریافت کرده بودند، در آزمون‌های شناختی مثل حافظه بصری، درک مطلب و ریاضیات در سنین ۱۰ و ۱۶ سالگی نمرات کمتری نسبت به نوزادانی که شیر خشک کم‌ آهن دریافت کرده بودند، کسب کردند. با‌این‌حال، پژوهشگران هنوز نمی‌دانند دقیقاً چه مقدار مکمل آهن باید داده شود تا از این اثرات منفی جلوگیری کند، چون ممکن است عوامل دیگری هم در این موضوع دخیل باشند.

با توجه به نتایج مشابه، برخی از کارشناسان دستورالعمل‌های ایالات متحده را برای دادن مکمل آهن به همه نوزادانی که از شیر ماده تغذیه می کنند، مورد انتقاد قرار داده‌اند.

مکمل‌های آهن ممکن است عوارض جانبی دیگری هم داشته باشند. برای مثال، زیمرمن این موضوع را بررسی کرده است که چگونه مصرف مکمل‌های آهن می‌تواند بر میکروبیوم بدن افراد تأثیر بگذارد. باکتری‌ها از آهن تغذیه می‌کنند و درنتیجه مصرف زیاد آهن می‌تواند بر رشد این باکتری‌ها تاثیر بگذارد.

مقدار کمی آهن در شیر مادر وجود دارد که به مواد محافظی مانند لاکتوفرین متصل است. لاکتوفرین کمک می‌کند تا آهن از پاتوژن‌ها در روده دور بماند که این برای نوزادان با سیستم ایمنی ضعیف بسیار مفید است. زیمرمن می‌گوید دادن پودرهای ریزمغذی حاوی آهن به نوزادان شش ماهه (که بسیاری از کارشناسان این کار را توصیه می‌کنند) ممکن است باعث ایجاد عوارض منفی شود.

پودرهای ریزمغذی حاوی آهن مقدار زیادی آهن دارند که می‌تواند باعث تغییرات سریع و قابل‌توجهی در میکروبیوم روده نوزادان شود. نوزادان نمی‌توانند تمام آهن موجود در این پودرها را جذب کنند و این آهن اضافی می‌تواند تعادل میکروب‌های روده را تغییر دهد و به رشد پاتوژن‌های مضر مانند ای‌کولای که در حضور آهن رشد می‌کند، کمک کند.

بسیاری از کارشناسان معتقدند اگر کسی دچار کمبود آهن یا کم‌خونی ناشی از کمبود آهن همراه با علائم باشد، استفاده از مکمل‌های آهن می‌تواند یکی از سریع‌ترین راه‌ها برای بهبود وضعیت او باشد. به عنوان مثال، مطالعه مروری نشان داده است مصرف مکمل‌های آهن نه تنها سطح فریتین و هموگلوبین را بهبود می‌بخشد، بلکه ظرفیت هوازی ورزشکاران را نیز افزایش می‌دهد. اما تصمیم‌گیری برای مصرف مکمل آهن یا دادن آن به کودک باید با مشورت با پزشک انجام شود.

در شرایط ایده‌آل، افراد باید آهن کافی را ازطریق مصرف رژیم غذایی متعادل که شامل غذاهای غنی از آهن است دریافت کنند. این غذاها شامل جگر، گوشت قرمز، حبوباتی مانند لوبیا و نخود و همچنین آجیل و میوه‌های خشک هستند که همگی منابع خوبی از آهن به حساب می‌آیند.

بخشی از توصیه میزان بالاتر آهن برای نوزادان کوچک‌تر به دلیل رشد سریع آن‌ها است. علاوه‌براین، فرض بر این است که بیشتر نوزادان اولین غذای جامد خود را از غذاهایی مانند غلات غنی‌شده با آهن و میوه‌ها و سبزیجات دریافت خواهند کرد. این‌ها منابع آهن غیرهِم هستند که بدن آهن موجود در آن‌ها را کمتر از منابع هِم (مانند گوشت، ماهی و تخم‌مرغ) جذب می‌کند.

کورکینز می‌گوید بهترین روش برای تأمین آهن بدن، پیروی از رژیم غذایی متعادل است، زیرا بدن به‌طور طبیعی آهن را از غذا بهتر جذب و استفاده می‌کند. اما اگر کسی به شدت دچار کم‌خونی باشد و بخواهید سریع‌تر وضعیت او را بهبود دهید، در این صورت باید از مکمل‌های آهن استفاده کنید تا سریع‌تر مشکل او حل شود.

محتوای این مقاله برای اطلاعات عمومی است و نباید جایگزین مشورت با پزشک شود. در صورتی که درباره سلامت خود نگرانی دارید، به پزشک مراجعه کنید.